Zofia Zdybicka
K U L T U R A I R E L I G I A .
C Z Y M O Ż L IW A J E S T K U L T U R A B E Z R E L I G I I ?
T em at z a a n o n s o w a n y w t y t u le m ożna p r z e d s t a w ić i p ró b o w a ć ro z w ią z a ć w r ó ż n y s p o s ó b , p r z e d e w s z y s t k im h is t o r y c z n ie p r z e z p rz e d s ta w ie n ie d zie jów z w ią z k ó w , ja kie z a c h o d z iły m ie d z y tym i dw iem a r z e c z y w is to śc ia m i - k u lt u r ą i r e lig ią , c z y s o c jo lo g ic z n ie - p o k a z a ć jak fu n k c jo n o w a ły w p r z e s z ło ś c i i jak f u n k c jo n u ją o b e c n ie w a rto śc i r e lig ijn e w k u lt u r z e , jaką ro lę s p e łn ia ją z w ła s z c z a w ż y c iu s p o łe c z n y m o ra z jak zm ia n y s p o łe c z n e w p ły w a ją na zm ianę re lacji m ię d z y k u lt u r ą i r e lig ią .
P o d t y t u ł a r t y k u ł u in aczej u k ie r u n k o w u j e to k ro z w a ż a ń . C h o d z i o s p r a w y b a rd z ie j fu n d a m e n t a ln e , o w s k a z a n ie is t o t n y c h zw ią z k ó w m ię d zy re lig ią i k u lt u r ą , ich ź r ó d e ł, ic h p e r s p e k t y w , a n ie t y lk o o u ja w n ie n ie fu n k c jo n o w a n ia m e ch an izm ó w . C h o d z i o p ro b le m y , k tó re sta w ia i u s iłu je ro z w ią z a ć filo z o fia .
F ilo z o fia n ie może b y ć je d n a k o d e rw a n a a n i od h is t o r ii a n i od r e a ln y c h fa k tó w s p o łe c z n y c h . T o te ż ro z w a ż a n ia p r a g n ę p ro w a d z ić ja k b y dwom a toram i - ś c iś le f ilo z o fic z n y m , s z u k a j ą c w y j a ś n ie ń n a jb a rd z ie j z a s a d n ic z y c h o ra z h is t o r y c z n y m - o d w o łu ją c s ię d o fa k tó w , w z ię t y c h n ie t y lk o z cz a só w o d le g ły c h lecz p r z e d e w s z y s t k im z d o ś w ia d c z e ń X X w ie k u , d o w y d a r z e ń , k t ó r y c h je ste śm y św ia d k a m i i u c z e s t n ik a m i.
P rz e b ie g a ją c m y ślą d zie je lu d z k o ś c i s t w ie r d z a s ię b ez t r u d u p o w iązan ie r e lig ii z k u lt u r ą . W sz e lk ie z n a n e k u l t u r y w sk a z u ją na o b e c n o ść i in s p ir u j ą c ą ro lę r e lig ii. R e lig ia sta n o w i d z ie d z in ę k u l t u r y s t a r s z ą niż filo z o fia , n iż n a u k a . T e o s ta tn ie są dziełem k u l t u r y e u ro p e jsk ie j, a p rz e c ie ż p r z e d nim i b y ło w iele k u lt u r s t a r s z y c h - e g ip s k a , fe n ic k a , s y r y j s k a itp .
F a k t p o w s z e c h n e g o w y s t ę p o w a n ia r e lig ii w d zie ja c h lu d z k o ś c i, w lu d z k ic h k u lt u r a c h , s tw ie rd z a ją ta k ż e m y ślic ie le n ie k o n f e s y j n i, m ięd zy in n y m i E r ic h From m : "W isto c ie n ie b y ło ta kie j k u l t u r y w p r z e s z ło ś c i - i jak s ię zdaje n ie może b y ć ta kie j k u l t u r y w p r z y s z ło ś c i, k tó ra n ie miała r e l i g i i " 1
Z w ią z e k m ię d z y k u lt u r ą i r e lig ią z d a w a ł s ię k w e stio n o w a ć i p od w ażać jego c h a r a k t e r k o n ie c z n y A u g u s t C om te, w y ró ż n ia ją c t r z y o k r e s y lu d z k o ś c i: r e lig ij n y , filo z o fic z n y i n a u k o w y , w y ja śn ia ją c , że je st to p r o c e s p o s t ę p u j ą c y k u c o ra z w y ż s z y m sp o so b o m is t n ie n ia cz ło w ie k a .
S t o p n io w e z a n ik a n ie r e lig ii b y ł o b y k o n s e k w e n c j a tej in t e r p r e t a c j i.
K o n ie c X I X w ie k u , a z w ła s z c z a w ie k X X z d a w a ły s ię p o t w ie r d z a ć te zę t w ó r c y p o z y t y w iz m u . R z e c z y w iś c ie p o ja w iły s ię id e o lo g ie , s y s t e m y m y ś le n ia i d z ia ła n ia , k t ó r e w sw ojej w izji c z ło w ie k a , ś w ia t a i k u l t u r y n ie z n a jd o w a ły m iejsca d la r e l ig ii , w ięcej - d ą ż y ł y d o jej w y e lim in o w a n ia z ż y c ia lu d z k ie g o i lu d z k ie j k u l t u r y . C z y n i ł y to w s k a z u ją c n e g a t y w n e f u n k c je r e lig ii w o b e c c z ło w ie k a . N o w a w izja c z ło w ie k a , n o w e cele i m o ż liw o śc i ro z w o ju lu d z k o ś c i w ią z a ły s ię z p e r s p e k t y w ę , ja k a daje n a u k a a n ie r e lig ia . S p r z e c iw w o b e c r e lig ii c z y n i o n y b y ł w imię d o w a rto ś c io w a n ia c z ło w ie k a , b y c z ło w ie k , z e r w a w s z y z w ią z e k z B o g ie m i w a rto śc ia m i r e lig ij n y m i, b y ł w p e łn i s a m o d z ie ln y i d o j r z a ły ( F . N ie t z s c h e ) , w p e łn i w o ln y ( S . F r e u d , J . P . S a r t r e ) , b y sa m o d z ie ln ie t w o r z y ł ta k ie s t r u k t u r y s p o łe c z n e i e k o n o m ic z n e , k t ó r e z a p e w n ia ły b y mu id e a ln e w a r u n k i ż y c ia
na ziemi i b y n ie m u s ia ł c z e k a ć na "r a j r e l ig ij n y " ( K . M a r k s ) .
T w ó r c y i z w o le n n ic y n o w y c h id e o lo g ii d o ż y li w ię c do te g o , b y tw o r z y ć k u lt u r ę , u p o d st a w k tó re j n ie z n a jd u je s ię w izja c z ło w ie k a , w sk a z u ją c a na je go t r a n s c e n d e n t n e p o c h o d z e n ie i p r z e z n a c z e n ie lecz w izja c z ło w ie k a , k t ó r y w r z e c z y w is t o ś c i zie m skie j z n a jd u je o s ta te c z n e s p e łn ie n ie . R e zu ltate m te g o p r z e k o n a n ia je st p r o c e s tw o rz e n ia i fu n k c jo n o w a n ie w X X w ie k u k u l t u r y n a u k o w o -t e c h n ic z n e j , w k tó re j h o r y z o n t cz ło w ie k a i całej r z e c z y w is t o ś c i w y z n a c z a ją n a u k i s z c z e g ó ło w e , ze swej is t o t y o g r a n ic z o n e d o r z e c z y w is t o ś c i zie m sk ie j, k tó re d ą ż ę do p o z n a n ia św iata m a te ria ln e g o i p s y c h ic z n e g o , b y p r o d u k o w a ć now e n a r z ę d z ia p rz e m ia n y św iata i now e ś r o d k i k o m u n ik a c ji m ię d z y lu d z k ie j i p r z y ic h u ż y c iu p rz e m ie n ia ć w a r u n k i ż y c ia na ziem i.
