Konteksty dysfunkcyjności państw Afryki Subsaharyjskiej

(1)

KONTEKSTY

DYSFUNKCYJNOŚCI PAŃSTW AFRYKI

SUBSAHARYJSKIEJ

(2)

(3)

ROBERT KŁOSOWICZ

KONTEKSTY DYSFUNKCYJNOŚCI PAŃSTW AFRYKI SUBSAHARYJSKIEJ

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO

(4)

Seria: Studia nad Rozwojem REDAKTOR NAUKOWY SERII dr hab. Robert Kłosowicz, prof. UJ RECENZENCI

dr hab. Wiesław Lizak

dr hab. Krzysztof Trzciński, prof. PAN PROJEKT OKŁADKI

Agnieszka Kucharz-Gulis Fotografie na okładce:

s. I: Robert Kłosowicz

s. IV: Hanna Rubinkowska-Anioł

Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Instytutu Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszech- niany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-4291-5

ISBN 978-83-233-9652-9 (e-book)

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-80, tel./fax 12-631-18-83

Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl

Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

(5)

5 5

Spis treści

Wykaz skrótów...7

Wstęp...17

CZĘŚĆ I ISTOTA I METODOLOGIA BADANIA DYSFUNKCYJNOŚCI PAŃSTW Rozdział I. Rozważania nad istotą dysfunkcyjności państwa w Afryce Subsaharyjskiej...37

1. Kryzys państwa nowoczesnego?...37

2. Problemy definicyjne w badaniach państw dysfunkcyjnych i perspektywy badawcze w nich wykorzystywane...39

Rozdział II. Metodologia badań...71

1. Wybrane ograniczenia i wyzwania w badaniach państw dysfunkcyjnych w Afryce Subsaharyjskiej...71

2. Rankingi wykorzystywane w badaniach nad dysfunkcyjnością państwa...78

Fundusz na rzecz Pokoju...78

Bank Światowy...81

Centrum Badań nad Państwami w Stanie Kryzysu...82

Centrum na rzecz Systemowego Pokoju...82

Światowy Indeks Pokoju...83

Wskaźnik Rozwoju Społecznego (Human Development Index – HDI)...85

Indeks Ibrahima Afrykańskich Rządów (Ibrahim Index of African Governance – IIAG)...90

Światowy Indeks Potencjału Militarnego...94

Afrobarometr...95

3. Podsumowanie...98

CZĘŚĆ II KONTEKSTY DYSFUNKCYJNOŚCI PAŃSTW AFRYKI SUBSAHARYJSKIEJ Wprowadzenie...109

Rozdział I. Konteksty historyczne i geograficzne...113

1. Spuścizna kolonializmu...124

2. Dekolonizacja Afryki Subsaharyjskiej na przykładzie kolonii francuskich...161

3. Secesjonizm...173

4. Konsekwencje zimnowojennego podziału świata dla Afryki Subsaharyjskiej. Socjalizm afrykański...184

(6)

6 6

5. Etiopia jako przykład eksperymentu socjalistycznego

w Afryce Subsaharyjskiej...192

6. Konteksty geograficzne...195

Rozdział II. Konteksty społeczne...215

1. Presja demograficzna...216

2. Uchodźcy i osoby wewnętrznie wysiedlone...223

3. Grupowe poczucie krzywdy. Skonfliktowanie społeczeństw, grup, elit...238

4. Stan opieki zdrowotnej...254

5. Stan usług edukacyjnych...263

Rozdział III. Konteksty ekonomiczne...273

1. Globalizacja...287

2. Proceder przejmowania zasobów...293

3. Klątwa surowcowa...302

4. Niegospodarność i korupcja...311

Rozdział IV. Konteksty polityczne i militarne...325

1. Problem złych rządów...327

2. Stopień wypełniania funkcji przez państwo...339

3. Łamanie praw człowieka i naruszanie zasad praworządności...343

4. Siły zbrojne i policyjne...357

5. Konflikty zbrojne...369

6. Interwencja aktorów zewnętrznych...385

CZĘŚĆ III PODMIOTOWOŚĆ PAŃSTW AFRYKI SUBSAHARYJSKIEJ W DYSKURSIE O BEZPIECZEŃSTWIE MIĘDZYNARODOWYM Rozdział I. Problem państw dysfunkcyjnych po 11 września 2001 roku...395

Rozdział II. Problem terroryzmu...409

Rozdział III. Proliferacja broni w państwach dysfunkcyjnych Afryki Subsaharyjskiej...417

Rozdział IV. Misje pokojowe i humanitarne w państwach Afryki Subsaharyjskiej o wysokim stopniu dysfunkcyjności...427

1. Operacje wojskowe Unii Europejskiej w państwach dysfunkcyjnych na przykładzie misji EUFOR w Czadzie i Republice Środkowoafrykańskiej...437

Rozdział V. United States Africa Command – amerykańska odpowiedź na dysfunkcyjność państw afrykańskich czy strażnik interesów USA na kontynencie?...443

Zakończenie...465

Przeprowadzone rozmowy i wywiady...477

Bibliografia...481

Aneks...483

Indeks osobowy...529

Indeks geograficzny...539

(7)

Wykaz skrótów 7 7

Wykaz skrótów

ACOTA African Contingency Operations Training and Assistance (Program Szkolenia i Pomocy dla Afrykańskich Operacji Kryzysowych)

ACRI African Crisis Response Initiative (Afrykańska Inicjatywa Reagowania Kryzysowego)

AFDL Alliance de forces démocratiques pour la libération du Congo (Sojusz Sił Demokratycznych na rzecz Wyzwolenia Konga)

AFRICOM United States Africa Command (Dowództwo Afrykańskie Stanów Zjednoczonych)

AMIS African Union Mission in Sudan (Misja Unii Afrykańskiej w Sudanie)

AMISOM African Union Mission in Somalia (Misja Unii Afrykańskiej w Somalii)

ANC African National Congress (Afrykański Kongres

Narodowy) APD Academy for Peace and Development (Akademia na rzecz

Pokoju i Rozwoju w Hargeisie)

ARC African Risk Capacity (Afrykański Fundusz Reagowania Kryzysowego)

ASF African Standby Force (Afrykańskie Siły Pokojowe) BCC La Banque Centrale des Comores (Bank Centralny

Komo- rów)

BCEAO Banque Centrale des États de l’Afrique de l’Ouest (Bank Cen- tralny Afryki Zachodniej z siedzibą w Wagadugu)

BEAC Banque des États de l’Afrique Centrale (Bank Państw Afryki Środkowej)

BONUCA Bureau d’appui des Nations Unies pour la consolidation de la paix en République Centrafricaine (Biuro Regionalne Na- rodów Zjednoczonych ds. Budowania Pokoju w Republice Środkowoafrykańskiej)

CDD-Ghana Ghana Center for Democratic Development (Centrum De- mokratycznego Rozwoju z siedzibą w Akrze)

(8)

CEMAC La Communauté Économique et Monétaire des États de l’Afrique Centrale (Wspólnota Ekonomiczna i Monetarna Afryki Środkowej)

CENTCOM United States Central Command (Dowództwo

Centralne) CFA frank środkowoafrykański / frank zachodnioafrykański CIA Central Intelligence Agency (Centralna Agencja Wywia-

dowcza)

CIMSEC Center for International Maritime Security (Centrum Mię- dzynarodowego Bezpieczeństwa Morskiego) CIRAD Le Centre de Coopération Internationale en

Recherche Agronomique pour le Développement (francuska organizacja NGO)

ChRL Chińska Republika Ludowa

CNOOC China National Offshore Oil Corporation (chińska firma naftowa)

COMESA Common Market for Eastern and Southern Africa (Wspólny Rynek Afryki Wschodniej i Południowej)

CONAKAT Conféderation des Associations Tribale du Katanga (Konfe- deracja Związków Plemiennych Katangi)

CNPC China National Petroleum Corporation (chińska firma naftowa)

CPI Corruption Perceptions Index (Indeks Percepcji

Korupcji) CPIA Country Policy and Institutional Assessment (Ocena Po- lityki Państwa i Struktury Instytucjonalnej)

CPJ Committee to Protect Journalists (Komitet Ochrony Dzien- nikarzy)

CPJP Convention des Patriotes pour la Justice et la Paix (Konwencja Patriotów na rzecz Sprawiedliwości i Pokoju)

CSP Center for Systemic Peace (Centrum na rzecz Systemowego Pokoju)

CSRC Crisis States Research Centre (Centrum Badań Państw w Stanie Kryzysu)

CSRN Crisis States Reasearch Network (Sieć Badawcza nad Pań- stwami w Stanie Kryzysu)

DRK Demokratyczna Republika Konga

EAC EastAfricanCommunity(WspólnotaWschodnioafrykańska) ECCAS Economic Community of Central African States

(Wspólno- ta Gospodarcza Państw Afryki Środkowej)

(9)

Wykaz skrótów 99

ECOWAS Economic Community of West African States (Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Zachodniej)

EDPs Externally Displaced Persons (osoby zewnętrznie wysiedlone) EIA Energy Information Agency (Agencja Informacyjna ds.

