T adeusz Paleczny
Uniwersytet Jagielloński
MNIEJSZOŚĆ JAKO SOCJOLOGICZNA KATEGORIA ANALIZY
W naukach społecznych funkcjonuje cala różnorodność ujęć grup mniejszościowych.
Artykuł stanowi propozycję uporządkowania wielu odrębnych kryteriów stosowanych w socjologicznych definicjach mniejszości. Oprócz definicji socjologicznych występują także
— stosowane przez inne nauki — definicje normatywne i nominalno-statystyczne. Mniejszość jako socjologiczna kategoria analizy cechuje się określonymi, uniwersalnymi atrybutami.
W artykule scharakteryzowano następujące z nich: liczebność, odrębność (fizyczna, kulturowa, psychiczna), intersubiektywna więź społeczna, asymetria dostępu do dóbr (ekonomicznych, społecznych, kulturowych), ograniczona autonomia, interes grupowy, wspólnotowy charakter grupy, historyczny i symboliczny wymiar więzi grupowej. Wyodręb
niony też został typologiczny podział mniejszości stosowany w socjologii. Relacjom:
mniejszość/większość poświęcony jest końcowy ustęp, dotyczący dwóch modelowych ujęć teoretycznych: konfliktowego i integracyjnego. Artykuł ma na celu porządkowanie pojęć i definicji, a nie uzasadnienie czy obronę którejś z nich.
Użytki czynione w Polsce z terminu „mniejszość” - zwłaszcza w polityce i publicystyce - są znacznie częstsze, niż mogłyby na to wskazywać wymagania analizy socjologicznej. Faktem jest również, że problematyka mniejszości stanowi od kilkudziesięciu lat jeden z ważnych obszarów socjologii, jak również leży w polu zainteresowań innych, pokrewnych dyscyplin naukowych: demo
grafii, statystyki, nauk politycznych i prawnych, antropologii. Termin „mniej
szość” jest popularny wśród przedstawicieli wymienionych dyscyplin, przy czym przyjmuje się w ich obrębie odmienne kryteria definicyjne. Stosuje się czasem kryteria czysto ilościowe (w analizach statystycznych i demograficz
nych), poprzez fakty historycznego lub prawnego przyporządkowania okreś
lonej grupy do pewnej przestrzeni geograficznej bądź systemu kulturowego i politycznego, po socjologiczne kryteria dominacji oraz podporządkowania czy nierównego traktowania w systemie podziału dóbr i dystrybucji władzy.
Prośby o nadbitki należy kierować do: Tadeusz Paleczny, Instytut Polonijny UJ, ul. Jodłowa 13, 30-252 Kraków-Przegorzały.
Przegląd definicji
Pobieżna już analiza różnorodnych ujęć mniejszości wskazuje, iż wyodręb
niają się trzy typy definicji:
1. Najprostsze, nominalne definicje ilościowe. „Mniejszość” w takich ujęciach to pewna kategoria społeczna, która z uwagi na swoją liczebność, relatywnie mniejszą w stosunku do innej kategorii, od której bywa odróżniana, posiada określone cechy demograficzne lub społeczno-polityczne (Kwaśniewski
1992, Van den Berghe 1967).
2. Definicje normatywne, właściwe naukom politycznym i prawnym, które kładą nacisk na prawny i obywatelski status określonej grupy lub kategorii społecznej w obrębie konkretno-historycznych granic terytorialnych państw. Są to definicje skonstruowane na użytek instytucji międzynarodowych oraz rzą
dów państw, zmierzające do ustalenia zasad prawidłowej ochrony członków tych zbiorowości (Łukaszuk 1990, Michalska 1992). Definicje tego typu - oprócz kryteriów ilościowych i jakościowych, którymi są najczęściej rasa, język, pochodzenie narodowe i religia - wprowadzają czynniki dysproporcji, nierównowagi, asymetrycznej allokacji na skali bogactwa, władzy czy prestiżu.
Coraz powszechniej przyjmuje się ponadto kryteria subiektywne, a więc poczucie odmienności, tożsamości po deklaracje statusu. Definicje normatywne przyjęte na użytek ONZ-towskich Paktów Praw Człowieka oraz Praw Obywa
telskich i Politycznych, czy na użytek helsińskiej Konferencji KBWE korzystają z dorobku socjologii i wprowadzają do określeń prawnych kryteria intersubiek- tywne. Najprostszym typem takiej definicji jest określenie: „Mniejszość etnicz
na, religijna lub językowa jest grupą mniejszą liczebnie od pozostałej części ludności państwa, w którym zamieszkuje. Charakteryzuje się cechami kulturo
wymi, fizycznymi lub historycznymi, religią lub językiem, innymi od pozostałej części ludności” (Kwaśniewski 1992, s. 45). Według innej definicji tego typu, mniejszość stanowi „grupa ludzi, która w strukturze demokratycznego społe
czeństwa musi ulec woli większości” (Francis 1976, s. 391). Dwa wymienione typy definicji nie będą poddane szerszemu omówieniu ani dalszej analizie, przy czym kryteria w nich stosowane znajdują użytek w definicjach socjologicznych.
3. Definicje socjologiczne. Stosuje się w nich różne, łączne kryteria wyróż
nienia mniejszości. Pozwalają na uporządkowanie złożoności i obfitości form życia zbiorowego i precyzują, które z nich posiadają status mniejszości, a które nie. Wprowadzają do definiensu czynniki subiektywne oraz strukturalne, zawężają pojęcie mniejszości do tych grup, które stają się przedmiotem dyskryminacji. Śledząc socjologiczne definicje mniejszości zauważyć można pewną linię rozwojową, zaczynającą się od ogólnych, inkluzywnych definicji mniejszości po coraz bardziej precyzyjne i zawężające zakres definiendum do zbiorowości mających nabyte i utrwalone poczucie odrębności oraz nierównego traktowania ze strony innych grup.