N ie tu m iejsce na a n a liz ę k o n s e k w e n c ji w p ro w a d z e n ia w ż y c ie lu d z k ie a t e is t y c z n y c h c z y a n t y a t e is t y c z n y c h id e o lo g ii (g łó w n ie na W sc h o d z ie ) c z y p o z y t y w is t y c z n e g o m a te ria liz m u , k t ó r y p ro w a d z i do h o ry z o n ta liz a c ji ż y c ia , d o te n d e n c ji k o n s u m p c y j n y c h , d om inacji p o s ta w y "m ie ć " n ad p o sta w a " b y ć " . Now e fo rm y z n ie w o le n ia i z a g r o ż e n ia , n ie b e z p ie c z e ń st w o m a n ip u la cji c zło w ie k ie m p r z y u ż y c iu d o s k o n a ły c h n a r z ę d z i to n ie k tó r e z k o n s e k w e n c ji b u d o w a n ia k u l t u r y w o p a r c iu o n ie p e łn a p ra w d ę o c z ło w ie k u .
Wiele ju ż p o w ie d z ia n o na tem at "ś m ie r c i c z ło w ie k a " po "ś m ie r c i B o g a " . S tw ie r d z e n ie to sta n o w i ja k b y s k r ó t w s z e lk ic h n e g a t y w n y c h k o n s e k w e n c ji, ja kie p o w sta ją p o o d r z u c e n iu p r z e z cz ło w ie k a w y m ia ru t r a n s c e n d e n t n e g o
* i s k o n c e n t r o w a n iu s ię ca łk o w ie c ie na ż y c iu d o c z e sn y m ( s e k u la r y z a c j a ) . O b e c n ie so cjo lo g o w ie k u l t u r y ( B e g e r , B e ll) mówię o p o w ro c ie sa c ru m w k u lt u r z e , o k o n ie c z n o ś c i u z n a n ia p r z e z c z ło w ie k a jego p e r s p e k t y w
w y k r a c z a j ą c y c h p o za św ia t m a te rii, p r z e s t r z e n i i c z a s u . J e s te śm y z r e s z t ą ś w ia d k a m i zm ian w o c e n ie ro li r e lig ii w k u lt u r z e , n aw e t p r z e z n a jb a rd z ie j d o t y c h c z a s a n t y r e lig ij n e id e o lo g ie i t e r e n y , z k t ó r y c h s y s t e m a t y c z n ie i p rz e m o c ą u s u w a n o p r z e z lata w s z e lk ie ś la d y r e lig ij n o ś c i c z ło w ie k a i z a b ija n o p o t r z e b y r e lig ij n e .
P o w sta je p y t a n ie , d la c z e g o m y śl o B o g u t a k u s iln ie z a b ija n a i e lim in o w a n a p r z e z w s p ó łc z e s n e id e o lo g ie n ie z n ik a z u p e łn ie ? D la c z e g o re tig ia p o w r a c a , pojaw ia s ię jej p ro b le m we w sp ó łc z e s n e j k u lt u r z e , k tó ra z z a m ie rz e n ia m iała b y ć k u lt u r ą b e z r e lig ii ?
O d p o w ie d ź na te p y t a n ia w y m a g a s ię g n ię c ia d o s p r a w fu n d a m e n t a ln y c h , d o p o n o w n e g o p r z e m y ś le n ia c z y m je st z a ró w n o k u lt u r a jak i r e lig ia ? T o p o z w o li d o p ie r o w s k a z a ć na w ła śc iw e re lacje m ię d z y n im i.
J a k ą ro lę p e łn i r e lig ia w k u lt u r z e , w s z e lk a r e lig ia , w każd e j k u lt u r z e , ze s z c z e g ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m n a s z e g o k r ę g u k u lt u r o w e g o - c h r z e ś c ij a ń stw a i k u l t u r y p r z e z n ie in s p ir o w a n e j, k u l t u r y c h r z e ś c ij a ń s k ie j ?
W ró ćm y je sz c z e d o te m a tu , d o ja k ic h k o n s e k w e n c ji p ro w a d z i elim inacja r e lig ii z k u l t u r y , co b ę d z ie r ó w n o c z e ś n ie o d p o w ie d z ią na p od sta w o w e tu p y t a n ia : c z y m ożliw a je st k u lt u r a b ez r e lig ii?
1. C z y m je st k u lt u r a i c z y m je st r e lig ia ?
Z a ró w n o k u lt u r a , ja k i r e lig ia , ja k o r z e c z y w is t o ś c i lu d z k ie , z ło żo n e , są t r u d n e d o je d n o z n a c z n e g o o k r e ś le n ia . O b e c n ie d om inu ją ujęcia s o c j o lo g ic z n e , w e d łu g k t ó r y c h k u lt u r ę s ta n o w i su m a d z ia ła ń , w y tw o ró w i w a rt o ś c i c z ło w ie k a , a r e lig ię - s y s t e m p r a w d , d z ia ła ń , p o sta w i in s t y t u c j i.
" K u l t u r a je st to - ja k o k r e ś la J . S z c z e p a ń s k i - o g ó ł w y tw o ró w d z ia ła ln o ś c i lu d z k ie j m a t e r ia ln y c h , n ie m a t e ria ln y c h , w a rto śc i i u z n a n y c h s p o s o b ó w p o s tę p o w a n ia , z o b ie k t y z o w a n y c h i p r z y j ę t y c h w d o w o ln y c h z b io r o w o ś c ia c h , p r z e k a z y w a n y c h in n y m z b io ro w o śc io m i n a s tę p n y m p o k o le n io m " . 2 A w e d łu g C z a r n o w s k ie g o k u lt u r ę sta n o w i "c a ło k s z t a łt
z o b ie k t y w iz o w a n y c h elem entów d o r o b k u s p o łe c z n e g o , z d o ln y c h r o z s z e r z a ć s ię p r z e s t r z e n n ie " .3
P o w y ż s z e uję cia s ą s łu s z n e i c e n n e , są ujęciem z ło ż o n e g o z ja w isk a k u l t u r y w a s p e k c ie je g o w y t w o r ó w , n ie u ja w n ia ją je d n a k n a j g łę b s z y c h p o w ią z a ń z c z ło w ie k ie m . B y te g o d o k o n a ć t rz e b a s ię g n ą ć do w y ja ś n ie ń f ilo z o f ic z n y c h . W tej d z ie d z in ie ta k ż e n ie ma je d n o m y ś ln o ś c i.
P ro b le m a ty k a filo z o fic z n e g o ro z u m ie n ia k u l t u r y (a ta k ż e i r e lig ii) a n a liz o w a n a i ro z w ią z y w a n a je st w d w u p o d st a w o w y c h c ią g a c h m y śli filo z o fic z n e j:
1. w filo z o fii k la s y c z n e j , k sz ta łto w a n e j p r z e z P la to n a , A r y s t o t e le s a , T o m a sz a i ic h k o n t y n u a t o r ó w , k u lt u r a ro z p a t r y w a n a je st w k o n t e k ś c ie
filo z o fic z n e j in t e r p re t a c ji całej r z e c z y w is t o ś c i, w k tó re j p o s z u k u j e się p r a w d y o c z ło w ie k u , je go d z ia ła n iu , w y t w o r a c h i w a r t o ś c ia c h . K u lt u r a ro z u m ia n a je st tu ja ko r z e c z y w is t o ś ć p o c h o d n a o d c z ło w ie k a i p r z e z n a c z o n a do je go p e łn e g o ro z w o ju . K u lt u r a o d n o s i s ię w p ie rw s z y m rz ę d z ie do c z y n n o ś c i i d z ia ła ń , w tó rn ie d o ic h re z u lta t ó w ,
2. w s p ó łc z e s n e ro z u m ie n ie k u l t u r y z w ią z a n e je st z n u rte m k a n to w s k im i p o k a n t o w s k im , w k t ó r y m k u lt u r ę t r a k t u je s ię jako ja k b y s a m o d z ie ln y św ia t w y tw o ró w i w a r t o ś c i, w s k a z u ją c p r z e d e w s z y s t k im na rozw ój k u l t u r y (a nie c z ło w ie k a ) ja k o j a k b y cel sam w s o b ie . P o w ią z a n ie r e lig ii z k u lt u r ą p r z e b ie g a p o p r z e z u k a z a n ie sw o iste j w a rt o ś c i " s a c r u m " , " t a b u " . Nie r o z s t r z y g a s ię i n ie sta w ia n a w e t p y t a ń , c z y s a c ru m je st isto tn ie z w ią z a n e z c z ło w ie k ie m ?
