Ekspresja genu czynnika wzrostowego fibroblastów w mi´Êniakach macicy
Fibroblast growth factor gene expression in uterine leiomyomas
Wolaƒska Ma∏gorzata
1, Baƒkowska-Guszczyn Emilia
1, Jaworski Stefan
21Zak∏ad Biochemii Lekarskiej Uniwersytetu Medycznego w Bia∏ymstoku
2Klinka Ginekologii Uniwersytetu Medycznego w Bia∏ymstoku
Streszczenie
Cel pracy: Celem pracy jest ocena ekspresji genów czynnika wzrostowego fibroblastów kwaÊnego (aFGF) oraz zasadowego (bFGF), ocena ich zawartoÊci oraz aktywnoÊci kolagenolitycznej w przebiegu wzrostu masy mi´Êniaków.
Materia∏ i metody: Materia∏em by∏y operacyjnie wy∏uszczane, ma∏e (do 10g) i du˝e (powy˝ej 100g) mi´Êniaki trzonu macicy. Stosowano metody RT-PCR, zymografi´ oraz metod´ immunoenzymatycznà (ELISA).
Wyniki: Wykazano wzrost ekspresji genu aFGF, nasilenie aktywnoÊci kolagenolitycznej oraz wzrost zawartoÊci FGF w przebiegu wzrostu masy mi´Êniaków.
Wnioski: Przemianie myometrium w kierunku mi´Êniaka i wzrostowi jego masy towarzyszy nasilenie ekspresji genu aFGF. Wzrost aktywnoÊci kolagenolitycznej sprzyja uwalnianiu obu izoform FGF z kompleksów ze sk∏adnikami macierzy pozakomórkowej.
S∏owa kluczowe:czynnik wzrostu fibroblastów/mi´Êniak macicy/
Summary
Objectives: The aim of the study was the evaluation of acidic and basic FGF expression, as well as collagenolitic activity in human uterine leiomyomas at various stages of tumour growth.
Material and Methods: Studies were performed on human myometrium and uterine leiomyomas of various weights (small: i.e. less than 10 g, and large: i.e. more than 100 g). The RT-PCR method was used to determine the acidic and basic FGF mRNA levels. The content of both FGF was evaluated by immunoenzymatic method (ELISA).
The collagenolitic activity was detected by zymography.
Results: A distinct increase in the expression of aFGF, the amounts of both FGFs, and collagenolitic activity was observed during the tumour growth.
Conclusions: Myometrium conversion into leiomyoma and an increase in its mass is accompanied by a significant increase in aFGF gene expression. The collagenolitic activity elevation favours a release of both FGF isoform from complexes with extracellular matrix components.
Key words:fibroblast growth factor/leiomyoma/
Adres do korespondencji:
Ma∏gorzata Wolaƒska
Zak∏ad Biochemii Lekarskiej, Uniwersytet Medyczny w Bia∏ymstoku, ul. Mickiewicza 2c, 15-089 Bia∏ystok,
tel. 085 748 56 10, e-mail: ma.wolanska@interia.pl
Otrzymano: 28.06.2008
Zaakceptowano do druku: 28.07.2008
Wst´p
Do najlepiej poznanych czynników wzrostowych fibrobla- stów nale˝à: kwaÊny FGF (aFGF) oraz zasadowy FGF (bFGF) [1, 2]. Czynniki te wykazujà wielokierunkowà aktyw- noÊç biologicznà. Odgrywajà kluczowà rol´ w przebudowie tkanek, pobudzajà podzia∏y i chemotaksj´ komórek oraz ich ró˝nicowanie.
JednoczeÊnie czynniki wzrostowe wp∏ywajà na ekspresj´
wielu genów zarówno enzymów zwiàzanych z procesami syn- tezy, jak i degradacji sk∏adników macierzy pozakomórkowej.
W ten sposób czynniki wzrostowe mogà kontrolowaç metabo- lizm macierzy, a tym samym zawartoÊç jej sk∏adników [3, 4].