Problematyka mniejszości w socjologii m a stosunkowo krótką historię, nawet w odniesieniu do historii samej dyscypliny, która jest relatywnie młoda.
Poważniejsze rozważania na temat mniejszości pojawiły się na początku naszego stulecia, a dużą rolę odegrały prace G. Simmela (Simmel 1922) oraz R.E. Parka i jego „szkoły ekologicznej” (R.E. Park 1921,1928,1949). Simmel w ramach swojej socjologii formalnej zajmował się analizą typów relacji i sposobów wyodrębnienia mniejszości w sieci stosunków społecznych. Istotnym twierdzeniem, aktualnym do dziś jest jego konstatacja, iżmniejszość istnieje dopóty, dopóki mieści się w pewnej strukturze, w której zachowuje swoje cechy dystynktywne. Konieczna jest zatem w olaizgoda na zajmowaniemiejscawowej strukturze, gdyż jej opuszczenie-czy dobrowolne czy przymusowe - znosi status grupy jako mniejszości. Zdaniem G.
Simmela do wyodrębnienia mniejszości nie wystarczy przy tym arbitralna wola tzw. „większości”, lecz uznanie swego położenia przez członków „mniejszości” .
R.E. Park w swoich pracach socjologicznych zajmował się konkretnym typem mniejszości etnicznych. Jego wkład do problematyki mniejszości polega na skonstruowaniu pierwszego teoretycznego modelu relacji pomiędzy więk
szością i mniejszością w strukturze społeczeństwa amerykańskiego. Wyodrębnił on płaszczyzny i zarazem fazy procesu przystosowania, od rywalizacji i konflik
tu, poprzez akomodację i amalgamację do asymilacji (Park 1921).
Za twórcę pierwszej, pełnej socjologicznej definicji mniejszości uważa się L.
Wirtha, który w swojej pracy The Problem o f Minority Groups sformułował następującą definicję mniejszości: „Mniejszość można zdefiniować jako grupę ludzi, którzy z powodu swych cech fizycznych lub kulturowych wyróżnieni są traktowaniem i którzy dlatego uważają się za przedmiot zbiorowej dys
kryminacji [...] Status mniejszości wiąże się z wyłączeniem od pełnego uczestnic
twa w życiu społecznym” (Wirth 1945, s. 347).
Podobny charakter posiada definicja R.A. Schermerhorna. Jego zdaniem
„mniejszości są podgrupami w obrębie danej kultury, które odróżniają się od grupy dominującej z powodu różnic w fizjonomii, języku, zwyczajach lub wzorach kulturowych (włączając kombinację tych czynników). Takie podgrupy są uważane za istotnie różne i nie należące do grupy dominującej. Z tego powodu są świadomie lub nieświadomie wyłączane z pełnego uczestnictwa w życiu kultury” (Schermerhorn 1949, s. 5).
Dwie najwcześniejsze definicje mniejszości mają charakter projektują- co-kontekstowy.
W dalszych pracach socjologów zaznaczyła się tendencja do zawężania definiendum i uściślenia kryteriów decydujących o statusie mniejszościowym grupy. Charakterystyczna definicja deskryptywno-wyliczająca i atrybutywna, określająca zakres zjawisk związanych z mniejszością jest autorstwa M. Harrisa i Ch. Wagleya. Twórcy tej definicji wyodrębnili pięć kryteriów (atrybutów, cech), jakie musi spełniać grupa, aby uznana została za mniejszość: „1. Istnienie fizycznych lub kulturowych cech wspólnych, odróżniających grupę w istotny
sposób od innych. 2. Nierówne traktowanie, dyskryminacja, upośledzenie (choć może istnieć również dyskryminacja pozytywna, uprzywilejowanie pewnych grup na skali statusu). 3. Przypisany, przymusowy charakter członkostwa. 4.
Silne poczucie solidarności grupowej, identyfikacja z członkami własnej grupy.
5. Wysoki wskaźnik endogamii” (Harris, Wagley 1958, s. 4-11).
Nieznacznie od tej definicji różni się charakterystyka mniejszości dokonana przez J.W. Vander Zandena, który wyróżnia następujące jej elementy: 1. Jest to grupa, która podlega dyskryminacji i nierównemu traktowaniu. 2. Posiada ona nierówny, ograniczony dostęp do istniejących dóbr, uzasadniony cechami psychicznymi, fizycznymi lub kulturowymi (lub wszystkimi łącznie). 3. Cechuje ją poczucie solidarności wśród członków. 4. Opiera się na przymusowym, przypisanym członkostwie. 5. Charakteryzuje się wysokim wskaźnikiem en
dogamii (Vander Zanden 1963, s. 10-12).
W kolejnych chronologicznie uznanych definicjach mniejszości coraz więk
szą rolę przypisywano intersubiektywnym kryteriom przynależności. Znamien
na jest pod tym względem definicja A. Rose. Według jego sądu: „Współcześni socjologowie definiują najczęściej mniejszość jako grupę ludzi - odróżniającą się od innych w tym samym społeczeństwie rasą, narodowością, religią lub językiem - którzy zarówno myślą o sobie jako o odróżniającej się grupie, jak i sami są uważani przez innych za odróżniającą się grupę z konotacją negatywną. Dalej, są względnie upośledzeni w zakresie władzy i przez to poddani wyłączeniom, dyskryminacjom i innemu odróżniającemu traktowa
niu” (Rose 1968, t. 10, s. 365).
N a koniec zaś wyróżnić można definicje zawężające pojęcie mniejszości jedynie do tych grup, które nie tylko świadome są własnej odrębności i nierów
nego traktowania, ale też nie potrafią wpłynąć na zmianę położenia. Chodzi w takich przypadkach o grupy, które w sposób trwały i nieprzezwyciężony zajęły miejsce w szerszej strukturze społecznej i nie dysponują odpowiednią siłą lub instrumentami (zwykle jednym i drugim) jego zmiany. W wąskich definic
jach mniejszości kładzie się nacisk na świadomość upośledzenia i przekonanie o trwałej, niemożliwej do likwidacji odrębności. Status mniejszości łączy się z pojęciem interesu grupowego i polega nie na żądaniu zniesienia odrębności, lecz m a na celu wyrównanie szans kulturowych, ekonomicznych i politycznych.