T o sam o d o t y c z y ro z u m ie n ia r e lig ii w tym n u r c ie , k t ó r y w y t w o r z y ł raczej fe n o m e n o lo g ię r e lig ii n iż filo z o fię r e lig ii , k t ó r a sta w ia p y t a n ie 0 r e a ln o ś ć s a c ru m .
W tej p e r s p e k t y w ie k u lt u r a i r e lig ia sta n o w ią j a k b y d w ie sa m o d z ie ln e r z e c z y w is t o ś c i, k t ó r e c z ło w ie k z a sta je , w k t ó r e w c h o d z i, k tó re g o k s z t a łt u ją p o p rz e z o b e c n o ś ć s y m b o li, m itów . "S y m b o le r e lig ij n e is t n ie ją "
- "o b e c n o ś ć m itó w " je st nie d o w y k lu c z e n ia z k u l t u r y - p o w ie d z ia łb y L . K o ła k o w s k i.
W filo z o fii p o k a n to w s k ie j n ie m ożna ro z w ią z a ć z a s a d n ic z e g o d la n a s z y c h ro z w a ż a ń p y t a n ia , d o t y c z ą c e g o p o d s t a w o w y c h re la cji z a c h o d z ą c y c h m ię d z y k u lt u r ą i r e lig ią .
O d p o w ie d ź , c z y m je st k u lt u r a w p o d sta w o w y m z n a c z e n iu w iąże się z o d c z y ta n ie m p r a w d y o całej r z e c z y w is t o ś c i, w niej p r a w d y o c z ło w ie k u 1 s p o s o b ie je go is t n ie n ia i d z ia ła n ia .
W tej p e r s p e k t y w ie k u lt u r a o k a z u je s ię w ła ś c iw y m sp o s o b e m b y to w a n ia i d z ia ła n ia k a ż d e g o c z ło w ie k a . C z ło w ie k ż y je w p r z y r o d z ie ( n a t u r z e ) , je st b yte m n a t u r y , ale je st r ó w n o c z e ś n ie o s o b ą , c z y li b yte m z d o ln y m d o p o z n a n ia i d o k o n y w a n ia w y b o r ó w . C z ło w ie k ja k o o s o b a w ła ś n ie tw ó rc z o p r z e k s z t a łc a p r z y r o d ę i sa m e g o s ie b ie p r z e z św ia d o m e i w o ln e d z ia ła n ie , c z y li p r z e z d z ia ła n ie k u lt u r o w e . "H o m o ra t io n e et a rt e v i v i t " .
K u lt u r a - ja ko p rz e c iw s t a w ie n ie n a t u r y (t e g o , co w sw y m d z ia ła n iu z d e te rm in o w a n e ) - sta n o w i to w s z y s t k o , co w s p o s ó b św ia d o m y i ce lo w y p o c h o d z i od c z ło w ie k a , w s z e lk ie lu d z k ie d z ia ła n ia , k t ó r e zm ie rzają do p r z e k s z t a łc a n ia w e d łu g m y ś li i p ro je k tó w c z ło w ie k a n a t u r y , ro zu m ia n e j n ie t y lk o ja k o z a s ta n e p r z e z c z ło w ie k a ś r o d o w is k o p r z y r o d n i c z e , lecz p r z e d e w s z y s t k im n a t u r a ln y c h d y s p o z y c j i sa m e g o c z ło w ie k a i je go relacji d o i n n y c h .
C z ło w ie k je st isto tą łą c z ą c ą w s o b ie n a t u r ę (t o , co z d e te rm in o w a n e , co n ie z a le ż y od c z ło w ie k a ) i o s o b ę (ś w ia d o m y i w o ln y ) i w ła ś n ie c z ło w ie k ja k o ta k i b y t " z ł o ż o n y " je st tw ó rc ą k u l t u r y . K u lt u r a je st w p ro w a d z a n ie m m y ś li lu d z k ie j w św ia t n a t u r y , je st h u m a n iza c ją n a t u r y . S t ą d w y p ły w a is t o t n y z w ią z e k k u l t u r y z czło w ie k ie m .
C z ło w ie k sta n o w i j e d y n y o n t y c z n y p od m iot k u l t u r y . C z ło w ie k t w o rz y k u lt u r ę , k u lt u r a je st r z e c z y w is t o ś c ią o d c z ło w ie k a z a le ż n ą i c z ło w ie k je st w ła śc iw y m p rze d m io te m i celem k u l t u r y . K u lt u r a o d e rw a n a od c z ło w ie k a , k u lt u r a sam a w s o b ie n ie ma s e n s u i c e lu . K u lt u r a p o c h o d z i od c z ło w ie k a i je st d la c z ło w ie k a , d la je go p e łn e g o ro z w o ju . D o p ie ro w tó rn ie i p o ś r e d n io z w ią z a n a je st z c a ły m św iatem w y tw o ró w c z ło w ie k a .
"P o s ta w iłe m c ię p o ś r o d k u ś w ia ta , a b y ś tym łatw iej m ó g ł s p o g lą d a ć d o o k o ła s ie b ie i w id z ie ć to , co je st. S tw o rz y łe m cię ja k o isto tę an i n ie b ia ń s k ą , a n i z ie m sk ą / . . . / a b y ś m ó g ł sa m e g o sie b ie r z e ź b ić i p r z e z w y c ię ż a ć " (P ic o d e lla M ir a n d o la ) .
C z y m je st r e lig ia ?
O st a te c z n a o d p o w ie d ź na to p y t a n ie z w ią z a n a je st z p o zn a n ie m p r a w d y 0 c z ło w ie k u , a p e łn a p ra w d a o c z ło w ie k u je st w a ru n k ie m p o z n a n ia w a r t o ś c i,d e c y d u j ą c y c h o p e łn y m ro z w o ju cz ło w ie k a c z y li je st w a ru n k ie m lu d z k ie j k u l t u r y . S k o r o k u lt u r a ma za z a d a n ie ro z w ó j, tw o rz e n ie , w y c h o w a n ie , s p e łn ie n ie c z ło w ie k a , s k o r o je st c ią g le d o k o n u ją c ą s ię p rz e m ia n ą n a t u r y , a w ię c te g o , co d a n e , p rz e m ia n ą d o k o n u ją c ą s ię w edle m y ś li, id e i, p ro je k tó w lu d z k ic h , s k o r o je st tw o rze n ie m ś r o d o w is k a lu d z k ie g o , to d la w ła ś c iw e g o k s z t a łto w a n ia i fu n k c jo n o w a n ia k u l
t u r y n ie o d z o w n a je st w ła śc iw a o d p o w ie d ź na p y t a n ie , kim je st c z ło w ie k 1 kim p o w in ie n s ta w a ć s ię p o p r z e z k u lt u r o w e d z ia ła n ie . P o trz e b a pełnej p r a w d y o c z ło w ie k u , g d y ż u p o d sta w w s z e lk ic h w a rto śc i sto i w a rto ść p r a w d y ; w ła śc iw a h ie r a r c h ia w a rto śc i ja k o fu n d a m e n t m u si mieć w a rto ść p r a w d y .
C z ło w ie k - isto ta s k o m p lik o w a n a , n ie sta n o w i ła tw e g o p rz e d m io tu p o z n a n ia . T o t e ż p ra w d a o c z ło w ie k u je st t r u d n a do z d o b y c ia , c ią g le n a ra ż o n a na b łę d y , ujęcia n ie p e łn e , a s p e k t y w n e . T r u d n o tu ta k ż e o r o z s t r z y g n ię c ia d o k o n a n e i w ażne ra z na z a w sz e . K a ż d a e p o k a , p ra w ie k a ż d y c z ło w ie k m u si s o b ie o d p o w ie d z ie ć na to n a jis to tn ie js z e p y t a n ie : kim je st, ja ki je st s e n s jego ż y c ia , ja k ie p e r s p e k t y w y ?
