Rosyjska inteligencja liberalna i radykalna w XIX i na początku XX wieku

(1)

Rosyjska inteligencja liberalna i radykalna w XIX

i na początku XX wieku

(2)

(3)

MIECZYSŁAW SMOLEŃ

Rosyjska inteligencja liberalna i radykalna w XIX

i na początku XX wieku

: ^,o,·,,' ^r I_ -'- -.-.-'=·-·--'·'•.-!: ^.^<^.^<^{;: ••• -} <.,,"i:((( :a_ Jl_l J I .-. --:-.-.;•:.

. . ··:-:.:-:-·--.· · ·•--• ^... ^- ^;

� Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

(4)

Recenzent

prof. dr hab. Andrzej Pankowicz

Projekt okładki Anna Sadowska

Książka ani żadna jej część nie może być reprodukowana, przechowywana w systemie komputero- wym bądź przekazywana w jakiejkolwiek formie lub w jakikolwiek sposób, czy to elektroniczny, mechaniczny, czy też przez fotokopiowanie, zapisywanie, skanowanie itp., bez uprzedniego pisemnego zezwolenia Wydawcy. Prośby o zezwolenie należy kierować do Wydawnictwa Uni- wersytetu Jagiellońskiego.

ISBN 978-83-233-2925-1

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83 Dystrybucja:

tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl

Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

(5)

Spis treści

Wstęp ... 7

Rozdział I Absolutyzm rosyjski – geneza i cechy szczególne ... 13

Rozdział II Masoni i konspiratorzy ... 41

Rozdział III Krytycy i komentatorzy ... 57

Rozdział IV Nihiliści i narodnicy ... 71

Rozdział V Ewolucja poglądów politycznych inteligencji rosyjskiej ... 89

Rozdział VI Liberałowie i socjaliści ... 117

Rozdział VII Inteligencja a rewolucja ... 161

Zamiast zakończenia ... 177

Bibliografi a ... 189

Резюме ... 199

Indeks nazwisk ... 215

(6)

Inteligencja – pojęcie niejednoznaczne, trudno defi niowalne, ale w takim stopniu przystawalne do rosyjskiej rzeczywistości, że traktujemy je jako jedną z charakterystycznych cech struktury społecznej oraz życia politycznego i kulturalnego Rosji w dziewiętnastym i na początku dwudziestego wieku. A wiek dziewiętnasty i początek dwudziestego to okres narastania ostrego kryzysu wewnętrznego w Rosji, którego momentem kulminacyj- nym był upadek caratu na początku roku 1917. Dążąc do zreformowania bądź obalenia istniejącego systemu, rosyjskie inteligenckie środowiska opozycyjne, liberalne i radykalne – od dekabrystów przez narodników po bolszewików – krytycy, spiskowcy i rewolucjoniści tworzyli swoje kół- ka, organizacje i partie, konstruowali programy i podejmowali określoną działalność publicystyczną, literacką, kulturalną, społeczną, wreszcie poli- tyczną. Niniejsza praca stawia sobie za cel ukazanie źródeł i rozwoju my- śli zarówno liberalnej, jak i radykalnej inteligencji rosyjskiej, które sięgają jeszcze epoki przeduwłaszczeniowej, poprzez rewolucyjne kierunki następ- nych dekad. Te kierunki rewolucyjne – aczkolwiek w różnym stopniu – znalazły swój wyraz w rosyjskim marksizmie, w tym także w bolszewizmie już w dwudziestym wieku. Jednakże aby ukazać tło, na którym owe nurty się rodziły, uznałem za niezbędne przedstawienie – oczywiście w dużym skrócie, mającym charakter odtwórczy – procesu kształtowania się absolutyzmu rosyjskiego od początków państwa staroruskiego aż do czasów Mi- kołaja I w dziewiętnastym wieku.

W literaturze naukowej wciąż trwają dyskusje na temat tego szczegól- nego przypadku, jakim było „zejście” rewolucji rosyjskiej z drogi wytyczo- nej przez wielkie, klasyczne rewolucje europejskie w kierunku rozwiązania ekstremalnie radykalnego, tj. przejęcia władzy przez bolszewików. Osta- tecznie, w tak nowoczesnej rewolucji jak Wielka Rewolucja Francuska, ja- kobini – pomimo zastosowania terroru wobec swoich przeciwników – nie potrafi li utrzymać się przy władzy. Bolszewikom natomiast nie dość, że

(7)

Rosyjska inteligencja liberalna i radykalna w XIX i na początku XX wieku 8

udało się przejąć władzę w Rosji w roku 1917 w sprzyjających dla nich oko- licznościach, to przecież potrafi li znaleźć sposób, aby ją utrzymać i w okresie 1918–1920 zbudowali podstawy nowego ustroju, który w zasadniczych zrębach przetrwał ponad siedemdziesiąt lat! Ale w tym przypadku decy- dujące znaczenie miały czas i miejsce, tj. okoliczności i warunki, w jakich się to dokonało. Przede wszystkim Rosja, inaczej niż Francja, była krajem praktycznie pozbawionym klasy średniej, o ogromnej przewadze liczeb- nej zacofanego chłopstwa nad innymi stanami czy klasami społecznymi.