Energii)

EIB European Investment Bank (Europejski Bank Inwestycyjny) ELF Eritrean Liberation Front (Front Wyzwolenia Erytrei) EO Executive Outcoms (południowoafrykańska prywatna kor-

poracja wojskowa)

EPLF Eritrean People’s Liberation Front (Ludowy Front Wyzwole- nia Erytrei)

EPRDF Ethiopian People’s Revolutionary Democratic Front (Etiop- ski Ludowo-Rewolucyjny Front Demokratyczny)

ESDP European Security and Defence Policy (Europejska polityka bezpieczeństwa i obrony)

EUFOR European Union Force (Siły Unii Europejskiej) FAC Forças Armadas de Cabinda (Siły Zbrojne Kabindy)

FACA Forces Armées Centrafricaines (Siły Zbrojne Republiki Środkowoafrykańskiej)

FAO Food and Agriculture Organization of the United Nations (Światowa Organizacja Zdrowia ds. Wyżywienia i Rolnictwa ONZ)

FDLR Forces Démocratiques de Libération du Rwanda (Demokra- tyczne Siły Wyzwolenia Rwandy)

FFP Fund for Peace (Fundusz na rzecz Pokoju)

FLEC Frente para a Libertação do Enclave de Cabinda (Front Wy- zwolenia Eksklawy Kabindy)

FN Forces Nouvelles (Nowe Siły, partia działająca w Wybrzeżu Kości Słoniowej)

FNLA Frente Nacional de Libertação de Angola (Narodowy Front Wyzwolenia Angoli)

FRELIMO Frente de Libertação de Moçambique (Front Wyzwolenia Mozambiku)

FRONTEX (od franc. Frontières extérieures) European Agency for the Management of Operational Cooperation at the External Bor- ders of the Member States of the European Union (Europejska Agencja Zarządzania Współpracą Operacyjną na Zewnętrz- nych Granicach Państw Członkowskich Unii Europejskiej)

(10)

FSI Failed/Fragile States Index (Indeks Państw Upadłych/Wraż- liwych)

GCB Global Corruption Barometer (Światowy Barometr Korupcji) GDI Gender Development Index (indeks badający i

porównujący poziom rozwoju społecznego ze względu na płeć)

GFI Global Firepower Index (Światowy Indeks Potencjału Militarnego)

GIGA German Institute of Global and Area Studies (Niemiecki In- stytut Badawczy z siedzibą w Hamburgu, prowadzący badania z zakresu studiów regionalnych i ponadregionalnych)

GII Gender Inequality Index (indeks badający nierówności spo- łeczne występujące ze względu na płeć)

GPI Global Peace Index (Światowy Indeks Pokoju) GSI Global Slavery Index (Światowy Indeks Niewolnictwa) GTI Global Terrorism Index (Globalny Indeks

Terroryzmu)

HDI Human Development Index (Indeks Rozwoju Społecznego) HDR Human Development Report (Raport Rozwoju Społecznego) HIIK Heidelberger Institut für Internationale Konfliktforschung (Heidelberski Instytut Badań nad Konfliktami Międzynaro- dowymi)

HIPC Heavily Indebted Poor Countries (Najbiedniejsze i Najbar- dziej Zadłużone Państwa Świata)

HLFS Harmonized List of Fragile Situations (Zharmonizowana Li- sta Sytuacji Wrażliwych)

HPI Human Poverty Index (Wskaźnik Ubóstwa Społecznego) IAEA International Atomic Energy Agency (Międzynarodowa

Agencja Energii Atomowej)

ICAC International Cotton Advisory Committee (Międzynaro- dowa Komisja Doradcza ds. Bawełny)

ICC International Criminal Court (Międzynarodowy Kryminał Karny)

ICDI Integrated Community Development International (Zinte- growana Wspólnota na rzecz Rozwoju Międzynarodowego) IDA International Development Association (Międzynarodowe

Stowarzyszenie Rozwoju)

IDPM Institute for Development Policy and Management (Instytut Badań nad Polityką Rozwojową i Zarządzaniem, Uniwersy- tet w Manchesterze)

(11)

IDPs Internally Displaced Persons (osoby wewnętrznie wysiedlone)

IDS Institute for Development Studies (Instytut Studiów nad Rozwojem Uniwersytetu w Nairobi)

IEP Institute for Economics and Peace (Instytut Ekonomii i Po- koju)

IGAD Intergovernmental Authority on Development (Międzyrzą- dowa Władza ds. Rozwoju)

IHDI Inequality-adjusted Human Development Index (indeks HDI oceniający poziom nierówności)

IIAG Ibrahim Index of African Governance (Indeks Ibrahima Afrykańskich Rządów)

IJR Institute for Justice and Reconciliation (Instytut na rzecz Sprawiedliwości i Pojednania z siedzibą w Kapsztadzie) ILC International Land Coalition (Międzynarodowa Koalicja

na rzecz Ziemi)

IMF International Monetary Fund (Międzynarodowy Fundusz Walutowy)

INPFL Independent National Patriotic Front of Liberia (Niezależny Narodowo-Patriotyczny Front Liberii)

IOM International Organization for Migration (Międzynarodowa Organizacja ds. Migracji)

IPI International Peace Institute (Międzynarodowy Instytut na rzecz Pokoju z siedzibą w Wiedniu)

IPOB Indigenous People of Biafra (Rdzenni Mieszkańcy Biafry) IPSS Institute for Peace and Security Studies (Instytut Badań nad

Pokojem i Bezpieczeństwem w Addis Abebie)

IREEP Institut de Recherche Empirique en Économie Politique (In- stytut Badań Empirycznych nad Ekonomią Polityczną z sie- dzibą w Abomey-Calavi, Benin)

IRICA Institut de Recherche Indépendant de la Corne d’Afrique (Niezależny Instytut Badań nad Rogiem Afryki) IRIN Integrated Regional Information Networks (Zintegrowana

Regionalna Sieć Informacyjna)

ISIL Islamic State of Iraq and the Levant (Islamskie Państwo Ira- ku i Lewantu)

ISWDW Index of State Weakness in the Developing World (Indeks Słabości Państwa w Krajach Rozwijających się)

(12)

LICUS Low-Income Countries Under Stress (Państwa o Niskim Dochodzie w Sytuacji Napięcia)

LRA Lord’s Resistance Army (Armia Bożego Oporu)

MASC Mecanismo de Apoio à Sociedade Civil (Mechanizm Wspie- rania Społeczeństwa Obywatelskiego w Maputo, Mozambik)

MDG Millenium Development Goals (Projekt Milenijnych Celów Rozwoju)

MDRI Multilateral Debt Relief Initiative (Wielostronna Inicjatywa na rzecz Redukcji Zadłużenia)

MENA Middle East and North Africa (Afryka Północna i Bliski Wschód)

MEND Movement for Emancipation of Niger Delta (Ruch na rzecz Emancypacji Delty Nigru)

MERCOSUR Mercado Común del Sur (Wspólny Rynek Południa) MFDC Mouvement des Forces Démocratiques de Casamance (Ruch

Demokratycznych Sił Casamance)

MFW Międzynarodowy Fundusz Walutowy

MINURCAT Mission des Nations Unies en République Centrafricaine et au Tchad (Misja Organizacji Narodów Zjednoczonych w Re- publice Środkowoafrykańskiej i Czadzie)

MISCA Mission Internationale de Soutien à la Centrafrique Sous con- duite Africaine (Międzynarodowa Misja Wsparcia w Republi- ce Środkowoafrykańskiej pod Dowództwem Sił Afrykańskich)

MLC Mouvement pour la Libération du Congo (Ruch na rzecz Wyzwolenia Konga)

MPCI Mouvement patriotique de Côte d’Ivoire (Patriotyczny Ruch Wybrzeża Kości Słoniowej)

MPI Multidimensional Poverty Index (wielowymiarowy indeks badający poziom ubóstwa)

MPLA Movimento Popular de Libertação de Angola (Ludowy Ruch Wyzwolenia Angoli)

MPRI Military Professional Resources Incorporated (profesjonalna firma ochroniarska)

MTK Międzynarodowy Trybunał Karny (International Criminal Court)

NDA Niger Delta Avengers (Mściciele Delty Nigru)