W s p ó łc z e s n e n a u k i o d k r y ł y w iele tajem nic ż y c ia lu d z k ie g o , f u n k c jo n o w a n ia je go o r g a n iz m u , p s y c h i k i , u k ła d ó w s p o łe c z n y c h . F ilo z o fia w s p ó łc z e s n a , w w ię k s z o ś c i filo z o fia p o d m io tu , u ja w n iła w iele n ie z n a n y c h
p r z e ż y ć i m o ż liw o ści l u d z k i c h . A le ż a d n a z n a u k s z c z e g ó ło w y c h c z y naw et filo z o fia p o d m io tu , ję z y k a i t p . , n ie r o z s t r z y g n ą s p r a w fu n d a m e n t a ln y c h , n ie sta w ia ją bowiem p y t a ń p o d s t a w o w y c h , n ie m ogą w s k a z a ć na isto tę i ź r ó d ła k u l t u r y i r e lig ii.
T r z e b a - b y te s p r a w y p o s t a w ić i w ła śc iw ie u k ie r u n k o w a ć ro z w a ż a n ia - o p u ś c ić j a k b y p oziom n a u k i i n a w e t filo z o fii i s ię g n ą ć do t e g o , co m ożna b y o k r e ś lić ja k o p o d sta w o w e d o ś w ia d c z e n ie lu d z k ie , k t ó r e pom ijane je st w n a u c e i w p e w n y c h n u r t a c h filo z o fii, a k t ó r e u ja w n ia s p o s ó b is t n ie n ia lu d z k ie g o .
Jest to d o ś w ia d c z e n ie d o s t ę p n e d la w s z y s t k ic h m y ś lą c y c h lu d z i, nie w ym a gające s p e c ja ln e g o w y k s z t a łc e n ia , n ie z a le ż n e od c z a s u , od k r ę g u k u l t u r y i s t o p n ia jej ro z w o ju . W ym aga j e d y n ie pew n e j r e f le k s j i i w ra ż liw o ś c i na s p r a w y z a s a d n ic z e .
J e s t to d o ś w ia d c z e n ie p r z e z m y ś lą c e g o c z ło w ie k a p o z y c ji e g z y s t e n c ja ln e j , k t ó r a u k a z u j e o t w a r t o ś ć b y t u lu d z k ie g o , jego im m anencję i t r a n s c e n d e n c ję w ob e c św ia ta n a t u r y i s p o łe c z n o ś c i. J e s t d o św ia d c z e n ie m n a ra st a ją c y m , k t ó r e m oże b y ć n ie z m ie rn ie b o g a te , u r ó ż n y c h lu d z i p rz e b ie g a ją c e w r ó ż n y s p o s ó b . M o ż n a je d n a k w s k a z a ć na p e w n e is t o tn e , w sp ó ln e e le m e n ty :
1. d o ś w ia d c z e n ie i a firm a c ja s w e g o is t n ie n ia , k t ó r e w y r a ż a s ię w p o w ie d z ia n y m , c z y n a w e t p o m y ś la n y m s ą d z ie "ja je s te m ", "ja is t n ie j ę ".
D o św ia d c z a ją c s w e g o is t n ie n ia c z ło w ie k d o ś w ia d c z a swojej o d r ę b n o ś c i:
"j a " istn ie ję , a w ięc istn ie ję "w s o b ie " , jak c o ś o d r ę b n e g o , c h o ć istn ie ją w o kó ł m nie in n e r z e c z y i in n e o s o b y . Ja istn ie ję , ż y ję w ic h k o n t e k ś c ie . Z b ie giem ż y c ia c z ło w ie k p o g łę b ia p o z n a n ie s w e g o is t n ie n ia , w y z n a c z o n e dwom a p o d sta w o w y m i i p o w s z e c h n y m i fa k ta m i: faktem n a r o d z in i fakte m ś m ie rc i. C z ło w ie k je st ś w ia d o m y k r u c h o ś c i s w e g o is t n ie n ia , w ie , że n ie p a n u je c a łk o w ic ie n a d n im , że n a ra ż o n e je st o n o na r ó ż n o r o d n e n ie b e z p ie c z e ń st w a , a p r z e d e w s z y s t k im na ś m ie rć . D o ś w ia d c z e n iu ż y c ia , d o ś w ia d c z e n iu r a d o ś c i is t n ie n ia t o w a r z y s z y p r z e z całe ż y c ie p e r s p e k t y w a jego u t r a t y - p ro b le m ś m ie rc i.
R ó w n o c z e ś n ie c z ło w ie k d o ś w ia d c z a p r a g n ie n ia tr w a n ia , ż y c ia na z a w sz e , jest z d o ln y d o d z ia ła ń - p o z n a n ia , m iłości w o ln y c h d e c y z ji - k tó re p r z e k r a c z a j ą g r a n ic e c z a s u i k t ó r e n ie są z d e te rm in o w a n e n a t u r ą . S ą to d z ia ła n ia , k t ó r y c h c z ło w ie k - p od m iot - je st d z ię k i sw ej m y ś li i woli - s p r a w c ą . C z ło w ie k d o ś w ia d c z a w ięc swojej p o d m o to w o ś c i, c z y li te g o , że je st b yte m w s o b ie , z d o ln y m d o d z ia ła n ia t w ó r c z e g o , k t ó r e p r z e k r a c z a o g r a n ic z e n ia c z a s u , p r z e s t r z e n i, p r z y r o d y , s p o łe c z n o ś c i.
In t e r p r e t u j ą c to d o ś w ia d c z e n ie b a rd z ie j filo z o fic z n ie m ożna je o k r e ś lić
ja k o d o ś w ia d c z e n ie z a g r o ż e n ia b y t u c z ło w ie k a p r z e z n ie b y t , k t ó r e w y r a ż a s ię w p o t r ó j n y c h m o d y fik a c j a c h . J e s t to z a g r o ż e n ie sa m e go is t n ie n ia z je g o r a d y k a ln y m p rze jaw e m , jakim je st ś m ie rć . S ta n o w i o n o tło , p o d s t a w ę w s z e lk ic h in n y c h z a g r o ż e ń , k t ó r e obejm ują całe o so b o w e ż y c ie c z ło w ie k a . D r u g ą fo rm ą z a g r o ż e n ia je st d z ie d z in a m o ra ln o ś c i. M a bowiem m o ż liw o ść n ie d z ia ła n ia tam , g d z ie d o ś w ia d c z a p o w in n o ś c i d z ia ła n ia , c z y d z ia ła n ia n ie w ła ś c iw e g o , p rz e z co p o p e łn ia z ło m o ra ln e , u d e rz a ją c e w n ie g o sa m e g o , c h o ć b y c z y n z ły b y ł s k ie r o w a n y p rz e c iw k o m u ś in n e m u . W re sz c ie d o ś w ia d c z a w p o z n a n iu t r u d u z d o b y w a n ia p r a w d y , n a r a ż o n y je st na p o m y łk i, b łę d y , za k t ó r e n ie r a z c ię ż k o p ła c i. P r z y g o d n o ś ć p rz e ja w ia s ię ta k ż e w d z ie d z in ie m iło ś c i, p r a g n ie bowiem m iłości p e łn e j, m iło ści na z a w sz e , a d o ś w ia d c z a n ie d o s y t u , cza se m w p r o s t z d r a d y .
2. D o ś w ia d c z a ją c sw ojej k r u c h o ś c i c z ło w ie k d o ś w ia d c z a ró w n o c z e ś n ie p o t r z e b y u m o c n ie n ia w b y c ie , s z u k a d r ó g u c h r o n ie n ia s ię p r z e d ró ż n y m i form am i n ie b y t u . T e g o u m o c n ie n ia s z u k a w o k ó ł s ie b ie , w rz e c z a c h , w n a r z ę d z ia c h , w in n y c h o s o b a c h - w r o d z in ie , s p o łe c z n o ś c ia c h p o s z e r z o n y c h ( k la n ie , k la s ie , p a r t ii, p a ń s tw ie itp . ).