A chłopi rosyjscy, ukształtowani mentalnie przez wieki, stanowili prawie dziewięćdziesiąt procent ludności Rosji. Chłopstwo, które ze wszystkich stanów społecznych najbardziej przywiązane było do dawnych wartości, do tradycji, było więc „solą ziemi” i przynajmniej w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych dziewiętnastego wieku – jak się niektórym rosyjskim inteligenckim radykałom wydawało – jeżeli nawet nie dojrzało do natych- miastowej rewolucji, to w każdym razie stanowiło jedyną bazę społeczną, na której można było zbudować w Rosji socjalizm. Tymczasem biedny i „zaskorupiały” w swoich zwyczajach chłop rosyjski, mieszkający w prze- ludnionej wsi, oczekiwał jedynie „czarnego”, tj. powszechnego podziału ziemi szlacheckiej (obszarniczej) dla siebie, ponieważ – jak rozumował – nie będąc wytworem rąk ludzkich, powinna należeć do tych, którzy ją uprawiają. W jego wyobrażeniach można było to osiągnąć w ramach ist- niejącego ustroju, bez potrzeby jego burzenia. Należy też zwrócić uwagę na ten niepodważalny fakt, że wszystkie bunty chłopskie w Rosji, począw- szy od szesnastego wieku, wymierzone były przeciwko szlachcie, starszyź- nie kozackiej i urzędnikom, a nigdy przeciwko carowi, którego włościanie uważali za „pomazańca Bożego”, a także „najwyższego ojczulka i obrońcę”.

Tymczasem w odniesieniu do tej kwestii rosyjski inteligencki radykalizm nie pragnął reform, ale całkowitego zniszczenia istniejącego porządku i zbudowania na jego gruzach nowego ustroju. Stąd radykalni inteligenci – przekonani, że tylko oni znają prawdziwe potrzeby mas – gardzili skrom- nymi żądaniami chłopów, wierząc, że łatwo będzie można przekształcić bunty chłopskie w rewolucję ludową. Podobnie rozumowali później rosyjscy marksiści w odniesieniu do robotników przemysłowych, kreśląc wizję rewolucji proletariackiej, socjalistycznej.

Uwłaszczenie chłopów w Rosji w 1861 roku stworzyło warunki dla rozwoju przemysłu, a wraz z tym nowej klasy społecznej – robotników fabrycznych, którzy przynajmniej w pierwszym pokoleniu w zdecydowanej więk- szości pochodzili ze wsi ze wszystkimi atrybutami chłopskiej mentalności.

Jednakże na przełomie wieku dziewiętnastego i dwudziestego robotników fabrycznych było w Rosji około miliona wobec prawie stu milionów chło- pów mających swoje oparcie w tradycji, swoistej organizacji (wspólnocie

(8)

gminnej) i Cerkwi. Nie przeszkodziło to wszakże rosyjskim socjaldemo- kratom uznać robotników za jedyną klasę społeczną zdolną do rewolucji.

Taki pogląd przejęli zresztą z nauk Karola Marksa, którego kontynuatorzy w Europie Zachodniej i w Rosji odrzucili za swoim nauczycielem ewolucyj- ną drogę do „lepszego świata” na rzecz rewolucji, tzn. świadomych działań mających na celu unicestwienie tradycyjnych wartości i tradycyjnego systemu stosunków społecznych, ekonomicznych oraz politycznych. Inaczej mó- wiąc, owi radykalni inteligenci marzyli o „wyzwoleniu prawdziwej natury ludzkiej” krępowanej, z jednej strony, przez system samodzierżawny obcią- żony balastem tradycji, wiary prawosławnej i wynikającej z nich swoistej moralności, a z drugiej – przez rodzący się kapitalizm, a więc przez włas- ność prywatną i reprezentujące ją instytucje.