Jako charakterystyczną przytacza się definicję holenderskiego socjologa van Amersfoorta, który określa mniejszość jako: „niewielki liczebnie, nieefektywny politycznie odłam społeczeństwa demokratycznego, podporządkowany rządom prawa i zasadzie równości obywateli” (Amersfoort 1978).
Socjologiczna refleksja nad mniejszościami w Polsce ma nieco krótszą historię. Problematyką tą zajmował się m.in. J. Chałasiński (1935), S. Ossowski (1967), J.J. W iatr (1969). Kwestie związane z socjologią grup mniejszościowych znalazły się w polu zainteresowania socjologów z Poznania: A. Kwileckiego (1963) i K. Kwaśniewskiego (1976, 1992). W Opolu studia nad mniejszościami
prowadził J. Byczkowski (1976), a Warszawie - E. Nowicka (1980). Obecnie problematyka mniejszości jest bardzo popularna wśród socjologów polskich i bibliografia prac poświęconych zagadnieniom lub poszczególnym mniejszoś
ciom, np. narodowym, zajęłaby co najmniej kilka stron maszynopisu. Prowa
dząc przegląd definicji mniejszości przytaczam także określenia K. Kwaśniew
skiego i E. Nowickiej.
K. Kwaśniewski definiuje mniejszość twierdząc, iż: „jest to kategoria lub podgrupa danej całości (grupy) społecznej, wyodrębnionej na podstawie wyraź
nego kryterium (często terytorialnego), która ze względu na swoją liczebność nie może wytyczać celów i środków działania owej całości społecznej w sposób głównie przez siebie uznawany za najsłuszniejszy” (Kwaśniewski 1992, s. 14).
Zdaniem zaś E. Nowickiej: „mniejszość etniczną stanowi grupa etniczna, którą z inną lub innymi grupami etnicznymi łączą stosunki podporządkowania i dominacji przede wszystkim w zakresie pozycji prawno-politycznej i ekonomi
cznej oraz prestiżowej” (Nowicka 1980, s. 108).
Atrybuty mniejszości
Z przeglądu definicji wynika wniosek, iż jakakolwiek grupa, aby móc zostać uznana za mniejszość, spełniać musi określone warunki. W arunki te można ująć jako cechy, atrybuty grupy lub wymienione w definicji elementy definiensu, jakie grupa musi spełniać, żeby być mniejszością. Każda definicja określa warunki konieczne i wystarczające do wyodrębnienia kategorii analitycznej.
W rzeczywistości społecznej o wiele więcej zbiorowości pretenduje do miana mniejszości niż na nią zasługuje. Sporadyczny czy przejściowy przejaw upo
śledzenia i dyskryminacji nie stanowi bowiem wystarczającej legitymacji do przyznania grupie statusu mniejszości, jeżeli nie towarzyszą temu dodatkowe atrybuty grupy, jak mała (mniejsza) liczebność czy odrębność wyznaczona jakąkolwiek cechą kulturową, fizyczną czy psychiczną.
Sądzi się powszechnie, że o statusie mniejszości decydują jej niezbywalne cechy. Do wchodzących w zakres definiensu atrybutów mniejszości zalicza się:
1. Liczebność. Wielkość mniejszości nie jest ustalana w sposób bezwzględny, lecz relatywny. Określa się ją w odniesieniu do liczebności szerszej zbiorowości, w ramach której mniejszość funkcjonuje. Jest to więc cecha relacjonalna, atrybut odniesienia. Nie istnieje też żadna wartość progowa, liczba bezwzględ
na, od której ustala się granice istnienia mniejszości. Grupa mniejszościowa może liczyć zarówno kilkaset, jak i kilkadziesiąt milionów osób. Spotyka się często w definicjach twierdzenie - poczynając od klasycznej już definicji L.
W irtha - iż mniejszością jest każda grupa, która poddawana jest dyskryminacji w sposób trwały. Spotkać też można sąd, iż kobiety i dzieci posiadają cechy grupy mniejszościowej (G. Myrdal 1944). Pewne kategorie demograficzne czy
strukturalne (np. stan, klasa) mogą podlegać stałej bądź czasowej deprywacji szans czy przywilejów, lecz nie spełniają one definicyjnych wymogów np. ze względu na liczebność (kobiety stanowią prawie w każdym społeczeństwie więcej niż połowę populacji).
2. Odrębność kulturowa, fizyczna (lub psychiczna). Polega najczęściej na odrębności języka, wyznania i zwyczajów. Atrybut odrębności bywa podstawą wyróżnienia różnego rodzaju kategorii i zbiorowości społecznych, lecz sam w sobie nie wystarcza do nadania im statusu mniejszości. Większość kategorii analitycznych wyodrębnionych ze względu na cechy fizyczne (np. wzrost, tusza, wiek) posiada wyłącznie sens statystyczno-demograficzny. Kategorie takie nie są zaliczane do mniejszości dopóty, dopóki nie pojawi się element intersubiek- tywnej więzi lub aktywności w obronie własnego statusu. Zakres odrębności mierzony bywa przy pomocy różnych wskaźników. Do często stosowanych należy wskaźnik małżeństw wewnątrzgrupowych, świadczący zwykle - w przy
padku mniejszości - o relatywnej endogamii.
3. Intersubiektywna więź społeczna. Istnieją kontrowersje, czy obiektywne podłoże więzi jest wystarczającą podstawą do uznania grupy za mniejszość, czy konieczne jest jej odczuwanie i przeżywanie. Przeważają twierdzenia, iż mniej
szość musi posiadać określony rodzaj solidarności czy tożsamości. Uznać można, że każdy rodzaj więzi obiektywnej - np. terytorialnej czy rasowej - przeradza się w subiektywne poczucie identyfikacji z ludźmi podobnymi pod względem dostrzegalnych przez innych cech. Mniejszość w sensie socjologicz
nym musi być wyposażona w taką samą intersubiektywną więź i wiedzę 0 własnym położeniu, określoną nie tylko jej stosunkiem do zasad odrębności, ale i przez fakt odniesienia tej wiedzy do przekonań członków innych grup.