NDFV Niger Delta Volunteer Force (Ochotnicze Siły Ludów Delty Nigru)

(13)

NDSF Niger Delta Strike Force (Siły Uderzeniowe Delty Nigru) NDV Niger Delta Vigilante (Strażnicy Delty Nigru) NGF Non-Governmental Forces (siły nierządowe)

NGO Non-Governmental Organization (organizacja pozarządowa) NPFL National Patriotic Front of Liberia (Narodowo-Patriotyczny

Front Liberii)

NSS National Security Service (Służba Bezpieczeństwa Nar- odowego w Sudanie Południowym)

NUPI Norwegian Institute of International Affairs (Norweski In- stytut Spraw Międzynarodowych)

OECD Organization for Economic Co-operation and Development (Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju) OJA Organizacja Jedności Afrykańskiej (Organization of African

Unity)

OLF Oromo Liberation Front (Front Wyzwolenia Oromo) ONLF Ogaden National Liberation Front (Narodowy Front Wy-

zwolenia Ogadenu)

ONZ Organizacja Narodów Zjednoczonych

OSSREA Organization for Social Science Research in Eastern and So- uthern Africa w Addis Abebie (Organizacja Badań Społecz- nych we Wschodniej i Południowej Afryce) OUA Organization of African Unity (Organizacja Jedności

Naro- dowej)

PAP Polska Agencja Prasowa

PCSA Polskie Centrum Studiów Afrykanistycznych PDF Popular Defence Forces (Ludowe Siły Obronne)

PKB produkt krajowy brutto

PKW Polski Kontyngent Wojskowy

PMSU Prime Minister’s Strategy Unit (Jednostka Strategiczna Pre- miera)

PNB produkt narodowy brutto

RB Rada Bezpieczeństwa

RCD Rassemblement Congolais pour la Démocratie (Zgromadze- nie Konga na rzecz Demokracji)

RDA Rassemblement Démocratique Africain (Afrykańskie Zrze- szenie Demokratyczne)

RFDG Rassemblement des forces démocratiques de Guinée (Unia Demokratycznych Sił Gwinei)

(14)

RENAMO Resistência Nacional Moçambicana (Narodowy Ruch Opo- ru Mozambiku)

RPA Republika Południowej Afryki

RPF Rwandan Patriotic Front (Rwandyjski Front Patriotyczny)

RŚA Republika Środkowoafrykańska

RUF Revolutionary United Front (Zjednoczony Front Rewolu- cyjny)

SADC Southern African Development Community (Wspólnota Rozwoju Afryki Południowej)

SALW small arms and light weapons (broń strzelecka i lekka) SARD Saharyjska Arabska Republika Demokratyczna SDGs Sustainable Development Goals (Zrównoważone Cele Roz-

woju)

SI Survival International (organizacja pozarządowa walcząca o prawa rdzennych mieszkańców różnych części świata)

SIDA Swedish International Development Cooperation Agency (Szwedzka Agencja Rozwoju

Międzynarodowego)

SINOPEC China Petrochemical Corporation (chińska firma

naftowa) SIPRI Stockholm International Peace Research Institute (Sztok- holmski Międzynarodowy Instytut Badań nad Pokojem) SOAS School of Oriental and African Studies –University of Lon-

don (Szkoła Studiów Orientalnych i Afrykańskich Uniwer- sytetu Londyńskiego)

SPLA Sudan People’s Liberation Army (Ludowa Armia Wyzwole- nia Sudanu)

SPLM Sudan People’s Liberation Movement (Ludowy Ruch Wy- zwolenia Sudanu)

UA Unia Afrykańska

UE Unia Europejska

UEDF United Ethiopian Democratic Forces (Zjednoczone Etiop- skie Siły Demokratyczne)

UFDR Union des Forces Démocratiques pour le Rassemblement (Unia Sił Demokratycznych na rzecz Jedności)

UEMOA Union Economique et Monetaire Ouest-Africaine (Zachod- nioafrykańska Unia Ekonomiczna i Monetarna)

ULIMO United Liberation Movement of Liberia for Democracy (Zjed- noczony Ruch Wyzwolenia Liberii na rzecz

Demokracji)

(15)

UMA Union du Maghreb Arabe (Arabska Unia Maghrebu)

(16)

UNAMID United Nations / African Union Mission in Darfur (Misja Narodów Zjednoczonych i Unii Afrykańskiej w Darfurze)

UNDESA UN Department of Economic and Social Affairs (Departa- ment Spraw Ekonomicznych i Społecznych ONZ)

UNDP United Nations Development Programme (Program Naro- dów Zjednoczonych ds. Rozwoju)

UNECA United Nations Economic Commission for Africa (Komisja Gospodarcza Narodów Zjednoczonych ds.

Afryki)

UNEP United Nations Environment Programme (Program Naro- dów Zjednoczonych ds. Środowiska)

UNESCO United Nations Educational, Scientific and Cultural Orga- nization (Organizacja Narodów Zjednoczonych ds.

Oświaty, Nauki i Kultury)

UNFPA United Nations Population Fund (Fundusz Ludnościowy Narodów Zjednoczonych)

UNHCR United Nations High Commissioner for Refugees (Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych ds.

Uchodźców)

UNICEF United Nations Children’s Fund (Fundusz Narodów Zjedno- czonych na rzecz Pomocy Dzieciom)

UNITA União Nacional para a Independência Total de Angola (Na- rodowy Związek na rzecz Całkowitego Wyzwolenia Angoli)

UNMIS United Nations Mission in Sudan (Misja Narodów Zjednoc- zonych w Sudanie)

UNODC United Nations Office on Drugs and Crime (Biuro Narodów Zjednoczonych ds. Narkotyków i Przestępczości)

UNOMIL United Nations Observer Mission in Liberia (Misja Obser- wacyjna Narodów Zjednoczonych w Liberii) UNOSOM United Nations Operation in Somalia (Operacja Narodów

Zjednoczonych w Somalii)

U.S. AFRICOM United States Africa Command (Dowództwo Afrykańskie Stanów Zjednoczonych)

USA United States of America (Stany Zjednoczone

Ameryki) USAID United States Agency for International Development (Ame-

rykańska Agencja ds. Rozwoju Międzynarodowego)

USD dolar amerykański

(17)

USP Unité de Sécurité Présidentielle (gwardia prezydencka w Re- publice Środkowoafrykańskiej)

WFP World Food Program (Światowy Program Żywnościowy)

(18)

WHO World Health Organization (Światowa Organizacja Zdrowia) WKS Wybrzeże Kości Słoniowej

WPFI World Press Freedom Index (Światowy Indeks Wolności Prasy)

WPZiB Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa WTO World Trade Organization (Światowa Organizacja Handlu) ZANU Zimbabwe African National Union (Afrykański Narodowy

Związek Zimbabwe)

ZANU-PF Zimbabwe African National Union – Patriotic Front (Afry- kański Narodowy Związek Zimbabwe – Front Patriotyczny)

ZAPU Zimbabwe African People’s Union (Afrykański Ludowy Związek Zimbabwe)

ZNLWVA Zimbabwe National Liberation War Veterans Association (Stowarzyszenie Narodowych Weteranów Wojny Wyzwo- leńczej Zimbabwe)

ZSRR Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich

(19)

17

Wstęp 17

Wstęp

Na początku XXI wieku świat wciąż boryka się z problemami skrajnego ubó- stwa, niedorozwoju gospodarczego i społecznego, drastycznymi przypadka- mi łamania praw człowieka, konfliktami zbrojnymi, zjawiskiem uchodźstwa, analfabetyzmem i epidemiami. Dotykają one przede wszystkim około dwóch miliardów ludzi żyjących w około 40 państwach dotkniętych wysokim stop- niem dysfunkcyjności¹. Według wszystkich indeksów przygotowywanych przez różnego rodzaju think tanki, instytucje rządowe i organizacje między- narodowe zajmujące się zjawiskiem dysfunkcyjności państw – największa ich liczba znajduje się obecnie w regionie Afryki Subsaharyjskiej.