Macierz pozakomórkowa jest rezerwuarem FGF, reguluje jego biodost´pnoÊç. Czynnik ten pozostaje w kompleksach z proteoglikanami, zawierajàcymi siarczany heparanu. Uwol- nienie czynnika wzrostowego z kompleksów umo˝liwia po∏à- czenie ze swoistym receptorem i przekazanie sygna∏u do wn´- trza komórki, co skutkuje wzrostem ekspresji ró˝nych genów, konsekwencjà czego mo˝e byç zmiana metabolizmu. Degra- dacja macierzy przy udziale licznych metaloproteinaz powo- duje uwalnianie czynników wzrostowych ze wspomnianych kompleksów [5, 6, 7].
Nasze wczeÊniejsze badania wykaza∏y, ˝e w przebiegu wzrostu mi´Êniaków dochodzi do akumulacji peptydowych czynników wzrostowych, takich jak IGF-I, EGF, PDGF, TGF-βczy FGF [8, 9, 10, 11].
ZawartoÊç niektórych zwi´ksza si´ wraz ze wzrostem ma- sy mi´Êniaków, co niewàtpliwie sprzyja rozrostowi mi´Ênia- ków. Zasadniczy wp∏yw na iloÊç peptydowego czynnika wzro- stowego w tkance odgrywa proces ekspresji kodujàcego go ge- nu. Wzrost mRNA najcz´Êciej skutkuje wzrostem zawartoÊci konkretnego bia∏ka – czynnika wzrostowego.
Cel pracy
Macierz pozakomórkowa jest rezerwuarem peptydowych czynników wzrostowych, które dopiero po uwolnieniu przeja- wiajà swojà aktywnoÊç biologicznà.
Zatem zasadnym i interesujàcym wydaje si´ byç ocena eks- presji genów aFGF i bFGF oraz ocena aktywnoÊci kolageno- litycznej w przebiegu wzrostu mi´Êniaków macicy.
Materia∏ i metody 1. Materia∏ tkankowy
Materia∏em do badaƒ by∏y operacyjnie usuwane mi´Êniaki macicy: ma∏e – o masie do 10g (n-12) oraz mi´Êniaki du˝e, których masa przekracza∏a 100g (n-12).
Materia∏ uzyskiwano po amputacji nadpochwowej trzonu macicy lub po ca∏kowitym jej usuni´ciu. Mi´Êniaki by∏y pod- dane ocenie histologicznej, do badaƒ kwalifikowano mi´Ênia- ki g∏adkokomórkowe (leiomyomata), które cechowa∏y si´ in- deksem mitotycznym poni˝ej 5, brakiem martwicy i niezna- miennà atypià.
Materia∏em kontrolnym by∏y fragmenty niezmienionej mi´Êniakowato macicy, usuwanej z innych przyczyn klinicz- nych (n-10). Badany materia∏ pochodzi∏ od pacjentek opero- wanych z ró˝nych wskazaƒ medycznych w Klinice Ginekologii UMB. Od wszystkich kobiet materia∏ pobierano w fazie proli- feracyjnej cyklu miesi´cznego.
Na przeprowadzone badania uzyskano zgod´ Komisji Bioetycznej Uniwersytetu Medycznego w Bia∏ymstoku.
2. Ocena zawartoÊci aFGF i bFGF
ZawartoÊç badanych czynników wzrostowych oceniano przy pomocy metody immunoenzymatycznej (ELISA), stosu- jàc gotowe zestawy firmy R&D Systems, USA oraz procedu- ry zalecane przez producenta w za∏àczonych instrukcjach.