W tym sensie mniejszość istnieje wtedy, gdy dysponuje świadomością własnej odrębności i wynikających z niej konsekwencji.
4. Asymetria allokacji i uczestnictwa w życiu kulturalnym, społecznym 1 politycznym i/lub w dostępie do władzy, bogactwa i prestiżu. Jest to również trudny do jednoznacznego określenia atrybut mniejszości. Asymetria i nierów
ność może oznaczać upośledzenie w dostępie do dóbr uważanych za pożądane, jak i nadmierne uprzywilejowanie w ich osiąganiu. Po drugie dystrybucja pozycji i dóbr jest kwestią społecznej umowy i może zasadzać się na zasadach funkcjonalności i racjonalności zakładających, że jednostki i grupy lepiej wyposażone zajmują wyższe pozycje w strukturze społecznej. Asymetria al
lokacji wiązać się może z brakiem efektywności grupy, jak i z działalnością większości zmierzającą do zdominowania i podporządkowania mniejszości.
5. Ograniczona autonomia. Atrybut ten - jak i pozostałe - rozciąga się na skali od całkowitej autonomii po jej zupełny brak. Zwykle bywa tak, że w rzeczywistości nie występują przypadki skrajne. Całkowita autonomia, czyli suwerenność bywa przypisana jedynie do narodów-państw. Status mniejszości z zasady zakłada brak pełnej suwerenności. Stopień własnowolności, jak
nazywa tę cechę K. Kwaśniewski (1992, s. 23), zależy od typu stosunków społecznych narzuconych mniejszości przez większość lub ustalonych w histo
rycznym procesie przystosowania. Inne prawa i zakres autonomii posiadają mniejszości funkcjonujące w warunkach demokracji, a inne takie, które muszą ulec woli większości w warunkach braku demokratycznych procedur. A uto
nomię mniejszości można mierzyć także za pomocą stopnia organizacji grupy.
Przydatnym instrumentem analitycznym może stać się pojęcie tzw. „komplet
ności instytucjonalnej” sformułowane przez R. Brentona (1963).
6. Interes grupowy, który integruje mniejszość wokół wartości decydujących 0 odrębności oraz mobilizuje do aktywności w obronie jej statusu. Interes ów może polegać na potrzebie ochrony autonomii i utrzymania aktywności członków grupy skierowanej na zniesienie upośledzenia bądź dyskryminacji, może też przybierać postać żądań politycznych i ekonomicznych. Podstawowy interes mniejszości ogranicza się do zasad odrębności kulturowej. Mniejszość bez wyartykułowanego interesu grupowego narażona jest na asymilację i zanik.
7. „Przypisany” charakter członkostwa, właściwy zbiorowościom typu wspólnotowego. Członkostwo w grupie mniejszościowej opiera się w przeważa
jącej mierze - przy czym nie jest to atrybut konieczny, lecz wystarczający - na przymusowym statusie członkostwa. Przymus ten, lub „przypisanie” uzasadnio
ne bywa miejscem urodzenia i nabyte np. poprzez fakt pokrewieństwa (Van den Berghe 1981, s. 36). Istnieją mniejszości, zwłaszcza narodowe i etniczne, które niezwykle trudno jest porzucić. O wiele częściej zdarzają się przypadki konwersji wyznaniowej, lecz stanowią one wyjątek (w tym także statystyczny), a nie regułę.
8. Historyczny i symboliczny atrybut mniejszości. Nie funkcjonuje on co prawda w oderwaniu od grupy, ale zdarza się, że zachowuje swą dystynktywną moc nawet wtedy, gdy mniejszość przestała istnieć (syndrom „ostatniego M ohikanina”). K ażda mniejszość tworzy tradycje i symbole, do których się odwołuje i które przekazuje w procesie socjalizacji (Gans 1979).
Pierwsze sześć atrybutów zaliczyłbym do koniecznych elementów definicji mniejszości, dwa pozostałe są wystarczające, ale nie muszą z kolei charak
teryzować każdej grupy mniejszościowej. Pośród wszystkich zbiorowości kon
stytuowanych przez przypisany status członkostwa, jedynie część grup posiada cechy mniejszości. Do zbiorowości narodowych, opartych o więzi obiektywne 1 nawykowe (Ossowski 1967) zalicza się bowiem zarówno dojrzałe narody, jak i mniejszości narodowe i etniczne.
Socjologiczne typologie mniejszości
W literaturze socjologicznej - poczynając od G. Simmela (1922) ustalającego zasady dominacji/podporządkowania - spotyka się wiele typologii i podziałów grup mniejszościowych. Stosuje się przy tym różnorodne kryteria wyodręb
nienia. Często typologie polegają na kombinacji rozbieżnych kryteriów i stoso
waniu podziałów wielopolowych.
Najczęściej spotykane typologie opierają się na kryteriach definicyjnych, czyli na rodzajach więzi łączącej członków mniejszości i czynnikach ich wyodrębnienia (Barron 1963, Van den Berghe 1981, Simpson i Yinger 1953, Vander Zanden 1983, Kwaśniewski 1992). W typologiach tych, dokonywanych ze względu na rodzaj integracji, rozróżnia się:
1. Mniejszości wyodrębnione w oparciu o konkretne cechy biologiczne, fizjologiczne lub środowiskowe. Najczęściej branymi pod uwagę czynnikami są:
rasa, pokrewieństwo, przynależność terytorialna, język. Wyróżnia się mniejszo
ści typu rodowo-plemiennego i rasowe. Opierają się one na przypisanym statusie członkostwa, ulegają czasowej lub trwałej (stałej) dyskryminacji, zajmują podrzędne miejsce w strukturze społecznej, cechuje je zwykle wysoki poziom endogamii. Mniejszościami tego typu są np. Aborygeni w Australii, Mohawkowie w Kanadzie, Romowie w Polsce lub Czarni mieszkańcy Repub
liki Południowej Afryki. Innym rodzajem tego typu mniejszości są grupy rasowe przybyłe w procesie migracji, np. Filipińczyków czy Koreańczyków w Stanach Zjednoczonych.