Celem monografii jest próba przedstawienia problemu dysfunkcyjności państw Afryki Subsaharyjskiej w różnych kontekstach, jakie miały wpływ na jego powstanie, a także tych, które są związane ze współczesną kondy- cją państw tego regionu. Według Słownika języka polskiego PWN „kontekst to zespół czynników współistniejących, powiązanych z czymś”, synonimy zaś tego słowa w przytoczonym znaczeniu to „czynniki”, „kondycja”, „okoliczno- ści” czy „tło”². Czynniki te mają konotacje historyczne (kolonizacja), geograficzne (warunki klimatyczne i terenowe), wynikające z obecnych problemów będących konsekwencją globalizacji i ekonomii, jak też kwestii politycznych związanych z kondycją państwa afrykańskiego (ubóstwo, edukacja, zdrowie, władza czy konflikty). Państwa dysfunkcyjne charakteryzują się słabością funkcjonalną, delegitymizacją władzy, atomizacją społeczeństwa, klienteli- zmem, systemem jednopartyjnym (lub systemem partii dominującej), demo- nopolizacją władzy administracyjnej i wojskowej (w skrajnych przypadkach utratą kontroli nad całością lub częścią terytorium państwowego). Na to na- kłada się istniejący pozimnowojenny ład globalny i brak wystarczających in- strumentów nacisku ze strony społeczności międzynarodowej³. Wybór Afry- ki Subsaharyjskiej jako regionu, w którym zostały przedstawione konteksty

1 Fund for Peace, Fragile States Index 2016, http://fsi.fundforpeace.org (dostęp: 2.07.2016).

2 Słownik języka polskiego PWN, http://sjp.pwn.pl/sjp/kontekst;2473490 (dostęp: 3.01.2017).

3 Alex Thomson poświęca temu zagadnieniu rozdział Neo-Patrimonialism, Personal Rule and the Centralisation of the African State w książce: A. Thomson, An Introduction to African Politics, London–New York 2011, s. 109–129. W Polsce problem ten podjęli w swoim artykule R. Potocki,

(20)

Wstęp 1818

zjawiska dysfunkcyjności państwa, związany jest z faktem, że na tym obszarze znajduje się dwie trzecie państw uznanych za najbardziej dysfunkcyjne w skali globu.

Cieszący się największym uznaniem think tank badający omawiane zjawi- sko – waszyngtoński Fundusz na rzecz Pokoju (Fund for Peace – FFP), który corocznie publikuje Indeks Państw Wrażliwych (Fragile States Index – FSI)⁴ – w 2016 roku ocenił, iż państw o wysokim stopniu dysfunkcyjności było na świe- cie 38, z tego aż 27 w Afryce, co stanowi 71%

ich ogólnej liczby⁵. Jeżeli spojrzy- my na stopień dysfunkcyjności poszczególnych państw, dane te są dla Afryki Subsaharyjskiej jeszcze bardziej niekorzystne (tabele 1 i 2). Wśród ośmiu wymienionych kolejno najbardziej dysfunkcyjnych państw świata sześć przynależy do omawianego regionu – Somalia (1), Sudan Południowy (2), Republika Środ- kowoafrykańska (3), Sudan (4), Czad (7), Demokratyczna Republika Konga (8). Zatem nie tylko liczba, ale także stopień dysfunkcyjności pokazuje faktyczną skalę problemu, z jakim zmagają się państwa omawianego obszaru. Jeśli jednak weźmiemy pod uwagę, że w regionie Afryki Subsaharyjskiej znajduje się 49 państw, co stanowi około 25% wszystkich państw świata, jak również, że we- dług wskaźnika demograficznego Afrykę Subsaharyjską zamieszkuje miliard ludzi, czyli 13,6% ludności świata, dostrzeżemy, jak bardzo region ten jest do- tknięty omawianym zjawiskiem⁶.

Porównując tabele państw Afryki Subsaharyjskiej o największej dysfunkcyj- ności, w latach 2015 i 2016 nie da się dostrzec większych różnic (tabele 1 i 2). Zwiększyła się natomiast, według FSI, liczba państw definiowanych jako skrajnie dysfunkcyjne – z pięciu w roku 2015 do ośmiu w 2016, co jest związane z radykalnym pogorszeniem się sytuacji politycznej w Syrii i Jemenie. Państwa te, ogarnięte wojną i chaosem wewnętrznym, znalazły się na szczytach rankin- gów państw dysfunkcyjnych. Według indeksu FSI wśród państw dysfunkcyjnych z pierwszej trzydziestki i czterdziestki (very high alert, high alert i alert) sytuacja nie uległa zmianie względem roku poprzedniego i państwa Afryki Sub- saharyjskiej dalej stanowią 70% liczby ogólnej. W grupie państw z pierwszej pięć- dziesiątki i sześćdziesiątki (high warning) nastąpił zaś nieznaczny wzrost udziału państw Afryki Subsaharyjskiej w ogólnej liczbie państw dysfunkcyjnych⁷.

M. Kocoń, Państwo dysfunkcyjne w środowisku międzynarodowym [w:] Państwo w świecie współczes- nym, red. K. Trzciński, Warszawa 2006, s. 321–335.

4 W latach 2005–2013 indeks ten nosił nazwę Failed States Index (Indeks Państw Upadłych).

5 Fund for Peace, Fragile States Index 2016, op. cit.

6 World Bank, Population 2015, http://databank.worldbank.org/data/download/POP.pdf (dostęp: 2.07.2016).

7 Fund for Peace, Fragile States Index 2016, op. cit.

(21)

Jeśli wziąć pod uwagę dłuższy okres – obejmujący dwanaście lat (2005– 2016) – z rankingów FSI (tabela 3), to wśród państw o największej dysfunk- cyjności (very high alert), klasyfikowanych jako państwa w stanie upadku, sytuacja Afryki Subsaharyjskiej nie ulega większej zmianie i liczba państw tego kontynentu waha się między czteroma a sześcioma. Tylko czterokrotnie w ca- łej dwunastoletniej historii rankingu FSI państwa Afryki Subsaharyjskiej nie stanowiły 100% państw w stanie upadku (było to w 2005, 2007, 2008 i 2016 r.).

Tabela 1. Stopień dysfunkcyjności państw Afryki Subsaharyjskiej wyrażony procentowo wśród 60 najbardziej dysfunkcyjnych państw świata wg rankingu FSI za rok 2015

Państwa o największym stopniu dysfunkcyjności w poszczególnych częściach

indeksu FSI 2015

Państwa Afryki Subsaharyj skiej w kolejnych fragmentach

indeksu FSI (wartość wyrażo na w liczbach)

indeksu FSI (wartość wyrażo na w procentach)

Pierwsza piątka 5 100%

Pierwsza dziesiątka 7 70%

Pierwsza dwudziestka 14 70%

Pierwsza trzydziestka 21 70%

Pierwsza czterdziestka 26 65%

Pierwsza pięćdziesiątka 31 62%

Pierwsza sześćdziesiątka 37 61,7%

Źródło: opracowanie własne na podstawie: FSI 2015.

Tabela 2. Stopień dysfunkcyjności państw Afryki Subsaharyjskiej wyrażony procentowo wśród 60 najbardziej dysfunkcyjnych państw świata wg rankingu FSI za rok 2016

Państwa o największym stopniu dysfunkcyjności w poszczególnych częściach

indeksu FSI 2016

indeksu FSI (wartość wyrażo na w liczbach)

indeksu FSI (wartość wyrażo na w procentach)

Pierwsza piątka 4 80%

Pierwsza dziesiątka 6 60%

Pierwsza dwudziestka 14 70%

Pierwsza trzydziestka 21 70%

Pierwsza czterdziestka 27 67,5%

Pierwsza pięćdziesiątka 34 68%

Pierwsza sześćdziesiątka 39 65%

Źródło: opracowanie własne na podstawie: FSI 2016.

(22)

Tabela 3. Państwa Afryki Subsaharyjskiej uznane jako znajdujące się w stanie upadku (very high alert) wg rankingu FSI 2005–2016 (pierwsza cyfra określa liczbę państw Afryki Subsaharyjskiej w grupie państw najbardziej dysfunkcyjnych, druga cyfra oznacza ogólną liczbę najbardziej dys funkcyjnych państw świata [w stadium upadku] wg indeksu FSI w danym roku)

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

6/7 2/2 3/4 4/5 4/4 4/4 2/2 2/2 4/4 5/5 4/4 6/8

Źródło: opracowanie własne na podstawie: FSI 2005–2016.

Problem dysfunkcyjności państw był obecny w światowej rzeczywistości politycznej od początku istnienia organizmów państwowych i nie brakuje w historii przypadków państw niespełniających należycie i efektywnie swoich funkcji. Niemniej jednak dopiero początek lat dziewięćdziesiątych XX wieku przynosi wzmożone zainteresowanie tym zjawiskiem, określanym najczęściej mianem upadku państwa (state failure).

Początkowo problem ten był rozpa- trywany głównie w kontekście sytuacji humanitarnej obszarów dotkniętych kryzysem państwowości, ale po zamachach w USA z 11 września 2001 roku dysfunkcyjność państw została włączona do dyskursu nad bezpieczeństwem międzynarodowym.