3. Ocena aktywnoÊci kolagenolitcznej
AktywnoÊç kolagenolitycznà oceniano metodà zymografii [12]. Ekstrakty tkankowe poddawano elektroforezie na 10%
˝elu poliakryloamidowym, zawierajàcym ˝elatyn´ w st´˝eniu 1,5mg na ml ˝elu. Elektroforez´ prowadzono przy sta∏ym na- pi´ciu pràdu 150V [13]. Po jej zakoƒczeniu usuwano SDS po- przez inkubacj´ ˝elu w 2% roztworze Triton X-100, w tempe- raturze 37°C, przez 30min., a nast´pnie w 0,05M buforze Tris- HCl, o pH 8,0 zawierajàcym 0,005M CaCl2. ˚ele barwiono 1% roztworem Coomassie Brilliant Blue R-250.
4. Ocena ekspresji genu
Ocen´ ekspresji genów aFGF, bFGF oraz β-aktyny - jako kontroli ekspresji bia∏ek, przeprowadzono metodà RT-PCR.
RNA izolowano przy pomocy odczynnika Trizol TRI Re- agent wed∏ug instrukcji dostarczonej przez producenta. Prób- ki 3µg RNA u˝yto do reakcji odwrotnej transkrypcji przy po- mocy RevertAid™ First Stand cDNA Synthesis Kit i starte- rów oligo(dT)18. Próbki cDNA o obj´toÊci 10µl poddano re- akcji PCR w aparacie Master Cycler Gradient (Eppendorf) z zastosowaniem specyficznych starterów (aFGF 5’-CA- AACTCCTCTACTGTA-GCAACGGG-3’ sens, 5’- TTGCTTTCTGGCCATAGTGAGTCCG-3’ antysens;
bFGF (R&D Systems Inc.), β-aktyny (R&D Systems Inc.) wed∏ug instrukcji producenta starterów. Wyniki PCR analizo- wano na 2% ˝elu agarozowym, z dodatkiem bromku etydyny [14].
Wyniki
Tabela I przedstawia zawartoÊç badanych czynników wzrostowych. Jak wynika z tabeli w badanych tkankach zde- cydowanie przewa˝a bFGF. Wyst´puje on w iloÊciach nano- gramowych w przeliczeniu na gram tkanki. Drugi z czynni- ków – aFGF wyst´puje w iloÊciach pikogramowych. W oby- dwu przypadkach ich zawartoÊç zwi´ksza si´ wraz ze wzro- stem masy mi´Êniaków.
Tabela I. ZawartoÊç peptydowych czynników wzrostowych w myometrium i w mi´Êniakach macicy.
Zymogram przedstawiony na rycinie 1 wskazuje na wzrost aktywnoÊci kolagenolitycznej w przebiegu wzrostu mi´Ênia- ków. W ekstrakcie z myometrium (Êcie˝ka 1) wyst´puje poje- dyncze pasmo, o masie czàsteczkowej oko∏o 70kDa, odpowia- dajàce latentnej formie ˝elatynazy A. Podobne, chocia˝ mniej intensywne pasmo, widoczne jest na zymogramie ekstraktu z mi´Êniaków ma∏ych. RównoczeÊnie jednak pojawia si´ dru- gie pasmo, o nieco ni˝szej masie czàsteczkowej, odpowiadajà- ce aktywnej formie tego enzymu (Êcie˝ka 2). Podobny obraz zaobserwowano w przypadku ekstraktu z mi´Êniaków du˝ych (Êcie˝ka 3). IntensywnoÊç pasm odpowiadajàcych zarówno la- tentnej, jak i aktywnej formie ˝elatynazy jest zdecydowanie wi´ksza.
Rycina 2 przedstawia ekspresj´ genu aFGF w badanych tkankach. Obserwuje si´ wzrost ekspresji genu aFGF w mi´- Êniakach ma∏ych i du˝ych, w porównaniu z tkankà kontrolnà.
Widoczne sà dodatkowe pasma, co wynika z alternatywnego sk∏adania mRNA [15]. W celu weryfikacji iloÊci naniesionego RNA przedstawiono ekspresj´ β-aktyny.
Rycina 3 przedstawia ekspresj´ genu bFGF. Zarówno w mi´Êniakach ma∏ych, jak i du˝ych gen ten podlega ekspresji.