W analizach układów terytorialno-ekologicznych (stosowanych w odnie
sieniu do wszystkich typów mniejszości) wymienia się mniejszości osiadłe i przybyłe, zwarte/rozproszone, otwarte/izolowane (Van den Berghe 1981, Kwaśniewski 1992, s. 31, Nowicka 1980, s. 109-110), graniczne/wewnętrzne (Kwaśniewski 1992, s. 31), centralne/peryferyjne (Rokkan, Urwin 1983).
Mniejszości utworzone przez monoseksualistów również zaliczyć można do tego typu.
Mniejszości typu rasowego lub antropologicznego rzadko pretendują do całkowitej, politycznej autonomii, lecz nie jest to zależność bezwyjątkowa i uniwersalna, jak wskazuje przykład Liberii (Nowicka 1979).
2. Mniejszości wyróżnione ze względu na kryteria kulturowe - głównie język, zwyczaje, styl życia, tradycje - oparte na przypisanym w dominującej mierze statusie członkostwa, posiadające silne poczucie interesu grupowego. Są to mniejszości typu narodowego - najliczniejszy obecnie wraz z etnicznymi rodzaj mniejszości w świecie. W obrębie tego typu występuje kilka rodzajów mniejszo
ści (Jałowiecki 1992).
Po pierwsze, wyróżnia się mniejszości typu terytorialno-politycznego, będące częścią innych narodów-państw, pozostające w obszarze terytorialnym innych narodów-państw. Oderwanie od macierzystej zbiorowości narodowej następo
wało zwykle na skutek okoliczności zewnętrznych, niezależnych od woli mniejszości. Zmiana granic terytorialnych, w efekcie której część konkretnego narodu staje się mniejszością, stanowi rezultat wojen, podbojów i traktatów pokojowych. Są to klasyczne mniejszości narodowe, takie jak np. Polacy na Litwie czy Niemcy w Polsce.
Drugi rodzaj stanowią mniejszości narodowe (etniczne) nie wchodzące w skład innych narodów-państw, nie posiadające suwerenności politycznej ani do niej zwykle nie pretendujące. Są to mniejszości kulturowo-narodowe (etniczne) lokujące się w obszarze polityczno-państwowym innych narodów, ewentualnie wchodzące w skład struktur federacyjnych (Porębski 1991). Są to najczęściej mniejszości typu terytorialnego. Zaliczyć do nich można przy
kładowo Basków w Hiszpanii i Francji, Flamandów i Walonów w Belgii, Retoromanów w Szwajcarii, Łemków w Polsce.Trzeci rodzaj mniejszości tego typu stanowią grupy etniczne, posiadające migracyjny rodowód. Mniejszoś
ciom etnicznym poświęcona jest bogata literatura socjologiczna, zwłaszcza w krajach o imigracyjnym rodowodzie. Liczba mniejszości etnicznych w świecie jest trudna do ustalenia, lecz założyć można, że każda grupa narodowa posiada swoje odłamy w rodowodzie migracyjnym ulokowane na obszarze innych narodów-państw.
3. Mniejszości oparte na odrębności kulturowo-ideologicznej, częściowo charakteryzujące się przypisanym statusem członkostwa, posiadające po
czucie interesu grupowego. Są to głównie mniejszości wyznaniowe i regional
ne. Oba rodzaje mniejszości korelują się lub krzyżują z mniejszościami narodowymi, lecz tworzą też osobne, historyczno-symbolicznie wyodrębnione kategorie analityczne i grupy ideologiczne o wspólnocie interesów. W przy
padku mniejszości regionalnych kryteria odrębności opierają się głównie na poczuciu wspólnoty terytorialno-kulturowej, często czysto folklorystycznej.
Mniejszości regionalne i wyznaniowe mogą być bardzo podobne pod wzglę
dem języka czy przynależności narodowej do grupy dominującej, ale bywa i tak, że kryteria wyodrębnienia pokrywają się ze sobą, i mniejszość różni się od większości zarówno pod względem narodowym (rasowym), jak i wy
znaniowym.
Czasem cechy tego typu mniejszości przybierają przejściowo nieformalne grupy subkultury młodzieżowej (np. hippisów czy punków).
4. Mniejszości będące grupami interesów (Lijphart 1968, 1971). Są to mniejszości najtrudniejsze do wyodrębnienia, gdyż pomimo swoich liczbowych charakterystyk często zajmują pozycje uprzywilejowane w strukturze społecznej (np. arystokracja). D o tego typu zaliczyć można mniejszości ekonomiczne i polityczne, które z natury rzeczy pozostają w kręgu zainteresowań innych dyscyplin. Termin „mniejszość” w tym znaczeniu stosuje się przykładowo do określenia ugrupowań i odłamów partii politycznych inaczej upatrujących i lokujących cele grupowe oraz poszukujących odrębnych rozwiązań prob
lemów (np. termin „mienszewicy”). Podobny sens posiadają określenia „mniej
szość parlam entarna” czy „pozostająca w opozycji mniejszość” .
Inną powszechnie stosowaną w różnych odmianach typologią jest wywodzą
cy się od L. W irtha podział na mniejszości: 1. Pluralistyczne 2. Asymilacjonis- tyczne 3. Secesjonistyczne 4. Wojownicze (Wirth 1945). Typologię tę spotkać
można także w pracach innych socjologów (np. Vander Zanden 1983, s. 15-16).