Truizmem jest twierdzenie, że tak jak ogół państw współczesnego świata charakteryzuje się dużą różnorodnością, tak samo dotyczy to państw dysfunkcyjnych. Dysfunkcyjność państw zależy bowiem od wielu czynników, którymi w przypadku Afryki Subsaharyjskiej są między innymi szczególne warunki hi- storycznego rozwoju, inne w odniesieniu do byłych kolonii francuskich, bry- tyjskich czy portugalskich. Istotny jest także czynnik geograficzny czy histo- ryczny – przykładowo, kiedy w latach siedemdziesiątych XIX wieku w Afryce Subsaharyjskiej systemy kolonialne dopiero się kształtowały, na zachodniej półkuli od półwiecza istniały już niepodległe państwa. Region Ameryki Ła- cińskiej podlegał kolonizacji przez 300 lat, od końca XV wieku do początków wieku XIX, podczas gdy Afryka Subsaharyjska (z wyjątkiem pasa wybrzeży i Afryki Południowej) faktycznie była pod jarzmem kolonialnym przez okres około 80 lat (od lat osiemdziesiątych XIX w. do lat sześćdziesiątych XX w.). Czynniki te miały zasadniczy wpływ na organizację struktur administracyj- nych i tworzenie się społeczeństw (np. stopień wykształcenia rodzimych elit politycznych).

Dysfunkcyjność państw Afryki Subsaharyjskiej, tak jak całego kontynentu afrykańskiego, ma wiele odcieni i jest specyficzna także dla poszczególnych regionów. Większość badaczy, opisując problemy państw Afryki Subsaharyj- skiej, definiuje je jako konsekwencję wielu czynników, takich jak spuścizna

(23)

kolonializmu, złego przywództwa, trybalizmów i konfliktów grupowych, głównie etnicznych, niedorozwoju gospodarczego, korupcji czy gospodarki opartej na surowcach naturalnych (często używa się pojęcia tzw. klątwy surowcowej⁸). Problem jest jednak o wiele bardziej złożony i błędem byłoby mie- rzyć te czynniki jedną miarą wobec całego omawianego regionu.

Niniejsza monografia jest wynikiem moich kilkuletnich badań problematyki dysfunkcyjności państw ze szczególnym uwzględnieniem Afryki Sub- saharyjskiej. Ich rezultatem były opublikowane w ostatnich latach artykuły, wystąpienia konferencyjne czy prace zbiorowe, z których przynajmniej trzy należy wymienić: Problem upadku państw w stosunkach międzynarodowych (red. R. Kłosowicz, A. Mania, Kraków 2012), Państwa dysfunkcyjne i ich de- stabilizujący wpływ na stosunki międzynarodowe (red. R. Kłosowicz, Kraków 2013) oraz Państwa dysfunkcyjne i międzynarodowe wysiłki zmierzające do ich naprawy (red. R.

Kłosowicz, Kraków 2014). Pierwsza z wymienionych książek jest owocem konferencji naukowej poświęconej dysfunkcyjności państw, któ- ra odbyła się w maju 2010 roku na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, dwie kolejne pozycje to wynik projektu badawczego, którego celem była wery- fikacja i konceptualizacja pojęcia upadłości/dysfunkcyjności państw w stosunkach międzynarodowych⁹. Zostały w nich omówione zagadnienia dotyczące genezy oraz definicji dysfunkcyjności i upadku państw, metodologia badań nad państwami dysfunkcyjnymi, czołowe instytucje i organizacje zajmujące się omawianą problematyką, a także miejsce państw dysfunkcyjnych w dyskursie o bezpieczeństwie międzynarodowym. Ze względu na fakt, że prace te dotyczyły szeroko pojętego zjawiska dysfunkcyjności państw w wymiarze globalnym, państwom Afryki Subsaharyjskiej poświęcono tylko fragment oma- wianych publikacji.

Ponadto od momentu ukazania się wspomnianych prac (ostatnia została złożona do druku w połowie 2013 roku, co oznacza, że stan badań i dane statystyczne w niej zawarte kończą się na roku 2012) w regionie Afryki Subsaharyjskiej doszło do kilku wydarzeń istotnych z punktu widze- nia badań nad dysfunkcyjnością państw, takich jak eskalacja wojny domowej w Sudanie Południowym i Republice Środkowoafrykańskiej, rebelia Tuaregów w Mali, zaostrzenie się sytuacji politycznej w Nigerii, Kamerunie i Nigrze,

8 J.D. Sachs, A.M. Warner, Natural Resources and Economic Development: The Curse of Natural Resources, „European Economic Review” 2001, Vol. 45, s. 827–838; K. Czernichowski, D. Kopiński,

A. Polus, Klątwa surowcowa w Afryce? Przypadek Zambii i Botswany, Warszawa 2012, s. 16–17.

9 Projekt badawczy (NN 116323339) Państwa upadłe i ich destabilizujący wpływ na stosunki międzynarodowe w wymiarze regionalnym i globalnym, realizowany w latach 2010–2014, uzyskany w ramach 39. konkursu projektów naukowo-badawczych finansowanych ze środków

(24)

Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego.

(25)

związanej z działalnością terrorystycznego ugrupowania Boko Haram, w Kenii po zamachach ugrupowania islamskiego Asz-Szabab oraz w Etiopii w związku z demonstracjami grupy etnicznej Oromo. Do nieudanych zamachów stanu doszło w Beninie, Czadzie, na Komorach, w Gambii, Burundi, Lesotho i Bur- kina Faso. Należy też wspomnieć o poważnym wzroście liczby imigrantów z Afryki, którzy w ostatnim okresie przybywają do Europy¹⁰.

W pracy zastosowano różne metody i techniki badawcze obejmujące:

metodę historyczno-genetyczną, metodę porównawczą, jakościową analizę zawartości, analizę dokumentów z elementami analizy statystycznej. Należy dodać, że część danych została zebrana lub zweryfikowana podczas badań terenowych w Afryce. Gdy chodzi o badania porównawcze oraz analizę do- kumentów zastanych, w dużym stopniu korzystałem z doświadczeń i dorob- ku największego i najbardziej znanego w środowisku badaczy think tanku zajmującego się problematyką dysfunkcyjności państw – Funduszu na rzecz Pokoju (Fund for Peace), który od roku 2005 corocznie publikuje ranking tzw. państw wrażliwych (Fragile States Index). Pozwoliło to również na oce- nę ewolucji zjawiska dysfunkcyjności państw w perspektywie 12 lat istnienia Indeksu (2005–2016). Drugim ważnym i bardzo pomocnym źródłem były raporty Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (United Nations Development Programme – UNDP), publikowane rokrocznie, począwszy od roku 1990. Ważną częścią tych raportów jest Indeks Rozwoju Społeczne- go (Human Development Index – HDI). Zostały wykorzystane także dane pochodzące z kilku innych ważnych think tanków badających konkretne obszary życia politycznego, społecznego i gospodarczego państw; ich szcze- gółowe omówienie nastąpi w dalszej części pracy, w rozdziale poświęconym metodologii.

Warto wspomnieć, że w trakcie prowadzonych badań odbyły się także dwie konferencje naukowe poświęcone problematyce dysfunkcyjności państw, zor- ganizowane na Uniwersytecie Jagiellońskim (wspomniana już wyżej w maju 2010 oraz kwietniu 2014 r.), w których wzięli udział zarówno badacze z Polski, jak i z renomowanych ośrodków badawczych z zagranicy, w tym specjaliści

10 Według danych Frontexu (Europejska Agencja Zarządzania Współpracą Operacyjną na Ze- wnętrznych Granicach Państw Członkowskich Unii Europejskiej) w 2015 roku do Europy przybyło 125 tys. migrantów z Afryki Subsaharyjskiej, w tym: 52 tys. Erytrejczyków, 16 tys.

Nigeryjczyków, 14 tys. Somalijczyków oraz 6,5 tys. Sudańczyków, pozostali migranci pochodzą z innych państw regionu. FRONTEX, Africa – Frontex Intelligence Community Joint Report

2015, Warsaw 2016, January,

http://frontex.europa.eu/assets/Publications/Risk_Analysis/AFIC/AFIC_report_2015.pdf (dostęp:

30.01.2016).

(26)

z Crisis States Research Centre przy London School of Economics and Politi- cal Science w Londynie¹¹.

W książce zostały wykorzystane doświadczenia z badań terenowych w Afryce Subsaharyjskiej prowadzonych nie tylko w państwach o najwięk- szym stopniu dysfunkcyjności, lecz także w tych, które mogą poszczycić się sukcesem na drodze budowy sprawnych instytucji państwowych oraz prospe- rującej gospodarki. Rozszerzenie zakresu prowadzonych badań o tego rodzaju państwa pozwoliło na uzyskanie perspektywy porównawczej w ramach jednego regionu. Z państw ocenianych przez FFP jako skrajnie dysfunkcyjne (very high alert) badania terenowe przeprowadzono w dwóch – Somalii (1) i Repub- lice Środkowoafrykańskiej (3)¹². Badania w grupie państw o wysokim stopniu dysfunkcyjności (high alert i alert) prowadzono w Zimbabwe (16), Gwinei Bissau (17), Erytrei (18), Kenii (20), Kamerunie (22) i Etiopii (24).