Jednak nie obserwuje si´ wzrostu mRNA w porównaniu do macicy kontrolnej. Jako materia∏ porównawczy przedstawiono ekspresj´ β- aktyny.
Dyskusja
W procesach rozrostowych dochodzi nie tylko do zmiany morfologii i funkcji komórek, ale równie˝ do przebudowy ota- czajàcej je macierzy pozakomórkowej. Mi´dzy komórkami a macierzà istnieje Êcis∏y kontakt fizyczny i funkcjonalny. Ma- cierz jest wytworem komórek, a ich funkcjonowanie jest uza- le˝nione od sk∏adników macierzy. Zmiany w zawartoÊci sk∏ad- ników macierzy pozakomórkowej mogà byç spowodowane wzmo˝onà czy spowolnionà ich syntezà lub degradacjà. Pro- cesy te podlegajà regulacji przez peptydowe czynniki wzrosto- we [16, 17, 18].
Nasze wczeÊniejsze badania [6] wykaza∏y, i˝ w przebiegu wzrostu mi´Êniaków dochodzi do przebudowy macierzy poza- komórkowej. Wykazano, i˝ mi´Êniaki ró˝nià si´ znaczàco od mi´Ênia macicy zawartoÊcià i relacjami iloÊciowymi g∏ównych sk∏adników macierzy pozakomórkowej: kolagenu, elastyny i glikozoaminoglikanów. Mi´Êniaki zarówno ma∏e, jak i du˝e zawierajà wi´cej kolagenu w porównaniu z mi´Êniem macicy, jednak iloÊç tego bia∏ka maleje wraz ze wzrostem masy mi´- Êniaków. W mi´Êniakach, zw∏aszcza du˝ych, stwierdziliÊmy znaczàcy wzrost zawartoÊci glikozoaminoglikanów, a w szcze- gólnoÊci siarczanu heparanu. Tak wysoka jego zawartoÊç w mi´Êniakach macicy sprzyja wiàzaniu niektórych peptydo- wych czynników wzrostowych [5, 6, 7, 19].
Zwraca uwag´ fakt, i˝ zarówno aFGF, jak i bFGF wyst´- pujà przede wszystkim pod postacià wielkoczàsteczkowych kompleksów, co wykazaliÊmy we wczeÊniejszej publikacji [9].
Rycina 1. AktywnoÊç kolagenolityczna w myometrium (Êcie˝ka 1), w mi´Êniakach ma∏ych (Êcie˝ka 2) i w mi´Êniakach du˝ych (Êcie˝ka 3).
Elektroforezie poddano 20µg bia∏ka zawartego w ekstraktach.
Po lewej stronie zaznaczono pozycje standardów mas czàsteczkowych.
Rycina 2. Ekspresja genu aFGF, poni˝ej zaznaczono ekspresj´ β-aktyny 1. Myometrium, 2. Mi´Êniaki ma∏e, 3. Mi´Êniaki du˝e.
Rycina 3. Ekspresja genu bFGF, poni˝ej zaznaczono ekspresj´ β-aktyny 1. Myometrium, 2. Mi´Êniaki ma∏e, 3. Mi´Êniaki du˝e.
W trakcie elektroforezy na ˝elu poliakryloamidowym z re- gu∏y pozostajà one na szczycie lub w niewielkim stopniu pene- trujà w jego g∏àb. Jednak w przypadku bFGF, wykazaliÊmy równie˝ obecnoÊç pasm, o ruchliwoÊci elektroforetycznej, od- powiadajàcej wolnemu czynnikowi wzrostowemu [9]. Zaob- serwowane zmiany sk∏oni∏y do oceny iloÊciowej badanych czynników. WykazaliÊmy, ˝e zdecydowanie dominuje bFGF, natomiast aFGF wyst´puje w iloÊciach wielokrotnie mniej- szych. Na uwag´ zas∏uguje jednak fakt, i˝ zawartoÊç obydwu izoform kilkukrotnie zwi´ksza si´ w przebiegu wzrostu masy mi´Êniaków. Dlatego te˝ mo˝na za∏o˝yç, i˝ czynniki te mogà odgrywaç kluczowà rol´ w przebudowie macierzy pozako- mórkowej w przebiegu wzrostu masy mi´Êniaków [9, 20].