Zasadza się ona na analizie relacji łączącej mniejszość/większość. Mniejszości pluralistyczne przypisane są do społeczeństw demokratycznych. W ich charak
terystyce kryterium względnego upośledzenia lub dyskryminacji staje się pod
stawą polityki ochrony mniejszości, polegającej na minimalizowaniu nierówno
ści przy zachowaniu odrębności. Mniejszości tego typu charakterystyczne są dla społeczeństw wielonarodowych i wieloetnicznych. Znane są różne wersje a n a liz
tego typu mniejszości, od koncepcji „nowej etniczności” (Novak 1971), poprzez modele „pluralizmu kulturowego” (Porter 1975) po teorię „demokracji konsoc- jacyjnej” (Lijphart 1971).
Mniejszości typu asymilacjonistycznego przejawiają tendencję do stop
niowego upodabniania się do dominującej większości i utraty odrębności.
Najczęstszym rodzajem tego typu mniejszości są zbiorowości etniczne o rodo
wodzie migracyjnym, które według licznych i dominujących w pewnym okresie czasu w socjologii amerykańskiej teorii miały stopniowo zanikać i „wtapiać się”
w skład narodu amerykańskiego. Najwcześniej poddał je analizie R.E. Park (Park, Burgess 1928). Klasyczne już teorie asymilacji stworzyli np. W.L. W arner i L. Srole (1945) oraz M. G ordon (1964).
Mniejszości typu secesjonistycznego charakteryzuje silne poczucie odrębno
ści i dążenie do jej zachowania, nawet kosztem konfliktów z większością.
Przeważają w obrębie tego typu mniejszości narodowe i wyznaniowe. Różny bywa stopień dążeń secesjonistycznych i rozmaicie bywa osiągany (Rokkan
1983, Tiryakian i Newitte 1991).
Mniejszości wojownicze stanowią odrębny typ, który mógłby być jednak traktowany jako podtyp mniejszości secesjonistycznych. Zalicza się do tego typu zbiorowości, które w sposób czynny (agresywny i wojowniczy, czasem militarny) domagają się swych praw (słusznych lub nie). Yander Zanden (1983, s. 15-16) zalicza do tego typu np. Niemców Sudeckich czy Irlandczyków w Północnej Irlandii. Obecnie można przykładowo zaliczyć do tego typu
Serbów bośniackich czy Tatarów krymskich.
Kolejną znaną typologią jest podział mniejszości ze względu na genezę ich powstania, charakter procesów leżących u ich narodzin. Ch. M arden (1952) wyróżnił ze względu na genezę cztery typy mniejszości: 1. Aneksacyjne 2.
Kolonialne 3. Niewolnicze 4. Imigracyjne.
Mniejszości typu aneksacyjnego powstały w wyniku przyłączenia jednych terytoriów do drugich (wraz z substratem ludzkim), w następstwie podboju, wojny lub traktatu pokojowego (np. mniejszość polska na Litwie).
Mniejszości kolonialne zrodziły się w wyniku dominacji jednej grupy nad innymi w procesie napływu obcej kulturowo ludności na określone terytorium (np. Afrykanerzy w RPA). Mniejszości typu niewolniczego powstały przed momentem zniesienia niewolnictwa, lecz konsekwencje ich genezy funkcjonują do dziś (np. Czarni Amerykanie).
Mniejszości typu migracyjnego (zbiorowości etniczne w wąskim rozumie
niu) tworzą się w wyniku wszelkiego rodzaju przemieszczeń ludności o charak
terze przymusowym, jak i dobrowolnym (np. Polonia w Stanach Zjednoczo
nych).
Brak w tej typologii mniejszości samoistnych, o bardzo odległej historycz- no-osiedleńczej genezie, jak np. Basków czy Celtów, lecz można je potraktować jako podtyp mniejszości migracyjnych. Powyższa typologia nie bierze także pod uwagę kryteriów kulturowych i procesów impaktu kulturowego lub akulturacji zachodzących w długich, spontanicznych i pokojowych kontaktach pomiędzy grupami (Paluch 1976).
Typy relacji mniejszość/większość. Dwa modelowe ujęcia
Zagadnienia określone w podtytule są niezmiernie złożone i rozległe. Nie można ich w krótkim opracowaniu scharakteryzować ani nawet zaprezentować w skrótowej choćby postaci. Wykonalne wydaje się jedynie przedstawienie możliwych ujęć analitycznych, ograniczając się do najogólniejszych modeli teoretycznych na terenie socjologii.
Relacjom mniejszość/większość poświęcono wiele prac, skonstruowano - zwłaszcza w dziedzinie stosunków etnicznych - wiele modeli (Blalock 1967, Francis 1976, Glazer i M oynihan 1975, Gordon 1964, Simpson i Yinger 1953, Wirth 1945). Prac szczegółowych, dotyczących relacji pomiędzy poszczegól
nymi mniejszościami nie sposób zliczyć.
Złożoność problematyki dotyczącej relacji mniejszość/większość posiada wiele przyczyn: historycznych, politycznych, ideologicznych, psychologicz
nych. Omawiali je w polskiej literaturze socjologicznej m.in. autorzy prac zawartych w książce pod redakcją H. K ubiaka i A. Palucha Założenia teorii asymilacji (Kubiak i Paluch 1980), K. Jasiewicz (1978), K. Kwa
śniewski (1992). Stworzenie jednej, spójnej teorii wydaje się być jak dotąd niemożliwe, a każda z dotychczas stosowanych posiada równie wiele wad co i zalet (Babiński 1980, s. 85). Analizy stosunków mniejszość/większość opierają się z jednej strony na rzeczywistym charakterze i przebiegu kon
taktów pomiędzy konkretnymi zbiorowościami, z drugiej strony na teo
retycznych założeniach wynikających z przyjęcia jednej z dwu dominujących perspektyw.
Wszystkie podejścia i stanowiska zredukować można do dwóch analitycz
nych modeli teoretycznych: konfliktowego i integracyjnego. Pierwszy opiera się na założeniach nierównowagi, konfliktu i walki, drugi współpracy i ugody.