Badania w państwach często klasyfikowanych jako wrażliwe (high warning) prowadzono w Dżibuti (39), Mozambiku (42), Zambii (49), Togo (51), Senegalu (59) i Tanzanii (62). Z kolei badania w państwach sklasyfikowanych jako elevated warning i warning prowadzono w Ghanie (102), Republice Południowej Afry- ki (108) i Botswanie (120). RPA stanowi ciekawy przypadek dysfunkcyjności, gdyż z jednej strony jest państwem jak na warunki afrykańskie stabilnym i sil- nym militarnie oraz wydolnym gospodarczo, z drugiej jednak obarczony jest dysfunkcyjnością związaną z ogromną skalą przestępczości zorganizowanej oraz grupowym poczuciem krzywdy objawiającym się we wciąż obecnym sil- nym konflikcie rasowym pomiędzy białą i czarną częścią populacji, z którymi kolejne rządy południowoafrykańskie nie umieją sobie skutecznie poradzić. Obywatele nie czują się bezpiecznie, a państwo to nie spełnia jednej ze swych podstawowych powinności, jaką jest ochrona życia i mienia obywateli oraz zapewnienie im poczucia bezpieczeństwa. Ghana (102), mimo wysokich ocen związanych z postępami demokracji i stabilnością wewnętrzną, boryka się wciąż z problemami ubóstwa, niedorozwoju społecznego i korupcji. Z kolei Botswana (120) znalazła się w planie badań, mając służyć za punkt odniesienia do określania stopnia dysfunkcyjności innych państw obszaru Afryki Sub- saharyjskiej, w pewnym sensie będąc przykładem sukcesu na tle pozostałych

11 Centrum Badań nad Państwami w Stanie Kryzysu (Crisis States Research Centre) w latach 2001–2010 było finansowane ze środków brytyjskiego Ministerstwa ds. Rozwoju. Od 2012 roku funkcjonuje jako Crisis States Research Network, http://www.lse.ac.uk/internationalDevelopment/ research/crisisStates/Home.aspx (dostęp:

30.01.2016).

12 Liczba umieszczona w nawiasie przy nazwie państwa oznacza jego miejsce w rankingu dys- funkcyjności państw Fragile States Index 2016.

(27)

państw regionu. Państwo to u progu niepodległości było jednym z najuboż- szych na świecie, o dużo mniejszym dochodzie per capita na mieszkańca niż wiele innych państw regionu, które dzisiaj uznane są za skrajnie dysfunkcyjne. Ciekawym przypadkiem jest Dżibuti (39), jedno z najmniejszych państw afry- kańskich, które powstało z terytorium byłej kolonii francuskiej w 1977 roku, a uzasadnienie jego istnienia przede wszystkim jest związane ze strategicznym położeniem nad Zatoką Adeńską, u wrót cieśniny Bab al-Mandab, oraz inte- resami państw Zachodu w okresie zimnej wojny, gdy w sąsiednich krajach – Etiopii i Somalii – u władzy znajdowały się reżimy komunistyczne. Obecnie państwo to pełni także funkcję wielkiej bazy wojskowej, w której znajdują się wojska amerykańskie, francuskie i chińskie. Zatem to małe państwo jest miejscem, gdzie swoje interesy strategiczne realizują wielcy geopolityczni gracze. Strategiczne położenie Dżibuti oraz dobre relacje rządu z potęgami światowymi powodują, że znajdujący się u władzy od 1999 roku autorytarny reżim, posiadający rozbudowany sektor bezpieczeństwa państwa, nie ogląda się na opinie społeczeństwa, które coraz mocniej wyraża swe niezadowolenie z panującej w kraju sytuacji politycznej. Dlatego też państwo to w ostatnich latach pnie się w górę w rankingach dysfunkcyjności¹³. Badania prowadzone były także na obszarze Sahary Zachodniej, zarówno w części znajdującej się pod okupacją Maroka (Laayoune – 2013), jak i w obozach uchodźców w oko- licy miasta Tinduf w Algierii (2016)¹⁴.

Ważną częścią realizowanego projektu były wyjazdy naukowe do czoło- wych ośrodków afrykanistycznych czy instytucji badawczych zajmujących się dysfunkcyjnością państw, konfliktami zbrojnymi bądź kwestiami roz- wojowymi. Warto wymienić kilka z nich: Centrum Badań nad Państwami w Stanie Kryzysu (Crisis States Research Centre) w Londynie, Wydział Ba- dań nad Pokojem i Konfliktami w Uppsali (Department of Peace and Con- flict Research, Uppsala University), Sztokholmski Międzynarodowy Instytut Badań nad Pokojem (Stockholm International Peace Research Institute – SIPRI), Heidelberski Instytut Badań nad Konfliktami Międzynarodowymi (Heidelberger Institut für Internationale Konfliktforschung – HIIK), Mię- dzynarodowy Instytut na rzecz Pokoju w Wiedniu (International Peace In- stitute – IPI), School of Environment, Education and Development przy Instytucie Badań nad Polityką Rozwojową i Zarządzaniem (Institute for

13 Badania terenowe były prowadzone w Dżibuti w marcu 2017 roku.

14 Na przełomie kwietnia i maja 2016 roku przebywałem w obozach dla uchodźców w Sma- rze i Boujdour oraz w obozie administracyjnym Saharyjskiej Arabskiej Republiki Demokratycznej w Rabouni.

(28)

Development Policy and Management – IDPM) na Uniwersytecie w Man- chesterze, Instytut Badań nad Pokojem i Bezpieczeństwem w Addis Abebie (Institute for Peace and Security Studies – IPSS), Organization for Social Science Research in Eastern and Southern Africa w Addis Abebie – OSSREA oraz Akademia na rzecz Pokoju i Rozwoju (Academy for Peace and Deve- lopment – APD) w Hargeisie. Ponadto wywiady i konsultacje były przepro- wadzane również w Parlamencie Somalilandu i Ministerstwie Spraw Za- granicznych Somalilandu, w siedzibie Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca w Bangui w Republice Środkowoafrykańskiej, w Addis Abebie w Etiopii, w Nairobi w Kenii oraz w Bissau w Gwinei Bissau, a także w Biurze Regionalnym Narodów Zjednoczonych ds. Budowania Pokoju w Republi- ce Środkowoafrykańskiej (Bureau d’appui des Nations Unies pour la consolidation de la paix en République Centrafricaine – BONUCA), oddział w Bangui w Republice Środkowoafrykańskiej, w organizacji pozarządowej Mechanizm Wspierania Społeczeństwa Obywatelskiego w Maputo w Mo- zambiku (Mecanismo de Apoio à Sociedade Civil – MASC), w Fundacji Mo Ibrahima (Mo Ibrahim Foundation) w Dakarze w Senegalu, w ośrodku Gha- na Center for Democratic Development (CDD- Ghana) w Akrze, w Kwaterze Głównej Dowództwa Afrykańskiego Stanów Zjednoczonych w Stuttgarcie (U.S. Africa Command – USAFRICOM), a także w Konsulatach Honoro- wych Rzeczypospolitej Polskiej w Jaunde w Kamerunie, w Harare w Zimbab- we oraz w Ambasadzie RP w Addis Abebie w Etiopii. Wśród odwiedzonych ośrodków afrykanistycznych, w których przeprowadzone zostały konsultacje z cenionymi badaczami zajmującymi się historią, polityką i stosunkami międzynarodowymi w Afryce Subsaharyjskiej, były między innymi: Szkoła Studiów Orientalnych i Afrykańskich Uniwersytetu Londyńskiego (School of Oriental and African Studies – SOAS University of London), Nordycki Instytut Afrykański na Uniwersytecie w Uppsali (Nordiska Afrikainstitutet / The Nordic Africa Institute), Uniwersytecki Instytut Orientalistyczny w Ne- apolu (Università degli Studi di Napoli L’Orientale), Archiwum i Biblioteka

„Mission 21” w Bazylei, Centrum Studiów Afrykańskich w Bazylei (Center for African Studies Basel), Centrum Studiów Afrykańskich na Uniwersytecie Florydzkim (Center for African Studies, University of Florida) w Gainesville, Centrum Studiów Afrykańskich (Centro de Estudos Africanos) funkcjonu- jące w ramach Instituto Universitário de Lisboa oraz Centrum Badań nad Afryką, Azją i Ameryką Łacińską Instytutu Ekonomii i Zarządzania Uniwer- sytetu Lizbońskiego (Centro de Estudos sobre África, Ásia e América Latina, Instituto Superior de Economia e Gestão da Universidade de Lisboa).