P o d sta w o w e u m o c n ie n ie ż y c ia o so b o w e g o c z ło w ie k z n a jd u je w r o d z in ie , w k tó re j p r z y c h o d z i na św ia t , od p ie rw s z e j c h w ili s w e g o ż y c ia u z n a n y je st ja k o o s o b a , u c z y s ię p o z n a w a ć , m iłow ać, u c z y s ię ż y c ia m o ra ln e g o . W ła ściw y m k o n te k s te m i r z e c z y w iś c ie n a jw ię k s z y m um ocn ien ie m d la c z ło w ie k a je st w ięc św ia t o s ó b . J e s t to je d n a k u m o c n ie n ie w z g lę d n e - o s o b y u m ie ra ją i n ie ro z w ią z u ją o sta te c z n ie p ro b le m u e g z y s t e n c ja ln ie n a jw a ż n ie js z e g o - p ro b le m u ś m ie rc i i t rw a n ia po n ie j.
R z e c z y i n a r z ę d z ia - m ie s z k a n ie , p o ż y w ie n ie , u b r a n ie , n a rz ę d z ia k o m u n ik a c ji aż d o n a jb a rd z ie j n o w o c z e s n y c h k o m p u te ró w - są ta k ż e n ie z b ę d n e i u m acn iają is t n ie n ie c z ło w ie k a . O n e je d n a k t y lk o um ożliw iają i u ła tw ia ją ż y c ie w d r o d z e d z ia ła n ia c z a so w o . Wobec c h o r o b y , w obec ś m ie rc i - n a w e t n a jle p s z e n a r z ę d z ia p o z o sta ją b e z s iln e .
T e w s z y s t k ie p r z e ż y c ia s k ła d a ją s ię na d o ś w ia d c z e n ie p o z yc ji e g z y s t e n c ja ln e j c z ło w ie k a . M oże o n a b y ć mniej lu b b a rd z ie j u św ia d o m io n a - z a w sz e ro d z i s ię w k o n t a k c ie z r z e c z y w is t o ś c ią . M ia ł i ma je c z ło w ie k na k a ż d y m e ta p ie ro z w o ju k u l t u r y .
W te g o ro d z a ju d o ś w ia d c z e n iu n a le ż y s z u k a ć g e n e z y m y ś li o isto cie m o cn ie jsze j, o sile p rz e w y ż s z a ją c e j z n a n e s i ł y , o rz e c z y w is t o ś c i tr a n s c e n d e n t n e j w s t o s u n k u <Jo w s z e lk ic h o g r a n ic z e ń .
T a k p o w staje m y ś l o B o g u , t r a n s c e n d e n s ie c z y ja k k o lw ie k to n a z y w a ją r o z s ia n e w c z a s ie i p r z e s t r z e n i r e lig ie , k tó re s ą o d p o w ie d z ią na p ro b le m z a g r o ż e n ia c z ło w ie k a z r a d y k a ln y m z a g ro ż e n ie m p rz e z śm ie rć
w łą c zn ie .
Taka je st g e n e z a n ie z n is z c z a ln e j m y śli o B o g u . a w ięc i w sz e lk ie j r e lig ii.
m ożna w ięc p o w ie d ^ e ć , że w s e r c u o s o b y zn a jd u je się k o r z e ń r e lig ii.
D o ś w ia d c z e n ie p o w y ż e i o p is a n e nie je st je sz c ze d o św ia d c z e n ie m r e lig ij n y m , je st d o św ia d c z e n ie m p r a r e lig ij n y m ,( p r z e d r e lig ij n y m , bo u k a z u je c z ło w ie k a jako isto tę o t w a r ty na T r a n s c e d e n s . P o z n a n ie p r a w d y o c z ło w ie k u , o je go is t n ie n iu je st p o z n a n ie m , że c z ło w ie k je st p o w ią z a n y z B o g ie m , a r e lig ią z w ią z a n a 2 sam ym s p o so b e m je go is t n ie n ia . C z ło w ie k - to "h o m o r e l i g i o s u s " .
D z ię k i temu d o ś w ia d c z e n iu , k tó re ro z w ija s ię , a n a liz u je i in t e r p re t u j e w a n t r o p o lo g ii f ilo z o fic z n e j, r e lig ią c z y li p o w ią z a n ie cz ło w ie k a z T r a n s c e n d e n s e m , u ś w ia d o m io n e i w y r a ż o n e w o d p o w ie d n ic h a k t a c h , nie je st c z y m ś , co do c z ło w ie k a d o c h o d z i z z e w n ą t r z , nie je st t y lk o je d n ą , o b o k in n y c h , d z ie d z in k u l t u r y . R e lig ia je st sp o s o b e m is t n ie n ia c z ło w ie k a .
U św ia d o m ie n ie z w ią z k u c z ło w ie k a z T r a n s c e n d e n s e m k o n k r e t y z u j e s ię na ró ż n e s p o s o b y . W iąże s ię to z ca ły m k o n te k s te m k u lt u r a ln y m - poziom em p o z n a n ia o g ó ln e g o , s p o so b e m ż y c ia itp . T r a n s c e n d e n s nie je st n ig d y p o z n a n y w p r o s t . D la w y r a ż a n ia m y śli o Nim c z ło w ie k p o s łu g u j e się sy m b o la m i, z a c z e rp n ię t y m i z o ta c z a ją c e g o g o ż y c ia , p r z e d e w s z y s t k im ż y c ia o s o b o w e g o . T o w y j a ś n ia w ie lo ść r e lig ii. M oże d o jść ta k ż e in n e ź ró d ło w ie d z y o c z ło w ie k u i T r a n s c e n d e n s ie ,k t ó r e w y s t ę p u je w re lig ia c h o b ja w io n y c h z w ła s z c z a w ju d a izm ie i c h r z ś c ij a ń s t w ie . N ie z n o s i on o w a g i p o d sta w o w e g o d o ś w ia d c z e n ia , k tó re sta n o w i j a k b y n a t u r a ln ą p o d sta w ę d la w s z e lk ic h r e lig ii.
M ożem y w ięc p o z n a ć - w s p o s ó b s p o n t a n ic z n y - p o g łę b ić p rz e z re fle k s ję , z w ła s z c z a re f le k s ję f ilo z o fic z n ą , d o p e łn ić w ie d z ą ob ja w ion ą p ra w d ę , że c z ło w ie k je st p o w ią z a n y z T r a n c e n d e n s e m , B o g ie m , k t ó r y d la cz ło w ie k a sta n o w i o s ta te c z n e ź r ó d ło is t n ie n ia i d o b r o n a j w y ż sz e , u s e n s o w n ia jS c e je go ż y c ie - cel o s t a t e c z n y .
Z w ią z e k r e lig ii z k u lt u r ą w y ja ś n ia s ię w ięc o s ta te c z n ie p o p r z e z p o z n a n ie s p o s o b u is t n ie n ia c z ło w ie k a i s ię g a s a m y c h k o r z e n i c z ło w ie c z e ń stw a .
Is t n ie n ie lu d z k ie je st w ię c istn ie n ie m w p e r s p e k t y w ie T r a n s c e n d e n s u , w n a sz e j k u lt u r z e z w a n e g o B o g ie m . Is t n ie n ie to je st istn ie n ie m ro z u m n y m (św ia d o m y m ) i tw ó rc z y m , c z y li je st istn ie n ie m w k u lt u r z e .
K u lt u r a n a le ż y d o is t o t y ż y c ia lu d z k ie g o . Nie ma w ięc is t n ie n ia lu d z k ie g o b e z k u l t u r y i n ie ma w ła ś c iw e g o ż y c ia lu d z k ie g o b ez r e lig ii.
" A b y t w o r z y ć k u lt u r ę - p is z e J a n P aw eł II - trz e b a do k o ń c a i in t e g r a ln ie w id z ie ć c z ło w ie k a ja ko s z c z e g ó ln ą , s a m o is tn ą w a r t o ś ć , podm iot z w ią z a n y z o so b o w ą T r a n s c e n d e n c j ą , a firm o w a ć d la n ie g o s a m e g o , trz e b a
g o m iłow ać i w y m a g a ć d la n ie g o m iło ś c i".