Ogólną charakterystykę dwóch modeli podaję poniżej.
Model konfliktowy
Założenia: nieprzezwyciężona, obiektyw
na sprzeczność, stała dynamika prze
kształceń stosunków, relacje oparte na przymusie, presji czynników obiektyw
nych i subiektywnych (ideologicznych) (Dahrendorf (1972)
Typy relacji: nierównowaga, asymetria, nierówność, uprzedzenia, dyskryminacja, dominacja (podporządkowanie)
Stosunki: konkurencyjność, wrogość, izolacja, separacja, eksterminacja.
Teorie: asymilacjonizmu, impaktu kul
turowego, akulturacji (Paluch 1976, Wirth 1945).
Model integracyjny
Założenia: zasada równowagi układu sto
sunków, ugoda i porozumienie, orienta
cja na współpracę, funkcjonalność rela
cji (Merton 1957).
Typy relacji: symetria, równowaga równość, brak uprzedzeń
i dyskryminacji, współrzędność.
Stosunki: współpraca, rywalizacja, inte
gracja (amalgamacja, akomodacja, asy
milacja).
Teorie: pluralizmu (Porter 1975), „mel- ting-pot” (Gordon 1964), „nowej etnicz- nośd” (Novak 1971), konsocjacji (Lijp- hart 1971).
Zdecydowana większość teoretycznych ujęć relacji mniejszość/większość łączy założenia obu modeli. Rzadko spotkać można ujęcia czysto konfliktowe, popularniejsze natomiast są integracyjne (funkcjonalistyczne). Czysty integrac- jonizm jest jednak utopią, może nawet w większym stopniu niż założenie
0 nieustannej sprzeczności, walce i konflikcie. Koncepcje łączące cechy obydwu modeli są moim zdaniem bardziej użyteczne zarówno na poziomie opisu, jak 1 wyjaśnienia. Rzeczywiste stosunki pomiędzy mniejszością a większością opierają się bowiem zarówno na wzajemnych urazach i idiosynkrazjach, jak i na chęci porozumienia oraz współpracy.
Każdy układ relacji mniejszość/większość jest zjawiskiem dynamicznym, raczej procesem a nie stanem, posiada swoją historyczną ciągłość i fazy rozwoju.
Wzajemne relacje ulegają nieustannym zmianom, przekształceniom, zależnie od splotu wielu czynników wewnętrznych, jak i zewnętrznych, okresowo wchodzą w fazy współpracy, jak i konfliktu. Ponadto relacje pomiędzy grupami lokują się w różnych wymiarach organizacji społecznej, dotyczą różnorodnych elementów i czynników więzi grupowej. Relacje odnoszą się do kultury, struktury społecznej i osobowości. Uważa się, że model integracyjny bardziej odpowiada wymiarowi kulturowemu, konfliktowy zaś strukturalnemu (Kubiak i Paluch 1980).
W typologiach relacji mniejszość/większość bierze się ponadto pod uwagę aspekty stosunków, np. językowy, religijny, gospodarczy, polityczny, terytorial- no-ekologiczny, demograficzny (Nowicka 1980).
Konstrukcja typologii relacji mniejszość/większość winna łączyć zatem cechy obu ujęć modelowych oraz obejmować jak największą liczbę wymiarów
i aspektów kontaktów obu grup. Typologie takie winny również uwzględniać dynamikę wzajemnych stosunków wraz z ich historycznym podłożem.
Literatura
Amersfoort van H., 1978, Minority as a Sociological Concept, „Ethnic and Racial Studies” nr 1, s. 218-234.
Babiński G., 1980, Perspektywy ogólnej teorii stosunków etnicznych, w: H.
Kubiak, A. Paluch (red.) Założenia teorii asymilacji, Zakład Narodowy im.
Ossolińskich, W rocław-W arszawa-Kraków-Gdańsk 1980.
Barron M ., (ed.) 1963: Minorities in the Changing World, New York.
Blalock H.M ., 1967, Toward a Theory o f Minority Group Relations, New York.
Breton R., 1964, Institutional Completness o f Ethnic Communities and the Personal Relations o f Immigrants, „American Journal of Sociology” vol. 70, nr 2, s. 193-205.
Byczkowski J., 1976, Mniejszości narodowe w Europie 1945-1974 ( Wybrane zagadnienia), Opole.
Chałasiński J,, 1935, Antagonizm polsko-niemiecki w osadzie fabrycznej „Kopal
nia” na Górnym Śląsku, Warszawa.
D ahrendorf R., 1972, Class and Conflict in Industrial Society, London.
Francis E.K., 1976, Interethnic Relations. An Essay in Sociological Theory, New Y ork-O xford-A m sterdam .
Gans H., 1979, Symbolic Ethnicity: The Future o f Ethnic Groups and Cultures in Am erica, „Ethnic and Racial Studies” vol. 2, nr 1.
Glazer N., Moynihan D., 1975 (eds): Ethnicity. Theory and Experience, Cambridge.
Gordon M ., 1964, Assimilation in American Life. The Role o f Race, Religion and National Origin, New York.
Harris M., Wagley Ch., 1958, Minorities in the New World. Six Case Studies, New York.
Jałowiecki В., 1992, Kwestia regionalna, „Studia Socjologiczne” nr 1-2, s.
43-62.
Jasiewicz K ., 1976, Czynniki asymilacji narodowej, „Przegląd Socjologiczny”
tom XXIX.
K ubiak H ., Paluch A., Babiński G., 1980, Procesy asymilacji i ich odbicie w refleksji teoretycznej we współczesnych naukach społecznych, w: H. Kubiak, A. Paluch (red.) Założenia teorii asymilacji, Kraków.
Kubiak H., Paluch A., 1980, Założenia teorii asymilacji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, W rocław-W arszawa-Kraków-Gdańsk.
Kwaśniewski K ., 1976, Mniejszości narodowe a świadomość narodowa, „Studia Socjologiczne” nr 2.