(29)

Najważniejszymi, w pewnym sensie klasycznymi z dzisiejszej perspektywy, pozycjami dotyczącymi dysfunkcyjności państw są artykuł Geralda B. Helmana i Stevena R. Ratnera pt. Saving Failed States¹⁵, opublikowany na łamach magazynu „Foreign Policy” w 1993 roku, oraz książka pod redak- cją Williama Zartmana Collapsed States: The Disintegration and Restoration of Legitimate Authority¹⁶, która ukazała się w 1995 roku. Z początkiem XXI wieku miano jednego z najczęściej cytowanych autorów w kontekście badań nad państwami dysfunkcyjnymi zyskał Robert I. Rotberg, pod którego redak- cją ukazały się dwie prace zbiorowe poświęcone w całości zagadnieniu państw dysfunkcyjnych: State Failure and State Weakness in a Time of Terror (2003)¹⁷oraz When States Fail: Causes and Consequences (2004)¹⁸. Obie te pozycje wpi- sują się w nurt literatury przedmiotu, który upatruje w państwach o wysokiej dysfunkcyjności jedno z głównych zagrożeń bezpieczeństwa międzynarodo- wego. Problematykę tę dobrze uzupełniają prace Pierre’a Engleberta – Africa, Unity, Sovereignty & Sorrow¹⁹, Christophera Claphama – Africa and the Inter- national System: The Politics of State Survival²⁰czy Görena Hydéna – African Politics in Comparative Perspective²¹.

W literaturze polskiej spośród pierwszych prac poświęconych proble- mom dysfunkcyjności państw, pojawiających się w artykułach i rozdziałach prac zbiorowych, należy wymienić Prawo międzynarodowe wobec problemu

„państwa upadłego”²²Jerzego Zajadły, Państwa upadłe²³Stanisława Bielenia, Państwo dysfunkcyjne w środowisku międzynarodowym²⁴Roberta Potockiego

15 G.B. Helman, S.R. Ratner, Saving Failed States, „Foreign Policy” 1992–1993, Iss. 89, Winter, http://www.foreignpolicy.com/articles/2010/06/21/saving_failed_states (dostęp: 31.08.2012).

16 Collapsed States: The Disintegration and Restoration of Legitimate Authority, red. I.W.

Zart- man, Boulder 1995.

17 State Failure and State Weakness in a Time of Terror, red. R.I. Rotberg, Cambridge, MA – Washington, D.C. 2003.

18 When States Fail: Causes and Consequences, red. R.I. Rotberg, Princeton 2004.

19 P. Englebert, Africa, Unity, Sovereignty & Sorrow, London 2009.

20 C. Clapham, Africa and the International System: The Politics of State Survival, Cambridge 1996.

21 G. Hydén, African Politics in Comparative Perspective, Cambridge 2006.

22 J. Zajadło, Prawo międzynarodowe wobec problemu „państwa upadłego”, „Państwo i Prawo” 2005, nr 2.

23 S. Bieleń, Państwa upadłe [w:] Organizacja Narodów Zjednoczonych. Bilans i perspektywy, red. J. Symonides, Warszawa 2006.

24 R. Potocki, M. Kocoń, Państwo dysfunkcyjne…, op. cit.

(30)

i Marty Kocoń, Państwo w Afryce²⁵Wiesława Lizaka oraz Państwo w Afryce.

Dylematy i kierunki przeobrażeń²⁶Jana Milewskiego.

W ostatnich latach polska literatura przedmiotu dotycząca problematyki dysfunkcyjności państw wzbogaciła się o kilka pozycji. W 2011 roku została opublikowana praca zbiorowa pod redakcją Joanny Dobrowolskiej-Polak – Kryzysy humanitarne wywołane działalnością człowieka. Stabilizacja nieładu i destabilizacja ładu²⁷. W latach 2012–2014 ukazały się wspomniane już publikacje zbiorowe: pod redakcją Roberta Kłosowicza i Andrzeja Mani – Problem upadku państw w stosunkach międzynarodowych²⁸oraz pod redakcją Rober- ta Kłosowicza – Państwa dysfunkcyjne i ich destabilizujący wpływ na stosunki międzynarodowe²⁹, Państwa dysfunkcyjne i międzynarodowe wysiłki zmierza- jące do ich naprawy³⁰. W 2014 roku ukazała się praca Agnieszki Szpak Feno- men

„państw upadłych” omawiająca kwestie dysfunkcyjności państw w ujęciu prawnym, ze szczególnym uwzględnieniem prawa międzynarodowego³¹. Naj- nowszą pracą opublikowaną w języku polskim jest monografia Grzegorza Gila Upadanie państwa w stosunkach międzynarodowych po zimnej wojnie³², oma- wiająca tę problematykę z perspektywy teoretycznej. Z ostatnich publikacji dotyczących omawianej problematyki warto także wspomnieć tekst Tomasza Klina pt. Państwa upadłe³³.

Warto też wymienić pozycje omawiające dysfunkcyjność państwa w powiązaniu z konfliktami zbrojnymi oraz problemami, z jakimi boryka- ją się społeczeństwa po ich zakończeniu: When The States Fails: Studies on

25 W. Lizak, Państwo w Afryce [w:] Państwo w teorii i praktyce stosunków międzynarodowych, red. J. Symonides, M. Sułek, Warszawa 2009.

26 J.J. Milewski, Państwo w Afryce. Dylematy i kierunki przeobrażeń [w:] Stosunki międzynarodo- we w Afryce, red. J.J. Milewski, W. Lizak, Warszawa 2002.

27 Kryzysy humanitarne wywołane działalnością człowieka. Stabilizacja nieładu i destabilizacja ładu, red. J. Dobrowolska-Polak, Poznań 2011.

28 Problem upadku państw w stosunkach międzynarodowych, red. R. Kłosowicz, A. Mania, Kra- ków 2012.

29 Państwa dysfunkcyjne i ich destabilizujący wpływ na stosunki międzynarodowe, red. R. Kło- sowicz, Kraków 2013.

30 Państwa dysfunkcyjne i międzynarodowe wysiłki zmierzające do ich naprawy, red. R.

Kłoso- wicz, Kraków 2014.

31 A. Szpak, Fenomen „państw upadłych” w świetle prawa międzynarodowego, Toruń 2014.

32 G. Gil, Upadanie państwa w stosunkach międzynarodowych po zimnej wojnie, Lublin 2015.

33 T. Klin, Państwa upadłe [w:] Organizacje międzynarodowe w działaniu, red. A. Florczak, A. Lisowska, Wrocław 2014.

(31)

Intervention in the Sierra Leone Civil War³⁴Tunde Zacka-Williamsa, Fragile States: Violence and the Failure of Intervention³⁵Lothara Brocka, Hansa Holma, Georga Sørensena i Michaela Stohla, Elgar Handbook of Civil War and Fragile States³⁶ pod redakcją Grahama K. Browna i Arnima Langera, Complex Emergencies³⁷Davida Keena, Wars, Guns &

Votes: Democracy in Dangerous Places³⁸ Paula Colliera czy Political Rebellion: Causes, Outcomes and Alternatives³⁹Teda Roberta Gurra. W literaturze polskiej należy wymie- nić publikację autorstwa Krzysztofa Trzcińskiego – Wojny w Liberii i Sier- ra Leone⁴⁰, Joanny Bar – Po ludobójstwie. Państwo i społeczeństwo w Rwan- dzie 1994–2012⁴¹, Roberta Łosia i Jacka Regini-Zacharskiego – Współczesne konflikty zbrojne⁴², a także Zarys dziejów Afryki i Azji. Historia konfliktów 1869–2000 pod redakcją Andrzeja Bartnickiego⁴³, w których również zostały omówione konflikty afrykańskie.

Pisząc o dysfunkcyjności państw, nie można oczywiście nie uwzględnić głośnych prac wybitnych ekonomistów i światowej klasy ekspertów zajmują- cych się badaniami z dziedziny ekonomii rozwoju, takich jak: Koniec z nędzą. Zadanie dla naszego pokolenia⁴⁴Jeffreya Sachsa, Brzemię białego człowieka⁴⁵Williama Easterly’ego, a także Globalizacja⁴⁶ oraz Wizja sprawiedliwej globalizacji. Propozycje usprawnień⁴⁷Josepha E.