Peptydowy czynnik wzrostowy mo˝e wywrzeç efekt regu- lacyjny na komórk´ tylko wtedy, gdy zwià˝e si´ ze specyficz- nym dla siebie receptorem b∏onowym i przeka˝e sygna∏ do wn´trza komórki [21, 22]. Stan taki jest mo˝liwy po uwolnie- niu czynnika z kompleksów ze sk∏adnikami macierzy. W ba- danych tkankach tylko izoforma bFGF wyst´puje w postaci wolnej, zdolnej do aktywacji receptora [9]. W warunkach fi- zjologicznych z regu∏y funkcjonuje równowaga pomi´dzy ilo- Êcià czynników wolnych i zwiàzanych ze sk∏adnikami macie- rzy [4, 19].
Wykazany przez nas wzrost aktywnoÊci kolagenolitycznej w przebiegu wzrostu masy mi´Êniaków, zapewne sprzyja uwal- nianiu czynników wzrostowych z po∏àczeƒ ze sk∏adnikami macierzy. Metaloproteinazy, oprócz degradacji kolagenu, uczestniczà w trawieniu innych sk∏adników, kompleksujàcych peptydowe czynniki wzrostowe. Proteoliza sk∏adników macie- rzy pozakomórkowej uwalnia zwiàzane z nimi peptydowe czynniki wzrostowe, a te wchodzà w reakcje z ich specyficzny- mi receptorami. Mo˝liwa jest równie˝ aktywacja receptorów peptydowych czynników wzrostowych przez metaloproteina- zy [23]. Metoda zymografii [12] pozwala na ocen´ obecnoÊci zarówno aktywnych metaloproteinaz, jak i nieaktywnych ich proenzymów. Ró˝nià si´ one masà czàsteczkowà o oko∏o 10kDa [24].
Wynik zymografii wskazuje, ˝e myometrium zawiera jeden z enzymów kolagenolitycznych - ˝elatynaz´ A, g∏ównie w po- staci nieaktywnego proenzymu. Na zymogramach mi´Ênia- ków ma∏ych widoczne sà obie formy ˝elatynazy A, z przewagà formy nieaktywnej. Mi´Êniaki du˝e zawierajà równie˝ obie formy tego enzymu, z wyraênà dominacjà postaci aktywnej.
Przedstawione wyniki wskazujà, ˝e najwi´kszà aktywnoÊç ko- lagenolitycznà wykazujà mi´Êniaki du˝e. Byç mo˝e zmiany wtórne, wyst´pujàce w du˝ych mi´Êniakach, prowadzà do po- wstania wi´kszej iloÊci zdenaturowanego kolagenu, który jest podstawowym substratem dla ˝elatynazy A. Mo˝e to wyja- Êniaç ubytek kolagenu obserwowany w mi´Êniakach du˝ych [6]. Ponadto nasze wczeÊniejsze badania wykaza∏y, i˝ w prze- biegu wzrostu masy mi´Êniaków wzrasta aktywnoÊç wielu ró˝- nych metaloproteinaz i glikozydaz [25, 26] co sprzyja uwalnia- niu peptydowych czynników wzrostowych i innych cytokin, u∏atwia ich wiàzanie przez receptory b∏onowe, co skutkuje na- sileniem ró˝nych efektów biologicznych.
Peptydowe czynniki wzrostowe odgrywajà wa˝nà rol´
w biologii komórek nowotworowych. Niektóre onkogeny ko- dujà bia∏ka ÊciÊle spokrewnione lub identyczne z czynnikami wzrostowymi. W komórce nowotworowej ulegajà one z regu∏y
nadekspresji lub amplifikacji, co w efekcie koƒcowym zdecy- dowanie prowadzi do wzrostu iloÊci czynników wzrostowych.