Kwaśniewski K ., 1992, Socjologia mniejszości a definicja mniejszości narodowej,
„Sprawy Narodowe - Seria Nowa 1976” , t. I, s. 9-16.
Kwilecki A., 1963, Mniejszości narodowe w Polsce Ludowej „Kultura i Społe
czeństwo” nr 4.
Lijphart A., 1968, The Politics o f Accommodation, Pluralism and Democracy in the Netherlands, Berkeley University Press, Berkeley.
Lijphart A., 1971, Democracy in Plural Societies, Yale University Press, New Haven.
Łukaszuk L., 1990, Mniejszości narodowe w świetle prawa międzynarodowego,
„Sprawy Międzynarodowe” nr 5.
M arden Ch., 1952, Minorities in American Society, American Book Com
pany, New Y ork-Cinncinati-Chicago-Boston-D allas-A tlanta-San Fran
cisco.
M erton R., 1957, Social Theory and Social Structure, Glencoe (wyd. polskie:
Teoria socjologiczna i struktura społeczna, Warszawa 1982).
Michalska A., 1992, Międzynarodowa ochrona mniejszości, „Sprawy N arodo
wościowe - Seria Nowa” t. 1, z. 1, s. 63-86.
Myrdal G., 1944, American Dilemma. The Negro Problem and Modern Democ
racy, New York.
Novak M., 1971, The Rise o f the Unmeltable Ethnics, New York (wyd. polskie:
Przebudzenie etnicznej Ameryki, Warszawa 1985).
Nowicka E., 1979, Afrykanie z wyboru. Afryka w świadomości Murzynów amerykańskich, Warszawa.
Nowicka E., 1980, Przyczynek do teorii etnicznych mniejszości, w: H. Kubiak, A.
Paluch (red.): Założenia teorii asymilacji, Kraków.
Ossowski S., 1948, Więź społeczna i dziedzictwo krwi, Warszawa.
Ossowski S„ 1967, Zagadnienia więzi regionalnej i więzi narodowej na Śląsku Opolskim, w: Dzieła, t. III, Warszawa.
Paluch A., 1976, Konflikt, modernizacja i zmiana społeczna. Analiza i krytyka teorii funkcjonalnej, Warszawa.
Park P.E., 1928, Human Migration and the Marginal Man, „American Journal of Sociology” vol. 33.
Park R.E., 1949, Race and Culture, Glencoe.
Park R.E., Burgess E.N., 1921, Introduction to the Science o f Sociology, University of Chicago University Pres, Chicago.
Porębski A., 1991, Europejskie mniejszości etniczne. Geneza i kierunki przemian, Kraków.
Porter J., 1975, Ethnic Pluralism in Canadian Perspective, w: Glazer N., Moynihan D (eds): Ethnicity. Theory and Experience. Cambridge.
Rokkan S., Urwin D ., 1983, Economy, Territory, Identity, Politics o f West European Peripheries, SAGE Publications, London-Beverly Hills-New Delhi.
Rose A.M ., 1949, They and We: Racial and Relations in the United States, New York.
Rose A.M., 1968, Minorities, w: International Encyclopedia o f the Social Sciences, New York, t. 10.
Schermerhorn R.A., 1949, These Our People, Boston.
Simmel G., 1922, Soziologie. Untersuchungen über die Formen der Ver
gesellschaftung, M onachium -Lipsk (wyd. polskie: Socjologia, Warszawa 1975).
Simpson G.E., Yinger M.J., 1972, Racial and Cultural Minorities: An Analysis o f Prejudice and Discrimination, 4th ed., New York.
Tiryakian E., Newitte N., 1985, Nationalism and Modernity, w: E. Tiryakian i R.
Rogowski (eds) The New Nationalism o f the Developed West: Toward Explanation, Winchester-Boston.
Van den Berghe P., 1967, Race and Racism: A Comparative Perspective, New York, Wiley.
Van den Berghe P., 1981, The Ethnic Phenomenon, New York-Oxford.
Vander Zanden J.W., 1983, American Minority Relations, 4th ed., New York, Knopf.
Warner W.L., Srole L., 1945, The Social System o f American Ethnic Groups, New Haven.
W iatr J.J., 1969, Naród i państwo. Socjologiczne problemy kwestii narodowej, Warszawa.
Wirth L., 1945. The Problem o f Minority Groups, w: R. Linton, The Sience o f Man in the World Crisis, New York.
Minority as a category in sociological analysis Summary
A multitude approaches to minorities in sociology exists. This paper aims at systematization of diverse criteria applied in definition of minority groups. Apart from sociological definitions there are also normative and nominal - statistical ones. Once minority seen from sociological perspective is marked with some universal attributes, herewith one figures out some of them, namely that of:
size, distinctiveness (physical, cultural, psychic), intersubjective social bonds, assymetry in acces to resources (economic, social, cultural), restricted autonomy, interests, communal ties, historical and symbolic nature of ties. Some sociological typology of minority groups is presented as well. The final section deals with relations between majority and minority as seen in model dictinction between conflict and integration approach.
Меньшинство как социологическая категория анализа Резюме
В общественных науках существует ряд установок относительно групп меньшинства. Статья - опыт упорядочить различные критерии, применяемые в социологических дефинициях. Кроме социологических выступают нормативные и номинально-статистические дефиниции. Меньшинство как социологическая категория анализа, характеризуется определенными универсальными характеристиками: численностью, независимостью (физическая, культурная, психологическая), интерсубъективной социальной связью, неравным доступом к благам (экономическим, социальным, культурным), ограниченной автономией, групповым интересом, общинным характером группы, исторической и символической стороной групповой связи. Обсуждается типическое разделение меньшинств, применяемое в социологии. Отношению: большинство- меньшинство посвящается окончательный фрагмент, касающийся двоих модельных теоретических схем: конфликтной и интегративной. Цель статьи - упорядочение (не обоснование или защита) любой из них.