" T a k i z e s p ó ł t r e ś c i n a ie ż y d o samej is t o t y e w a n g e lic z n e g o o rę d z ia C h r y s t u s a i p o s ła n n ic t w a K o ś c io ła , b e z w z g lę d u na w s z y s t k o , co w tej s p r a w ie w y p o w ie d z ia ły k r y t y c z n e u m y s ły o r a z c z e g o d o k o n a ły ró ż n e p r ą d y n ie c h ę tn e r e lig ii w o g ó le , a c h r z e ś c ij a ń s t w u w s z c z e g ó ln o ś c i" .
3. K o n k r e t n e fu n k c je r e lig ii w k u lt u r z e .
Pomijam tu w iele h is t o r y c z n ie w a ż n y c h f u n k c j i, ja kie re lig ia p e łn iła w r ó ż n y c h k u lt u r a c h , b ę d ą c in s p ir a c j ą d la n a u k i, s z t u k i, a r c h it e k t u r y , m u z y k i itp . K o n c e n t r u ję s ię racze j na fu n k c ja c h n a jb a rd z ie j p o d s t a w o w y c h , r o z p a t r u j ą c je na p r z y k ł a d z ie c h r z e ś c ija ń s t w a i k u l t u r y c h r z e ś c ij a ń s k ie j .
R e lig ia - w n a s z y m k r ę g u k u lt u r o w y m c h r z e ś c ija ń s t w o - p e łn iła i p e łn i n a d a l n a stę p u ją c e fu n k c je :
a ) f u n k c j ę p o z n a w c z o - a k s jo lo g ic z n ą b ) m o d e lo w o - w z o rc z ą
c ) w s p o m a g a j ą c o - s p r a w c z ą .
A d . a ) J a k p o k a z u ją dzie je m y ś li i k u l t u r y lu d z k ie j, p o z n a n ie pełnej p r a w d y o c z ło w ie k u je st n ie z m ie rn ie t r u d n e i n a ra ż o n e na b łę d y , k tó re mają sw oje s k u t k i p r a k t y c z n e . R e lig ia , w tym p r z y p a d k u re lig ia o b ja w io n a , j u d e o - c h r z e ś c ij a ń s k a , p r z y c h o d z i cz ło w ie k o w i z pom ocą i o d s ła n ia fu n d a m e n t a ln ą p ra w d ę o B o g u i o c z ło w ie k u , p o sz e rz a ją c w ten s p o s ó b p e r s p e k t y w y c z ło w ie k a w ty m , co d o t y c z y je go sa m e go , jego o so b o w e g o ż y c ia . D z ię k i o b ja w ie n iu d o c h o d z ą d o lu d z k ie j k u l t u r y now e c z y n n i k i , k t ó r e o d d z ia ły w u ją na ro zu m lu d z k i, p rz y ję te na innej z a sa d z ie n iż te, k t ó r e p o zn aje sam ro z u m , a w ięc na z a s a d z ie z a u fa n ia i w ia r y c z y li a k tó w ty p o w o o s o b o w y c h . P ra w d a ob ja w ion a o c z ło w ie k u u jaw nia je go w ie lk ą w a r t o ś ć , g o d n o ś ć c z ło w ie k a , k t ó r y o n t y c z n ie , p s y c h ic z n ie i m o ra ln ie je st z w ią z a n y z O so b o w y m B o g ie m .
U ź r ó d e ł lu d z k ie g o is t n ie n ia je st B ó g . Is t n ie n ie c z ło w ie k a , je go życie, je st d a re m B o g a . C z ło w ie k w ięc p r z e z sam fa k t is t n ie n ia je st z w ią z a n y z B o g ie m , s tą d je go n ie s k o ń c z o n a w p r o s t w a r t o ś ć . C z ło w ie k to p ra w d z iw ie
" r e s s a c r a " .
O b ja w ie n ie u ja w n ia n ie t y lk o b o s k ie p o c h o d z e n ie c z ło w ie k a , u jaw nia o w iele w ięcej: że c z ło w ie k s t w o r z o n y je st na "o b r a z B o g a i J e g o p o d o b ie ń s t w o ", je st o s o b ą z d o ln ą d o p o z n a n ia o ta cz a ją ce go g o św ia ta , p o z n a n ia s ie b ie , z d o ln ą do p odejm ow ania w o ln y c h d e c y z ji, k r e a t y w n o ś c i w w ie lu d z ie d z in a c h . R ó ż n e d z ie d z in y k u l t u r y są te g o w y ra ze m .
C z ło w ie k je st c h c ia n y p rz e z B o g a , p rz e z N ie g o a flrm o w a n y , k o c h a n y . U p o d sta w k a ż d e g o lu d z k ie g o ż y c ia o d c z y tu je m y m iłość B o g a , k t ó r y
p r a g n ie n a jp e łn ie js z e g o ro zw o ju c z ło w ie k a , k t ó r y ma k s z t a łto w a ć się i p rz e m ie n ia ć , b y - ja k p o w ie d z ia ł św . T o m a sz - "s t a w ić się p r z e d B o g ie m p r z e z p a rt y c y p a c ji-''1. P e r s p e k t y w y p r z e m ia n y , a w ięc t w ó r c z o ś ć , w y z n a c z a E w a n g e lia : " B ą d ź c ie d o s k o n a li ja k O jciec w a sz n ie b ie s k i d o s k o n a ły je s t ".
A d b ) F u n k c ja m o d e lo w o -w z o rc z a . Wizja o s o b y p o zo stające j w d ia lo g u z B o g ie m i z oso b am i lu d z k im i w y z n a c z a p e r s p e k t y w y ro zw o ju c z ło w ie k a , k t ó r y d o k o n u je s ię w c z a s ie , w h is t o r ii , p r z e z o d p o w ie d n ie d z ia ła n ie . P e r s o n a lis t y c z n a k o n c e p c ja c z ło w ie k a , w ła ściw a c h r z e ś c ij a ń s t w u , w y z n a c z a p e r s o n a lis t y c z n e ro z u m ie n ie k u l t u r y ( k u lt u r a tw o rz o n a je st p r z e z o s o b y i d la p e łn e g o ro z w o ju o s o b y ) o r a z w y z n a c z a w a r u n k i w ła śc iw e g o jej f u n k c jo n o w a n ia i re lacje m ię d z y p o s z c z e g ó ln y m i d z ie d z in a m i k u l t u r y : p ry m a t o s ó b n a d rz e c z a m i, d u c h a n a d m ate rią o r a z m o ra ln o śc i n a d te c h n ik ą , a r e lig ii jako p o d s t a w y i z n iw e c z e n ia k u l t u r y .
K u lt u r a w tym u ję ciu to n ic in n e g o jak w y c h o w a n ie c z y li u p ra w a c z ło w ie k a , b y ż y ł jak c z ło w ie k , b y "u m ia ł b y ć z d r u g im i dla d r u g i c h " .
R e lig ia , objawiająca g o d n o ś ć i w a r t o ś ć c z ło w ie k a , u ja w n ia , że ż y c ie lu d z k ie s ta n o w i " d a r " i " z a d a n i e " . C z ło w ie k , b ę d ą c od p ie r w s z e g o m om entu p o c z ę c ia o s o b ą , je st o s o b ą w s p o s ó b n ie p e łn y , z a lą ż k o w y , i p r z e z sw oje św iad om e i w olne d z ia ła n ie sta je s ię c o ra z b a rd z ie j o s o b ą .
R e lig ia d o s t a r c z a ta k ż e w ie d z y co do s p o s o b u ż y c ia , m odeli ż y c ia w p e łn i lu d z k ie g o . R ó ż n e re lig ie d o s t a r c z a ją tu w z o ró w r ó ż n o r o d n y c h . W c h r z e ś c ij a ń s t w ie modelem ż y c ia lu d z k ie g o je st sam C h r y s t u s , B ó g - C z ło w ie k , k t ó r y b ę d ą c B o g ie m s t a ł s ię c z ło w ie k ie m , p r z e s z e d ł p rz e z t r u d y ż y c ia i u c z y sw oim w ła s n y m ż y cie m t r u d n e j s z t u k i ż y c ia , k t ó r e g o isto tą je st m iło ść , k s z t a łto w a n ie z s ie b ie " d a r u d la i n n y c h " .