Nadekspresja oznacza zwi´kszone wytwarzanie mRNA i wy- nikajàce stàd zwi´kszenie iloÊci bia∏ka, w tym przypadku czynnika wzrostowego. Amplifikacja oznacza z kolei zwielo- krotnienie liczby kopii genu, co w efekcie koƒcowym daje rów- nie˝ wi´kszà iloÊç wytwarzanego bia∏ka. Poniewa˝ komórki nowotworowe posiadajà jednoczeÊnie receptory dla wielu czynników wzrostowych, ulegajà wielostronnemu, autokryn- nemu lub parakrynnemu pobudzeniu [27, 28].
Wielu autorów wskazuje na podwy˝szonà ekspresj´ genów licznych cytokin w mi´Êniakach [29, 30]. W naszych bada- niach wykazaliÊmy wzrost ekspresji genu aFGF w przebiegu wzrostu mi´Êniaków w porównaniu do tkanki kontrolnej. Wy- kazaliÊmy obecnoÊç dodatkowych pasm mRNA, pojawiajà- cych si´ wskutek alternatywnego sk∏adania tego kwasu. Wy- st´pujà one g∏ównie w mi´Êniakach, co koreluje ze wzrostem iloÊci tego czynnika w przebiegu wzrostu masy mi´Êniaków.
Ekspresja genu bFGF jest podobna w mi´Êniakach, w porów- naniu do tkanki kontrolnej. Byç mo˝e wzrost iloÊci tego czyn- nika w mi´Êniakach mo˝e byç efektem jego wczeÊniejszej aku- mulacji. Nie wykluczamy, ˝e powsta∏y w trakcie transkrypcji mRNA charakteryzuje d∏u˝szy czas „prze˝ycia”, czego efek- tem mo˝e byç wzrost bFGF w miar´ wzrostu mi´Êniaków.
Wnioski
1. Wzrost aktywnoÊci kolagenolitycznej sprzyja uwalnianiu obu izoform FGF z kompleksów ze sk∏adnikami macierzy pozakomórkowej.
2. Przemianie myometrium w kierunku mi´Êniaka i wzrostowi jego masy towarzyszy nasilenie ekspresji genu aFGF.
PiÊmiennictwo
1. Ornitz D, Itoh N. Fibroblast growth factors. Genome Biol. 2001, 2, 1-12.
2. Wiedlocha A, Sorensen V. Signaling, internalization, and intracellular activity of fibrob- last growth factor. Curr Top Microbiol Imunol. 2004, 286, 45-79.
3. Marquart F, Gillery P, Kalis B, [et al]. Cytokines and fibrosis. Eur J Dermatol. 1994, 4, 91-97.
4. Taipale J, Keski-Oja J. Growth factors in the extracellular matrix.FASEB J. 1997, 11, 51- 59.
5. Gallagher J. Heparan sulphate proteoglycans. The control of cell growth. In:
Extracellular matrix 2. Ed. Comper W. Amsterdam: Harwood Academic Publishers, 1996, 230-245.
6. Wolaƒska M, Sobolewski K, Dro˝d˝ewicz M, [et al]. Extracellular matrix components in uterine leiomyoma and their alteration during the tumour growth. Mol Cell Biochem.
1998, 189, 145-152.
7. Wolaƒska M, Sobolewski K, Dro˝d˝ewicz M. Glikozoaminoglikany w mi´Êniakach maci- cy. Ginekol Pol. 1998, 69, 12-16.
8. Wolaƒska M, Baƒkowski E. An accumulation of insulin-like growth factor I (IGF-I) in human myometrium and uterine leiomyomas in various stages of the tumour growth.
Eur Cytokine Netw. 2004, 154, 359-363.
9. Wolaƒska M, Baƒkowski E. Fibroblast growth factors (FGF) in human myometrium and uterine leiomyomas in various stages of tumour growth. Biochimie. 2006, 88, 141-146.