To wszakże tylko jedna strona zagadnienia, ponieważ – co staram się w książce wykazać – w Rosji istniały środowiska inteligenckie, które nie miały wiele wspólnego z szeroko rozumianym radykalizmem, socjali- zmem. Mowa oczywiście o liberałach, którzy od Aleksandra Radiszczewa, uznawanego za pioniera rosyjskiego liberalizmu, aż do kadetów z począt- ku dwudziestego wieku opowiadali się za ewolucyjną drogą do ustroju demokratycznego, bądź to monarchii konstytucyjnej, bądź republiki, a co – według nich – miało zależeć od warunków, w jakich przyjdzie im dzia- łać. A właśnie liberałowie, nie odrzucając wiary w „normalny rozwój hi- storyczny”, zrazu nie wykluczali „przełomu rewolucyjnego”, przynajmniej na początkowym etapie walki z samowładztwem (np. radykalne skrzyd- ło ruchu dekabrystowskiego z Pestlem na czele). Jednak z biegiem czasu wśród zwolenników takiego poglądu narastało przekonanie, że rewolucja nie jest konieczna, powrócili więc do swojego pierwotnego poglądu, z tym że główny „napęd” ewolucji zaczęli dostrzegać nie w gospodarce, lecz w polityce, tj. na płaszczyźnie instytucji. Taki pogląd rosyjscy liberałowie wyprowadzili z myśli niemieckiej, konkretnie heglowskiej, która – inaczej niż angielska i francuska (Locke i Rousseau) – właśnie państwo uważała za czynnik organizujący społeczeństwo obywatelskie. Według tej koncep- cji, kierunek ewolucji Rosji był prosty. Wszystko zaczęło się za Piotra I, który przez swe reformy narzucił Rosji jakiś rodzaj porządku. Następny krok uczyniła Katarzyna II, zwalniając szlachtę z obowiązku służby pań- stwu, co miało ją przekształcić w klasę średnią. Aleksander II natomiast – znosząc poddaństwo chłopów, tworząc ziemstwa (samorząd terenowy) i niezawisłe sądy – sprawił, że zaistniały warunki dla politycznego dojrze- wania społeczeństwa w duchu liberalnym. Proces ten został częściowo wy- hamowany przez Aleksandra III. Za panowania Mikołaja II Rosja w roku 1906 otrzymała jakiś rodzaj parlamentu, co stwarzało szansę dalszej ewolucji ustrojowej w kierunku krajów o najstarszej tradycji liberalnej, takich

(9)

jak np. Anglia i Francja. Tymczasem, według rosyjskich liberałów, wybuch pierwszej wojny światowej i uwikłanie się w nią Rosji złamały ten mecha- nizm i zakłóciły normalny rozwój życia politycznego kraju. Należy bowiem zdać sobie sprawę z faktu, że wojna ta, jak żadna inna dotąd, była wojną totalną i miała niszczycielskie skutki dla całego ówczesnego tak kruchego quasi-obywatelskiego społeczeństwa rosyjskiego. Następstwem tego mógł być tylko chaos, który został wykorzystany przez siły skrajnie radykalne do przejęcia władzy w zanarchizowanym kraju i ustanowienia nowoczesnego systemu totalitarnego ze wszystkimi tego negatywnymi skutkami dla Rosji, a przede wszystkim dla społeczeństwa rosyjskiego i innych narodowości zamieszkujących w byłym imperium rosyjskim, które znalazły się, w rezultacie „pełzającej rewolucji”, w granicach Rosji bolszewickiej.

Jako że niniejsza praca dotyczy kształtowania się postaw opozycyjnych umiarkowanej i radykalnej dziewiętnastowiecznej inteligencji rosyjskiej, konieczne było również odniesienie się do sfery mentalności, stanu umy- słowości wielu ówczesnych rosyjskich środowisk społecznych, oczywiście głównie inteligenckich. Jednak poruszanie się w tak trudno defi niowal- nej przestrzeni, jaką jest rekonstrukcja świadomości pokoleń, które ode- szły, nastręcza poważnych trudności, pojawiają się liczne znaki zapytania, zatem, w tym wypadku, przedstawiony obraz czynników kształtujących rosyjską wersję liberalizmu i radykalizmu jest tylko jedną z możliwych – a nie jedyną – propozycją interpretacji opisanych zdarzeń i zjawisk.

Hipotetyczny charakter niektórych akapitów wynika przede wszystkim z dwóch rzeczy: po pierwsze, z wykorzystanych źródeł historycznych róż- nej proweniencji i zakresu ich wpływu na treść poglądów autorów, które często nieświadomie zmitologizowali; po drugie, z pytania, w jakim stopniu jest możliwe dokonywanie uogólnień materiału, który trudno poddaje się weryfi kacji. Można odnieść wrażenie, że jest to odejście od pozytywi- stycznej, a więc obowiązującej dotąd metodologii w badaniach historycznych i w ogóle w naukach społecznych, stąd np. pogląd co do roli maso- nerii i akcji spiskowych w przygotowaniu powstania dekabrystów, czy też fenomenu „duszy rosyjskiej” jako specyfi cznego czynnika pod wieloma względami warunkującego rosyjski radykalizm, poddaje się krytyce. Jed- nak odmienny sposób interpretacji zdarzeń minionych i opisu towarzyszą- cych im zjawisk nie musi oznaczać rozbieżności pomiędzy rekonstrukcją materii historycznej a tzw. rzeczywistością, jako że – gdyby pójść za głośną kiedyś francuską szkołą historyczną „Annales” – można dostrzec, iż wy- stępuje wiele wyobrażeń przeszłości, a odwzorowanie jej „obiektywnego”

obrazu jest metodologicznie niemożliwe, a nawet nieuprawnione¹. Dlatego

1 Zob. szerzej: R. Stobiecki, Bolszewizm a historia. Próba rekonstrukcji bolszewickiej fi lozofi i dziejów, Łódź 1998, s. 11.

(10)

też, jak już wspomniałem, proponowany obraz czynników, które kształto- wały rosyjską wersję liberalizmu i radykalizmu, jest jednym z możliwych, ale nie jedynym. Niezależnie jednak od powyższych konstatacji, w książce starałem się – jeśli było to potrzebne – uwzględniać również „tradycyjny”, w sensie historii politycznej, bieg zdarzeń, omawiając je w akapitach naji- stotniejszych dla czytelności treści i spójności narracji.