S k u t k i ta kie j w izji i ta k ie g o m od e lu c z ło w ie c z e g o ż y c ia mają w ażn e k o n s e k w e n c je p r a k t y c z n e : afirm a cja ż y c ia , w s z e lk ic h je go p rze ja w ó w , ró w n o ś ć p ra w lu d z k ic h , p o sta w a m iło ś c i, s ł u ż b y w s t o s u n k u d o d r u g ie g o a n ie p o sta w a p a n o w a n ia i p rz e m o c y .
Ze s t r o n y c z ło w ie k a w ym a ga to s t a łe g o i in t e s y w n e g o w y s i ł k u , z m ia n y s e r c a , o t w ie ra n ia s ię na i n n y c h , zm ian s p o łe c z n y c h itp .
A d . c ) K a ż d a r e lig ia p e łn i ta k ż e fu n k c je s p r a w c z e , to z n a c z y d o s t a r c z a c z ło w ie k o w i p o m o c y , k tó ra " p r z y c h o d z i z g ó r y " . W c h r z e ś c ija ń s t w ie pom oc ta k ą o k r e ś la s ię ja ko ł a s k ę , a u z y s k u j e p o p r z e z m od litw ę, s a k r a m e n t y , r y t y i o b r z ę d y .
S ą to ś r o d k i , m ające u m o c n ić s i ł y d u c h a lu d z k ie g o w ż y c iu , w w y b a w ie n iu od n ie b e z p ie c z e ń st w i z ła , k t ó r e z a g r a ż a c z ło w ie k o w i, n ap aw a g o lękiem i o s ła b ia je go s i ł y tw ó rc z e . S ta n o w ią o n e pom oc w re a liza cji
w s k a z a n y c h p rz e z r e lig ię , a p r z e k r a c z a j ą c y c h n a t u r a ln e m ożliw ości c z ło w ie k a , d ą ż e ń i celów .
Z d o t y c h c z a s o w y c h ro z w a ż a ń w y n ik a , że p o w ią z a n ie m ię d z y k u lt u r ą i r e lig ią p r z e b ie g a p o p r z e z c z ło w ie k a , s ię g a ź r ó d e ł jećjo is t n ie n ia i je go p e r s p e k t y w . W y z n a c z a to e s c h a t y c z n y s e n s k u l t u r y . S ta n o w i on a ja k b y p o m o st p o m ię d z y ży cie m m a t e r ia ln o -b io lo g ic z n y m . a życie m d u c h o w y m , m ię d z y cz a se m i w ie c z n o ś c ią , je st za p o c z ą tk o w a n ie m ż y c ia p oza cza se m . D z ia ła n ia k u lt u r o w e zosta w ia ją t r w a ły śla d w c z ło w ie k u i p rz e z n ie g o p r z e n o s z ą s ię w w ie c z n o ś ć . K u lt u r a je st s p o so b e m ro z w o ju , s p e łn ia n ia s ię c z ło w ie k a w c z a s ie , je st j a k b y pom ostem m ię d z y czase m i w ie c z n o śc ią .
4. C z y m ożliw a je st k u lt u r a b ez r e lig ii ?
W iek X X u s iło w a ł z b u d o w a ć k u lt u r ę b ez r e lig ii i to na w ie lk ą s k a lę . Na W s c h o d z ie p r z y b r a ł o to p o s ta ć w c ie la n e g o w ż y c ie ateizm u m a r k s is t o w s k ie g o , na Z a c h o d z ie - k u l t u r y n a u k o w o -t e c h n ic z n e j , o p arte j na m a te ria liźm ie p o z y t y w is t y c z n y m i d om inacji p o s ta w y "m ie ć " n a d " b y ć " .
M a r k s iz m o d r z u c ił is t n ie n ie B o g a , re lig ię u z n a ł za w tó rn ą alie n ację , z ja w is k o w y t w o r z o n e p rz e z c z ło w ie k a , k tó re ham uje re w o lu c y jn e p rz e m ia n y u k ła d ó w e k o n o m ic z n y c h i s p o łe c z n y c h . M a r k s d z ia ła ł "w im ię c z ło w ie k a ", ale c z ło w ie k a ro z u m ia ł t y lk o jako je d n o s t k ę - e le m e n t k o le k t y w u . W a żn y i w ie c z n y je st k o le k t y w i je go o s ią g n ię c ia , c z ło w ie k je st jego przem ijającą c z ą s t k ą , k t ó r a w k o le k t y w n y m d z ia ła n iu ma p r z e k s z t a łc ić ś w ia t, b y b y ł le p sz y m ś r o d o w is k ie m , b y d o p r o w a d z ić do s y t u a c j i b e z a lie n a c y jn y c h , d o p r o w a d z ić " d o r a j u ".
O d r z u c a j ą c A b s o lu t ja k o O so b o w e g o B o g a , m a rk s iz m w p ro w a d z ił a b s o lu t k o le k t y w u i h is t o r ii, k tó ra ro z w ija s ię w e d łu g k o n ie c z n y c h p ra w i p ro w a d z i do c o ra z d o s k o n a ls z y c h ro z w ią z a ń . T a k a b y ła te oria i ta k a w izja u to p ijn a m a r k s iz m u . W r z e c z y w is t o ś c i z re a liz o w a n y na w ie lk ic h o b s z a r a c h n a s z e g o św ia ta m a r k s iz m o k a z a ł s ię n ie s k u t e c z n y a n i w ro z w ią z y w a n iu s p r a w e k o n o m ic z n y c h , an i s p o łe c z n y c h , a s ta ł s ię zn ie w olen iem je d n o s te k na s k a lę n ie z n a n ą w h is t o r ii.
T e n d e n c ją b a rd z ie j d o m in u ją cą na Z a c h o d z ie je st p ró b a b u d o w a n ia k u l t u r y n a u k o w o -t e c h n ic z n e j . P o z n a w c z y m w y z n a c z n ik ie m w izji czło w ie k a i św ia ta je st p o z y t y w iz m p o z n a w c z y , nie w y k r a c z a ją c y poza św ia t m a t e ria ln y . T o te ż i c z ło w ie k tutaj u ję ty jest ja ko isto ta w e w n ą trz św ia ta , z d o ln a do tw ó rc z e g o p rz e m ie n ia n ia g o , p r o d u k u j ą c a w sp a n ia łe n a rz ę d z ia i ś r o d k i k o m u n ik a c ji.
T e n t y p k u l t u r y może r z e c z y w iś c ie p o s z c z y c ić się o sią g n ię c ia m i w d z ie d z in ie u r z ą d z e n ia ż y c ia na ziem i. C z y n i je ła tw ie jsz y m , p rz y je m n y m .
fa s c y n u ją c y m w p e w n y c h d z ie d z in a c h . Pomija je d n a k t r a n s c y d e n t n y w y m ia r c z ło w ie k a . h o r y z o n t a liz u je jego ż y c ie , p r z y c z y n ia s ię do k sz t a łto w a n ia p o s t a w y "m ie ć ", in s t ru m e n t a liz u je c z ło w ie k a w sp a n ia ły m i ś ro d k a m i te c h n ic z n y m i, zn ie w a la u m y s ł lu d z k i n ow ym i m itam i, n p . w o ln o ś c i, p r z y j e m n o ś c i.