10. Wolaƒska M, Jaworski S. Czynnik wzrostu naskórka (EGF) w przebiegu wzrostu mi´Êniaków macicy. Ginekol Pol. 2005, 76, 643-647.
11. Wolaƒska M, Baƒkowski E. Transforming growth factor beta and platelet-derived growth factor in human myometrium and in uterine leiomyomas at various stages of tumour growth. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol. 2007, 130, 238-244.
12. Unemori E, Werb Z. Reorganization of polymerized actin: a possible trigger for induc- tion of procollagenase in fibroblasts cultured in and on collagen gels.J Cell Biol. 1986, 103, 1021-1031.
13. Laemmli U. Cleavage of structural proteins during the assembly of the head of bacte- riophage T4. Nature. 1970, 227, 680-685.
14. Hossain M, Fielding K, Trescher W, [et al]. Human FGF-1 gene delivery protects against quinolinate-induced striatal and hippocampal injury in neonatal rats. Eur J Neurosci.
1998, 10, 2490-2499.
15. Martineau Y, Le Bec C, Monbrun L, [et al]. Internal ribosome entry site structural motifs conserved among mammalian fibroblast growth factor 1 alternatively spliced mRNAs.
Mol Cell Biol. 2004, 24, 7622-7635.
16. Bosman F, Stamenkovic I. Functional structure and composition of the extracellular matrix. J Pathol. 2003, 200, 423-428.
17. Ricciardelli C, Rodgers R. Extracellular matrix of ovarian tumors. Semin Reprod Med.
2006, 24, 270-282.
18. Schonherr E, Hausser H. Extracellular matrix and cytokines: a functional unit. Dev Immunol. 2000, 7, 89-101.
19. Ruoslahti E, Yamaguchi Y. Proteoglycans as modulators of growth factor activities. Cell.
1991, 64, 867-869.
20. D´bski R. Biologia mi´Êniaków. Hormony i cytokiny. Aspekty genetyczne. W: Mi´Êniaki macicy. Red. Markowska J. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2000, 34-41.
21. Schuppan D, Ruhl M. Matrix in signal transduction and growth factor modulation. Braz J Med Biol Res. 1994, 27, 2125-2141.
22. Lee J, Juliano R. Mitogenic signal transduction by integrin and growth factor receptor- mediated pathways. Mol Cells. 2004, 17, 188-202.
23. Przyby∏owska K, B∏asiak J. Metaloproteinazy macierzowe i ich rola w procesie nowot- worowym. Post´py Biochem. 2001, 47, 212-223.
24. Lemaitre V, D_Armiento J. Matrix metalloproteinases in development and disease.Birth Defects Res C Embryo Today. 2006, 78, 1-10.
25. Wolaƒska M, Sobolewski K, Baƒkowki E, [et al]. Matrix metalloproteinases of human leiomyoma in various stages of tumorgrowth. Gynecol Obstet Invest. 2004, 58, 14-18.
26. Wolaƒska M, Sobolewski K, Cechowska-Pasko M, [et al.]. The activities of some gly- cosaminoglycan-degrading enzymes in uterine leiomyomas. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol. 2003, 110, 73-78.
27. Petruzelka L. Diagnosis and treatment of tumor metastases. Vnitr Lek. 2001, 47, 555- 560.
28. Jarzàb B. Nowotwory. W: Patofizjologia kliniczna dla studentów medycyny. Red.
Zahorska-Markiewicz B, Ma∏ecka-Tendera E. Wroc∏aw: Volumed, 2001, 31-75.
29. Sozen I, Arici A. Interaction of cytokines, growth factors and the extracellular matrix in the cellular biology of uterine leiomyma. Fertil Steril. 2002, 78, 1-12.
30. Fayed Y, Tsibris J, Langenberg P, [et al.]. Human uterine leiomyoma cells: binding and growth responses to epidermal growth factor, platet-derived growth factors and insulin. Lab Invest. 1989, 60, 30-37.