Podstawę materiałową opracowania stanowią źródła drukowane, prasa, wspomnienia i pamiętniki, opracowania i artykuły, monografi e i syntezy.

Są to materiały o różnym charakterze i z różnych lat, chociaż dla mnie, historyka, największą wartość naukową posiadają te, które zostały „wytwo- rzone” w takiej czy innej formie w czasach najbardziej zbliżonych do opisy- wanych wydarzeń. Gdyby wskazać na najważniejsze, to należałoby do nich zaliczyć cytowane w książce zdania i opinie zaczerpnięte między innymi z prac Aleksandra Hercena, Sergiusza Stiepniaka-Krawczyńskiego, Pawła Milukowa, Mikołaja Bierdiajewa, a także Piotra Struvego, Jerzego Plecha- nowa, Włodzimierza Lenina, Lwa Trockiego i innych. Wszystkie one znaj- dują potwierdzenie w aparacie odsyłaczowym rozprawy, a także w wykazie bibliografi cznym znajdującym się na końcu opracowania.

Jednak gdyby podjąć próbę ogólnej oceny – nie tyle materiałów źród- łowych wykorzystanych w pracy, bo one, jako takie, posiadają swoją war- tość naukową, ile współczesnych wydarzeniom i późniejszych opracowań, w tym przede wszystkim tytułów monografi cznych, głównie najnowszych – to należy powiedzieć, że, jak to zwykle bywa, nie reprezentują one jed- nakowego poziomu naukowego bez względu na język, w którym zostały napisane. Co do opracowań „zachodnich” przedstawiających różne aspek- ty historii Rosji dziewiętnastego i początku dwudziestego wieku, to moż- na skonstatować, że na sposób myślenia i interpretację faktów autorów poszczególnych opracowań – co jest wyraźnie zauważalne dla polskiego czytelnika – duży wpływ miała rosyjska emigracyjna historiografi a po- rewolucyjna, a także późniejsza, w tym również, co może dzisiaj wydać się kuriozalnym, radziecka. A przecież – czego nie można nie dostrzec – ustalenia oraz sposób rozumowania historyków rosyjskich i radzieckich, i znowuż dzisiejszych rosyjskich, dotyczące wszelkiego rodzaju opozycji antycarskiej oraz – co oczywiste – w tym przypadku inteligencji rosyjskiej, nie bardzo różnią się między sobą pod względem interpretacyjnym (a więc i metodologicznym), co na przykład dla wielu badaczy zachodnich, „nie- czujących” specyfi ki i „ducha” Rosji, może być mylące. Oczywiście, uwaga ta nie dotyczy polskich historyków zajmujących się Rosją. Mam nadzieję, że potraktują oni to opracowanie jako „głos w dyskusji” w naszej wewnętrz- nej debacie dotyczącej różnych aspektów historii Rosji dziewiętnastego i początku dwudziestego wieku, a w tym przypadku inteligencji rosyjskiej

(11)

jako tej kategorii społecznej, która w życiu społecznym, kulturalnym, politycznym i w pewnym sensie gospodarczym Rosji odegrała znaczącą rolę w „podważaniu” systemu samodzierżawnego, przyczyniając się do jego upadku w lutym 1917 roku.

(12)

Absolutyzm rosyjski – geneza i cechy szczególne

Jak już powiedziano we wstępie, aby zrozumieć genezę rosyjskiej myśli po- stępowej i radykalnej, a w związku z nią charakter ruchów liberalnych i rady- kalnych w Rosji w dziewiętnastym i na początku dwudziestego wieku, należy wskazać na tło społeczne i polityczne, na którym owe ruchy się zrodziły. Dla- tego, by wyjaśnić to zjawisko, należałoby sięgnąć głębiej do historii Rosji, a nawet Rusi, po to, żeby wydobyć z niej przynajmniej pośrednie przesłanki, które – wszystkie razem – przyczyniły się do powstania specyfi cznych warunków obiektywizujących zarówno politycznie, jak i mentalnie rosyjską myśl postę- pową oraz radykalną w opisywanym okresie. Jest to o tyle istotne, że cała historia Rosji dostarcza dowodów, iż rosyjska myśl opozycyjna czy też kontestująca rodzimą rzeczywistość zrodziła się na glebie swoistego systemu społecznego i politycznego, jakże odmiennego od ustrojów zachodnich, a ukształtowanego przez wieki tradycji bizantyjsko-mongolsko-bizantyjskiej. Piszę bizantyjsko- -mongolsko-bizantyjskiej, ponieważ po pierwsze, Ruś przyjęła chrzest z Bi- zancjum z całym – zarówno dla Cerkwi, jak i dla państwa oraz ludności – ba- gażem wartości; po drugie, długoletnie panowanie Mongołów nad ziemiami ruskimi wniosło do mentalności zamieszkującej je ludności wszystkich sta- nów pierwiastek pokory wobec wszelkiej zwierzchności, a także przebiegłości i powszechnie akceptowanej, tak czy inaczej rozumianej przemocy – co istotne – również pogardy dla jednostki ludzkiej; po trzecie, upadek Konstantynopola (1453), małżeństwo Iwana III z księżniczką bizantyjską pozwoliły wielkiemu księciu moskiewskiemu na uznanie siebie za spadkobiercę cesarzy bizantyjskich, co najpierw przejawiło się we wprowadzeniu na dworze moskiewskim nieznanego przedtem ceremoniału, rytuału bizantyjskiego, a potem, nie tylko ze względu na kontekst religijny, lecz także polityczny, w micie „Moskwy jako trzeciego Rzymu”. Jeżeli zatem do tej pory – jak się to przedstawia w większo- ści opracowań – głównym celem politycznym Moskwy było „zbieranie ziem ruskich”, to odtąd zaczęły się tam kształtować, jak pisał Benedykt Zientara,