W takiej k u lt u r z e n ie w a lc z y s ię w p r o s t z r e lig ią , ale ujm uje s ię c z ło w ie k a je d n o w y m ia ro w o , u ja w n ia z a w ę ż o n y h o r y z o n t ż y c ia ( s e k u la r y z a c j a ) , r o z b u d z a ta k ie p o t r z e b y i te n d e n c je , k t ó r e nie z ostaw ia ją ja k b y m iejsca na r e lig ię . O n a w j a k iś n ie w id o c z n y s p o s ó b z n ik a z h o r y z o n t u ż y c ia lu d z k ie g o . J e ś li n aw e t u z n a je s ię re lig ię i jej w a rto ść w ż y c iu , to jej pojm ow anie i re a liz o w a n ie p r z e n ik n ię t e je st m e n ta ln o śc ią n a u k o w o - t e c h n ic z n ą , c z e g o n a jb a rd z ie j ja s k r a w y m przejaw em je st z ja w is k o "a te iz m u c h r z e ś c ij a ń s k i e g o " , c z y s ta w ia n ie p r z e z teolo gów p y t a n ia "d o c z e g o może s ł u ż y ć C h r y s t u s w sp ó łc z e s n e m u c z ło w ie k o w i? "
Z daniem w ie lu s p e k u la c je na tem at B o g a są n ie p o t r z e b n e , a w ła ściw ie c z ło w ie k n ie je st d o n ic h z d o ln y . W y s t a r c z y p r z y j ą ć C h r y s t u s a , k t ó r y jest p o s ta c ią h is t o r y c z n ą i w ob e c te g o b a rd z ie j je st z r o z u m ia ły jako
"m odel ż y c ia " .
D o ś w ia d c z e n ie X X w ie k u d o s t a r c z a w y s t a r c z a ją c o w iele m a te ria łu , b y s t w ie r d z ić , że k u lt u r a , w k tó re j n a j w y ż sz ą w a rt o ś c ią je st w a rto ść n ie o so b o w a ( p o s t ę p , n a u k a , k o le k t y w ) , a n a w e t c z ło w ie k w o d e rw a n iu od w ła śc iw e g o mu z w ią z k u z B o g ie m , je st o s t a t e c z n ie k u lt u r ą n ie lu d z k ą , bo p o d p o rz ą d k o w u je c z ło w ie k a c z e m u ś , co nre je st w p e łn i d o s k o n a łe , o g r a n ic z a , n ie z m u sz a do n ie u s t a n n e g o w y s i łk u .
Pomijam w s z y s t k ie s k u t k i u b o c z n e w s p ó łc z e s n y c h d o m in u ją c y c h te n d e n c ji k u lt u r o w y c h ta k ic h jak m o żliw o ść to talnej z a g ł a d y , alie n a cja c z ło w ie k a , k t ó r y tra c i k o n t r o lę n a d ty m , co sam w y t w o r z y ł ( w y ś c ig z b ro je ń , z a t r u c ie n a t u r a ln e g o ś r o d o w is k a ) .
"P r a w d z iw a k u lt u r a je st h u m a n iz a c ją , p o d c z a s g d y n ie k u lt u r a c z y k u lt u r a d e h u m a n iz u ją . D la te g o c z ło w ie k w y b ie ra ją c k u lt u r ę p ro w a d z i g r ę , w k tó re j id z ie o jego l o s y " .
P o w sta n ie p y t a n ie , w ja k i s p o s ó b m ogło d o jś ć d o p o w s ta n ia id e o lo g ii ta k n ie lu d z k ic h w n a s z y m k r ę g u k u lt u r o w y m t w k r ę g u k u l t u r y c h r z e ś c ij a ń s k ie j ?
Wiele p r z y c z y n z ło ż y ło s ię na to i n a t u r y p o zn a w cze j (p o z y t y w iz m , m onizm t e o r io p o z n a w c z y ) i n a t u r y p r a k t y c z n e j, ze s t r o n y lu d z i r e lig ij n y c h (św ia d o m o ść re lig ij n a mało w p ły w a ją ca na ż y c ie ) i n ie r e lig ij n y c h (je d n o a sp e k to w e in t e r p r e t o w a n ie r e l ig ii ) . N ie c z a s b y je a n a liz o w a ć .
Na k o n ie c p r a g n ę z w ró c ić u w a g ę na o b e c n e p r z e m ia n y , ja kie d o k o n a ły
s ię w P o ls c e , a z w ła s z c z a na te re n ie Z w ią z k u R a d z ie c k ie g o , g d z ie po la ta c h z d e c y d o w a n e j, p ro w a d z o n e j p rze m o cą w a lk i z r e lig ią - zm ienia s ię s y t u a c j a , u z n a je s ię w a rto ś ć r e lig ii jako fa k tu k u lt u r o w e g o , g d z ie o b s e r w u je s ię to , co m ożna b y r z e c z y w iś c ie n a z w a ć "p o w ro te m s a c r u m " .
W s z y s t k o to ś w ia d c z y o ty m , że istn ie ję k o rz e n ie r e lig ii m ocnie jsze n iż id e ologom a t e is t y c z n y m s ię w y d a w a ło . J a k r e lig ia je st isto tn a i dla ż y c ia lu d z k ie g o i d la w ła ś c iw y c h u k ła d ó w s p o łe c z n y c h i p o lit y c z n y c h - d o ś w ia d c z y liś m y w p o w o je n n y c h d zie ja c h n a s z e g o k r a ju . D o św ia d c z e n ie to w y a r t y k u ło w a ł i p u b lic z n ie w y r a z ił T a d e u s z M a z o w ie c k i w swoim e x p o s e , w y g ło s z o n y m w c z a s ie u r o c z y s t o ś c i n a d a n ia mu d o k t o r a t u h o n o r is c a u s a p r z e z K a t o lic k i U n iw e r s y t e t w L e u v e n ( B e lg ia ) w d n iu 2 lu te g o 1990 r . :
"W d ą ż e n iu s p o łe c z e ń st w a do p o d m io to w o ści o g r o m n y w p ły w w y w a rło w P o lsc e c h r z e ś c ij a ń s t w o . T o o n o je r o z b u d z iło w lu d z ia c h ".
"Ś w ia d o m o ść c h r z e ś c ij a ń s k a b y ła w n a s z y m k ra ju św ia d o m o ścią p raw a d o o b y w a t e ls k o ś c i. W tym s e n s ie c h r z e ś c ija ń s t w o , a p rz e z nie - s p o łe c z e ń s t w o w y g r a ło w a lk ę z w ie lk ą m a s z y n ą t o t a lit a r n ą ".
" C h r z e ś c ij a ń s t w o w p is a ło w r z e c z y w is t o ś ć lo su lu d z k ie g o pew ien n ie o d w r a c a ln y r y s i m iarę g o d n o ś c i c z ło w ie k a ".
"M o ż n a n ie p o d z ie la ć k o n c e p c ji c h rz e ś c ija ń s k ic h ., ale n ie m ożna z a p r z e c z y ć , że w ła ś n ie d o ś w ia d c z e n ie re lig ijn e w n io sło i u trw a liło w p o w sz e c h n e j św ia d o m o śc i w a r t o ś ć , k tó ra je st jak k o ś c ie c , o jaki p raw a c z ło w ie k a m o g ły s ię o p r z e ć " .
"E w a n g e lia , jak ż a d n a in n a p r z e d n ią k s ię g a , zw iązała m iłość B o g a z m iło ścią c z ło w ie k a ".
"D o ś w ia d c z e n ie r e lig ijn e s t w o r z y ło p o d s t a w y w o ln o śc i w e w n ę trzn e j, k tó ra sta n o w i r d z e ń k u l t u r y " .
1 E .F ro m m : S z k ic e z p s y c h o lo g ii r e lig ii. W a rsz a w a 1968, s . 1 3 8 .
2 -
J . S z c z e p a ń s k i; E le m e n ta rn e pojęcia s o c j o lo g ii. W a rsz a w a 1965, s . 4 7 . 3 S . C z a r n o w s k i; K u lt u r a , w: D z ie ła , t . l . W a rsz a w a 1956, s . 2 0 .
u Na z w ią z e k m ię d z y p ra w d ą a d o b re m i in n y m i w a rto śc ia m i k u l t u r y z w ra c a u w a g ę W. S t r ó ż e w s k i: P o n a d k u lt u r o w e w y m ia r y d o b r a , p r a w d y i p ię k n a , " Z e s z y t y U n iw e r s y t e t u J a g ie llo ń s k ie g o , P ra c e P e d a g o g ic z n e "
z . 9, 1988, s .1 5 5 n n . P r z y p i s y :