Stiglitza czy The Bottom Billion: Why the Poorest Countries Are Failing and What Can Be Done about It⁴⁸ Paula Colliera. Choć większość wspomnianych prac została napisana dekadę temu

34 T. Zack-Williams, When The States Fails: Studies on Intervention in the Sierra Leone Civil War, Uppsala 2012.

35 L. Brock, H. Holm, G. Sørensen, M. Stohl, Fragile States: Violence and the Failure of Interven- tion, Cambridge 2012.

36 Elgar Handbook of Civil War and Fragile States, red. G.K. Brown, A. Langer, Cheltenham– Northampton 2012.

37 D. Keen, Complex Emergencies, Cambridge–Malden 2008.

38 P. Collier, Wars, Guns & Votes: Democracy in Dangerous Places, London 2009.

39 T.R. Gurr, Political Rebellion. Causes, Outcomes and Alternatives, London–New York 2015.

40 K. Trzciński, Wojny w Liberii i Sierra Leone (1989–2002), Warszawa 2002.

41 J. Bar, Po ludobójstwie. Państwo i społeczeństwo w Rwandzie 1994–2012, Kraków 2013.

42 R. Łoś, J. Reginia-Zacharski, Współczesne konflikty zbrojne, Warszawa 2010.

43 Zarys dziejów Afryki i Azji. Historia konfliktów 1869–2000, red. A. Bartnicki, Warszawa 2000.

44 J. Sachs, Koniec z nędzą. Zadanie dla naszego pokolenia, Warszawa 2006.

45 W. Easterly, Brzemię białego człowieka,Warszawa 2008.

46 J.E. Stiglitz, Globalizacja, Warszawa 2004.

47 J.E. Stiglitz, Wizja sprawiedliwej globalizacji. Propozycje usprawnień, Warszawa 2007.

48 P. Collier, The Bottom Billion: Why the Poorest Countries Are Failing and What Can Be Done about It, Oxford 2008.

(32)

i perspektywa zmian dotyczących rozwoju w Afryce Subsaharyjskiej jest już inna (m.in. ze względu na realizację Milenijnych Celów Rozwoju), to pozycje te mogą być dzisiaj zaliczane do klasyki literatury przedmiotu dotyczącej kompleksowego spojrzenia na problem pomocy państwom najuboższym⁴⁹.

Literatura polska nawiązująca do problematyki państwowości w Afry- ce Subsaharyjskiej oraz miejsca i roli państw afrykańskich w stosunkach międzynarodowych w ostatnich latach bardzo się wzbogaciła, ukazało się bowiem kilka wartościowych prac. Można do nich zaliczyć Stosunki między- narodowe w Afryce pod redakcją Jana J.

Milewskiego i Wiesława Lizaka⁵⁰, Francja wobec Afryki Subsaharyjskiej.

Pozimnowojenne wyzwania i odpowiedzi Marcina Wojciecha Solarza⁵¹, Demokratyzację w Afryce Subsaharyjskiej. Perspektywę zachodnioafrykańskiej myśli politycznej Krzysztofa Trzcińskie- go⁵². W kwestiach dotyczących bezpieczeństwa wyróżnia się monografia Wiesława Lizaka Afrykańskie instytucje bezpieczeństwa⁵³. Wśród prac doty- czących problematyki ekonomicznej, szczególnie tzw. klątwy surowcowej, nierozerwalnie związanej z dysfunkcyjnością państw Afryki Subsaharyjskiej, warto zwrócić uwagę na publikacje grupy afrykanistów Uniwersytetu Wroc- ławskiego, będące rezultatem zrealizowanego projektu badawczego pt. Klą- twa surowcowa w Afryce? Przypadek Zambii i Botswany⁵⁴. W tym kontekście ważną pozycją jest także monografia autorstwa Andrzeja Polusa – Relacje pomiędzy rządami a NGOs w afrykańskich państwach surowcowych. Przypa- dek Botswany, Ghany i Zambii⁵⁵. Zagadnienia ekonomiczne dotyczące Afryki po raz pierwszy zostały omówione w książce Zbigniewa Dobosiewicza Geo- grafia ekonomiczna Afryki⁵⁶. Czterdzieści lat później, w 2017 roku, ukazała się publikacja autorstwa Tomasza Rynarzewskiego, Katarzyny A. Nawrot,

49 Wątek ten zostanie rozwinięty w rozdziale dotyczącym ekonomicznych kontekstów dysfunk- cyjności państw Afryki Subsaharyjskiej.

50 Stosunki międzynarodowe w Afryce, red. J.J. Milewski, W. Lizak, Warszawa 2002.

51 M.W. Solarz, Francja wobec Afryki Subsaharyjskiej. Pozimnowojenne wyzwania i odpowiedzi, Warszawa 2004.

52 K. Trzciński, Demokratyzacja w Afryce Subsaharyjskiej. Perspektywa zachodnioafrykańskiej myśli politycznej, Warszawa 2013.

53 W. Lizak, Afrykańskie instytucje bezpieczeństwa, Warszawa 2012.

54 K. Czernichowski, D. Kopiński, A. Polus, Klątwa surowcowa…, op. cit.

55 A. Polus, Relacje pomiędzy rządami a NGOs w afrykańskich państwach surowcowych.

Przypa- dek Botswany, Ghany i Zambii, Wrocław 2013.

56 Z. Dobosiewicz, Geografia ekonomiczna Afryki, Warszawa 1977.

(33)

Kamila Zajączkowskiego i Ewy Cieślik Potencjał gospodarczy i możliwości rozwojowe Afryki. Polska perspektywa⁵⁷.

Wartościową publikacją dotyczącą etniczności w Afryce jest książka Ry- szarda Vorbricha Plemienna i postplemienna Afryka. Koncepcje i postaci wspól- noty w dawnej i współczesnej Afryce⁵⁸. Kwestie prawno-ustrojowe podejmują pozycje: System konstytucyjny Republiki Południowej Afryki Arkadiusza Żu- kowskiego⁵⁹oraz System ustrojowy Senegalu Łukasza Jakubiaka⁶⁰.

W rozważaniach na temat kwestii związanych z zagadnieniami geopolity- ki omawianego regionu bardzo przydatne były prace Geopolitics: The Geogra- phy of International Relations⁶¹Saula Bernarda Cohena, Wstęp do geopolityki⁶²Colina Flinta, Geopolityka⁶³Carla Jeana, Geopolitics and the Quest for Domi- nance⁶⁴Jeremy’ego Blacka, Political Geography, World- Economy, Nation-State and Locality⁶⁵Colina Flinta i Petera Taylora.

W literaturze do okresu przedkolonialnego Afryki Subsaharyjskiej należy wymienić prace Michała Tymowskiego: Karabin i władza w Afryce XIX wieku⁶⁶, Państwa Afryki przedkolonialnej⁶⁷ oraz ostatnio wydaną Europejczycy i Afrykanie. Wzajemne odkrycia i pierwsze kontakty⁶⁸, a także Basila David- sona, Stara Afryka na nowo odkryta⁶⁹. Spośród znaczących prac dotyczących okresu kolonialnego i dekolonizacji w Afryce należy wymienić Zbrodnię kajzera Davida Olusogi i Caspera W. Erichsena⁷⁰, Ducha króla Leopolda Adama

57 T. Rynarzewski, K.A. Nawrot, K. Zajączkowski, E. Cieślik, Potencjał gospodarczy i możliwości rozwojowe Afryki. Polska perspektywa, Warszawa 2017.

58 R. Vorbrich, Plemienna i postplemienna Afryka. Koncepcje i postaci wspólnoty w dawnej i współczesnej Afryce, Poznań 2012.

59 A. Żukowski, System konstytucyjny Republiki Południowej Afryki, Warszawa 2003.

60 Ł. Jakubiak, System ustrojowy Senegalu, Kraków 2014.

61 S.B. Cohen, Geopolitics: The Geography of International Relations, Lanham–Boulder–New York–London 2015.

62 C. Flint, Wstęp do geopolityki, Warszawa 2008.

63 C. Jean, Geopolityka, Wrocław 2003.

64 J. Black, Geopolitics and the Quest for Dominance, Bloomington 2016.

65 C. Flint, P. Taylor, Political Geography, World-Economy, Nation-State and Locality, New York 2011.

66 M. Tymowski, Karabin i władza w Afryce XIX wieku, Warszawa 1985.

67 M. Tymowski, Państwa Afryki przedkolonialnej, Wrocław 1999.

68 M. Tymowski, Europejczycy i Afrykanie. Wzajemne odkrycia i pierwsze kontakty, Toruń 2017.

69 B. Davidson, Stara Afryka na nowo odkryta, Warszawa 1961.

70 D. Olusoga, C.W. Erichsen, Zbrodnia kajzera, Warszawa 2012.