(13)

„elementy nowego, mistyczno-mesjanistycznego programu o bezkresnych perspektywach, programu, który mógł uzasadnić zaborczość wykraczającą poza rubież dawnej Rusi”¹.

Większość historyków, (w tym także niektórzy współcześni rosyjscy) zgadza się, że władza chanów mongolskich utorowała drogę władzy carskiej i w dużym stopniu doprowadziła do ugruntowania się absolutyzmu w Ro- sji². Wielki książę moskiewski, wyzwalając Ruś od chanów mongolskich, sam stał się swego rodzaju „chanem Rusi”. Przyzwyczajenie się ludzi do bezprawia i gwałtów mongolskich w ciągu ponad dwustu lat jarzma, któ- re nad nimi ciążyło, uczyniło ich dobrymi poddanymi carskimi, w sensie mentalnym niemal niewolniczym. Jarzmo mongolskie wdrożyło Rusinów (Rosjan) do korzenia się przed władzą, do bezwzględnego wobec niej po- słuszeństwa. Jego wpływ dlatego był tak silny, ponieważ przypadł na okres formowania się państwowości moskiewskiej. Książę dostawał od chana jarłyk na księstwo. Jeżeli po otrzymaniu jarłyku napotkał ze strony miejscowej ludności przeszkody w objęciu księstwa, Mongołowie dawali mu siłę zbrojną celem złamania oporu. W takiej sytuacji ludność księstwa nie mogła już, jak przedtem nierzadko się zdarzało, stawiać mu jakichkolwiek warunków, zastrzegać sobie pewnych praw. Tak więc, można powiedzieć, że niewola mongolska przeszkodziła rozwojowi państwowości nad Dnie- prem, na Rusi zachodniej czy w Nowogrodzie Wielkim, natomiast „wyho- dowała” państwo moskiewskie. Chan mongolski przez długi czas powierzał też wielkiemu księciu moskiewskiemu, wspomagając go swoimi czambuła- mi, zbieranie haraczu ze wszystkich ziem niebędących pod bezpośrednią władzą Moskwy. To potęgowało wpływ wielkiego księcia i samo przez się wytwarzało wysoki autorytet „najwyższej władzy”. Nie należy też, jak to się często czyni, przypisywać książętom moskiewskim od czasów Iwana Kali- ty, posiadania jakichś planów państwowych, tzn. „zbierania ziem ruskich”

wokół Moskwy jakoby w interesie ogólnopaństwowym, czy ogólnonarodo- wym. Zajmowanie ziem i okolicznych księstw z pomocą sił mongolskich dowodzi, że książętom moskiewskim obce było poczucie jedności (solidar- ności) plemiennej i narodowej z ludnością ziem podbijanych, ponieważ głównym motywem ich postępowania była żądza ziemi i zamieszkującej ją ludności, co miało im przysporzyć bogactwa i władzy. Zresztą działania książąt moskiewskich po Iwanie Kalicie, były w istocie kontynuacją jego sposobu postępowania, zarówno w sensie ekonomicznym (fi nansowym) oraz politycznym, jak i przede wszystkim – mentalności i sposobu sprawowania władzy. Zręcznie prowadzone intrygi i przekupywanie chanów

1 B. Zientara, Dawna Rosja. Despotyzm i demokracja, Warszawa 1995, s. 79–80.

2 Zob. np. J. Afanasjew, Groźna Rosja, Warszawa 2005, s. 41–44.

(14)

mongolskich, knowania przeciwko książętom ziem sąsiednich, podsyca- nie w tych księstwach zamieszek, pozyskiwanie bojarów zamieszkujących te ziemie – to była zwykła droga do utwierdzania i rozszerzania władzy książąt moskiewskich we własnym, egoistycznym interesie. Dotyczyło to także Dymitra Dońskiego, pogromcy wojsk mongolskich na Kulikowym Polu w roku 1380, które to zwycięstwo, trzeba przyznać, niewątpliwie osła- biło morale najeźdźców, ale też, co należy podkreślić, do pewnego stopnia rozbudziło u żywiołu ruskiego wiarę w siebie. Jednak nie to było intencją wielkiego księcia moskiewskiego, zwłaszcza że władza Mongołów nad ziemiami ruskimi „ustała” dopiero sto lat później! Można zatem powiedzieć, że myśl „ogólnopaństwowa” pojawiła się w Moskwie dopiero w piętnastym wieku, po upadku Konstantynopola, a konkretnie za panowania Iwana III.

Inną „egzystencjalną” cechą państwa moskiewskiego była nieustanna ekspansja, dyktowana potrzebą zdobywania nowych przestrzeni dla roz- dawnictwa ziem, aby pozyskiwać jak najwięcej ludzi (szlachty) dla służby państwu, zarówno wojskowej, jak i cywilnej. Niezwykle ważną, a może naj- ważniejszą sprawą były podatki. Polityka podatkowa władców moskiewskich, i później rosyjskich, była motywowana przede wszystkim potrzebami militarnymi państwa: ów związek między militaryzmem a fi skalizmem może najlepiej potwierdza znany fakt, że wszystkie ważniejsze decyzje zwiększania podatków w Rosji wywoływane były potrzebami wojskowymi.

Wysokość podatków płaconych przez przeważającą liczbę ludności wzra- stała w ogromnym tempie i tylko nadzwyczaj silna, despotyczna władza centralna zdolna była tego dokonać, co również należy przypisać tradycji fi skalnej zaszczepionej Rusi przez chanów mongolskich. Stając się ich spadkobiercami, carowie rosyjscy rozwijali ów szczególny rodzaj fi ska- lizmu, skupiając w rękach państwa przeważającą część dochodów kraju.

Życie państwa ponad możliwości materialne poddanych mogłoby jednak, w krótszym czy dłuższym czasie, doprowadzić do jego upadku wskutek ra- bunkowego niszczenia własnych źródeł egzystencji. Jednak w przypadku Rosji takie niebezpieczeństwo nie występowało ponieważ państwo, prze- znaczając większość swojego budżetu na cele militarne, nieustannie doko- nywało zaborów coraz to nowych terytoriów. Już w szesnastym wieku, po zlikwidowaniu chanatu kazańskiego, dało mu to możliwość ekspansji na Syberię niemalże bez żadnych kosztów własnych; w siedemnastym wieku zaś terytorium państwa nieustannie rozrastało się w kierunku południo- wym i południowo-zachodnim, wchłaniając bogatą Ukrainę Zadnie- przańską; w osiemnastym wieku ekspansja poszła w kierunku Krymu oraz północno-zachodnim i zachodnim, obejmując między innymi dużą część ziem polskich, a w dziewiętnastym wieku dokonano podboju Kaukazu, Zakaukazia i Azji Środkowej (nota bene, zajęcie przez ZSRR w 1939/1940

(15)

roku wschodnich terenów Polski, a potem części Finlandii, następnie Li- twy, Łotwy, Estonii, a także Besarabii i północnej Bukowiny, było uwarun- kowane w dużej mierze głębokim kryzysem gospodarczym, który wystąpił w tym kraju w 1938 roku, jako następstwo tragicznych skutków stalinow- skiej industrializacji i kolektywizacji rolnictwa z pierwszej połowy lat trzy- dziestych dwudziestego wieku³).

W wielu opracowaniach dotyczących historii Rosji, starszych i now- szych, można się spotkać z poglądem, iż rozwój stosunków społeczno- -politycznych w tym kraju przebiegał przez wieki zupełnie innym torem niż w państwach Europy Zachodniej, a także w Polsce. Jak pisał znakomity historyk rosyjski przełomu dziewiętnastego i dwudziestego wieku Paweł Milukow:

(...) w Rosji organizacja państwowa sformowała się wcześniej, aniżeli mógł ją stworzyć proces wewnętrznego rozwoju ekonomicznego (...). Społeczeństwo i pań- stwo europejskie budowało się od dołu do góry – scentralizowana władza pań- stwowa zjawiła się tam rzeczywiście jako wyższa nadbudowa uformowanej już poprzednio warstwy feudalnych posiadaczy ziemskich, którzy ze swej strony wyrośli na mocno ugruntowanej warstwie osiadłej ludności włościańskiej. W Rosji, szcze- gólnie zaś północno-wschodniej Rusi (późniejsze Wielkie Księstwo Moskiewskie), społeczeństwo formowało się od góry do dołu: centralna władza polityczna przy- wiązała do siebie stan wojskowo-służebny, który zajął miejsce nieistniejącej albo zbyt słabej miejscowej arystokracji ziemskiej; ta zaś klasa służebna przywiązała do siebie włościaństwo, dawno już pozbawione w procesie kolonizacji swych związ- ków plemiennych (...). Niedające się objaśnić procesem wewnętrznego rozwoju powstanie tej wierzchniej nadbudowy państwa wojskowo-narodowego tłumaczy się przyczynami zewnętrznymi: po części żywiołową potrzebą samoobrony i in- stynktu samozachowawczego, po części zaś świadomą polityką zdobyczy terytorialnych, która z kolei była kierowana ideą zjednoczenia narodowego (...). I właśnie ową przewagą zewnętrznego rozwoju nad wewnętrznym objaśniają się wszystkie istotne cechy historii Rosji⁴.

Przywołany fragment argumentacji Milukowa uwidocznia główną róż- nicę w rozwoju stosunków społeczno-politycznych w Rosji i Europie Za- chodniej. I pomimo że nie wszyscy historycy zgadzają się z takim poglą- dem, może on sugerować, iż w Rosji wszystkie stany społeczne, tj. bojarzy, szlachta, duchowieństwo, mieszczaństwo, a także oczywiście chłopi wszel-

3 Zob. szerzej: M. Smoleń, Stracone dekady. Historia ZSRR 1917–1991, Warszawa–Kra- ków 1994, s. 152–157.

4 P. Milukow, Oczerki po istorii russkoj kultury, Moskwa 1904, cz. I, s. 143–144.

℘

(16)

kich kategorii nie posiadały samodzielnego znaczenia i, chociaż w różnym stopniu, były podporządkowane państwu. Oczywiście, nie nastąpiło to od razu – przechodzenie od Rusi „wiecowej” do samowładnej wymagało wiele czasu, chociaż, jak stara się to tłumaczyć dzisiejszy historyk rosyjski Ju- rij Afanasjew, nie było bezpośredniego przełożenia w tym względzie mię- dzy Rusią Kijowską a Wielkim Księstwem Moskiewskim, później Rosją⁵. Nie jestem pewien, czy z tym sposobem rozumowania można się zgodzić, ale, myślę, jeżeli państwo zachodnioeuropejskie było rezultatem współ- działania i walki różnych stanów społecznych, to – idąc za Milukowem – tworzenie się państwowości rosyjskiej wyprzedziło w swoim rozwoju powstawanie stanów społecznych, opóźniając ich rozwój, co spowodowa- ło, że w Rosji nigdy nie osiągnęły one takiego znaczenia jak na zachodzie Europy⁶. W rezultacie w Rosji ani arystokracja, ani szlachta nie posiadały ściśle określonych przywilejów, za którymi stałaby wielka siła polityczna.

Owszem, już od średniowiecza, przy boku wielkiego księcia, później cara, istniała Rada Bojarska, ale i jej, jako instytucji doradczej, nie można było uznać za czynnik samodzielny, ograniczający władzę panującego. Jednak- że bojarzy mieli pewien wpływ na życie polityczne państwa, ponieważ to oni, nawet w czasach opriczniny Iwana IV Groźnego, zajmowali najwyższe stanowiska w aparacie państwowym, a nawet zgłaszali, jakby na wzór za- chodni, określone dążności „konstytucyjne”, których wyrazem było ustanowienie w roku 1549 Soboru Ziemskiego jako swego rodzaju przedstawi- cielstwa stanowego. Instytucja Soboru Ziemskiego, będąca w istocie ciałem konsultatywnym dla cara, przetrwała niewiele ponad sto lat i nie odegrała większej roli w historii Rosji w kwestii ustrojowej, chociaż w czasie swojego istnienia podjęła wiele ważnych decyzji, które pozostawiły niezatarty ślad, przynajmniej w niektórych dziedzinach życia państwa⁷. Jednym z ostatnich ważnych aktów Soboru Ziemskiego była decyzja z 1653 roku o przyłącze- niu do Rosji, na „prośbę” Bohdana Chmielnickiego, tej części Ukrainy, któ- ra uznawała jego władzę.

Główną przyczyną upadku Soboru Ziemskiego, w którym – przynajmniej w ostatnich latach jego istnienia – dominującą rolę odgrywała szlachta był fakt, iż właśnie ten stan społeczny osiągnął w 1649 roku swój cel, tj. całkowite i ostateczne poddanie większości chłopstwa jego władzy

5 J. Afanasjew, Groźna Rosja, s. 50–51.

6 P. Milukow, Oczerki..., s. 144.

7 Zob. np. L.W. Czerepin, Ziemskije sobory i utwierżdienije absolutizma w Rossii [w:]

Sbornik statiej k siemidiesiatiletiju so dnia rożdienija i sorokapiatiletiju naucznoj i piedagogi- czeskoj diejatielnosti B.B. Kafengauza, Moskwa 1964.

(17)

(chłopstwo prywatne)⁸. Osiągnięcie tego celu przy słabnącej pozycji naj- większego wroga szlachty – bojarów – oraz fakt, że po okresie „Smuty”

w kraju zapanował wreszcie spokój wewnętrzny pozwalający na prawidło- wy rozwój stosunków ekonomicznych w systemie feudalnym, zapewniają- cy zyski posiadaczom ziemskim, to wszystko wytworzyło sytuację, w której szlachta nie potrzebowała wszczynać walki z carami o ustrój „konstytu- cyjny”, do której zresztą w żadnym razie nie była przygotowana. Ponadto szlachta i bez soborów wywierała znaczny wpływ na politykę państwa, gdyż od czasów Iwana IV Groźnego zajmowała wysokie stanowiska urzędnicze i wojskowe⁹.

Upadek Dumy Bojarskiej, która została zlikwidowana przez Piotra I w 1711 roku, i która już od dziesięcioleci nie odgrywała praktycznie żadnej roli w systemie prawnoustrojowym Rosji, można wyjaśnić przede wszystkim niewątpliwym faktem słabnącej roli rosyjskiej arystokracji, ata- kowanej zarówno przez carów, jak i szlachtę. Należy się zgodzić, że dużą rolę w tym procesie odegrał kryzys gospodarczy w państwie moskiewskim w drugiej połowie szesnastego wieku, który poważnie osłabił pozycję ma- terialną, a przez to polityczną bojarów. A był to okres w historii Rosji, kiedy wraz z rozwojem gospodarstwa towarowo-pieniężnego z rozległym rynkiem, który nie występował w takich rozmiarach gdzie indziej, rzeczywiście przyczynił się do osłabienia pozycji bojarów, a razem z tym do wzmocnienia podstaw systemu samowładnego silniejszego niż w państwach Europy Zachodniej. A właśnie zapanowanie nad tym rynkiem wymagało silnej, absolutnej władzy centralnej. Wprawdzie w okresie Wielkiej Smuty bojarzy starali się odzyskać, a przynajmniej wzmocnić swoją pozycję w państwie m.in. przy pomocy Polaków, to jednak wskutek sprzeciwu niechętnym im innych stanów społecznych, głównie szlachty, która opowiadała się za silną centralną władzą państwową, nie udało im się tego osiągnąć¹⁰.

Przełomowym okresem w historii utrwalania samowładztwa w Rosji było panowanie Piotra I. Ostatecznie to on, jako pierwszy, ogłosił się „im- peratorem Rosji” (1721). Jednak, wbrew utartym poglądom, rozwój pań- stwa rosyjskiego za Piotra I przebiegał w tym samym kierunku, który wyty- czyli jego poprzednicy, tyle tylko, że z większą prędkością. W jego czasach

8 Zob. szerzej: D. Czerska, Sobornoje Ułożenije 1649 r. Zagadnienia społeczno-ustrojowe, Wrocław 1970.

9 Oczerki istorii SSSR, pieriod fi eodalizma, XVII w., Moskwa 1955.

10 D. Czerska, Działalność Fiodora (Filareta) Romanowa w okresie smuty, „Studia Hi- storyczne”, t. 23, Kraków 1980, s. 535–556.

℘

(18)

można zanotować ten sam, tylko spotęgowany, wzrost wydatków na armię, a przede wszystkim na niepotrzebną dotąd marynarkę wojenną. Co było nowe – Piotr I, nie chcąc niczego uszczuplić z władzy carskiej, wziął sobie za wzór szwedzki system monarchii absolutnej. Po klęsce armii rosyjskiej ze Szwedami pod Narwą, władca ten przyjął nie tylko organizację armii przeciwnika, lecz także państwowo-administracyjną organizację Królestwa Szwedzkiego. A trzeba powiedzieć, że ówczesne instytucje szwedzkie były rezultatem walki stronnictwa monarchicznego, sprzymierzonego z włoś- ciaństwem, z oligarchią magnacką. Zresztą w historii Szwecji od dłuższego już czasu występowały obok siebie „pierwiastek” monarchiczny, uosobio- ny w królu, stanowo-narodowy w parlamencie i arystokratyczny w Radzie Państwa. W przypadku Szwecji było to pokłosie Reformacji, która przyczy- niła się do wzmocnienia władzy monarchicznej przede wszystkim wskutek sekularyzacji majątków kościelnych oraz osłabienia stanu duchownego, poprzednio samodzielnego, a od czasów Reformacji posłusznego narzę- dzia władzy monarchicznej. Jednak w Szwecji władza królewska nie zdo- łała złamać znaczenia szlachty i arystokracji i po śmierci Karola IX, jego następca Gustaw Adolf, został zmuszony do znacznych ustępstw na rzecz arystokracji. Odtąd najważniejsze sprawy państwowe miały być rozstrzyga- ne za zgodą Rady Państwa¹¹.

Ale o ile w Szwecji nowoczesne instytucje państwa były rezultatem walki pomiędzy panującymi a społeczeństwem (a przynajmniej jego częścią), to w Rosji zostały one wprowadzone odgórnie – decyzją monarchy. Treść tych instytucji musiała zatem być w Rosji inna niż w Szwecji, gdzie np. Rada Państwa posiadała już pewną tradycję samodzielnej instytucji państwowej.

Na wzór szwedzkiej Rady Państwa Piotr I ustanowił w roku 1711 Senat Rządzący. Zastąpił on starą Dumę Bojarską, której monarcha był bardzo niechętny. Ta nowa instytucja różniła się tym, iż podczas gdy Duma była tylko instytucją doradczą przy carze i mogła funkcjonować tylko z nim, to Senat Rządzący był instytucją, która, mimo że także zależna od cara, została wyposażona w szerokie kompetencje kontrolne nad administra- cją i sądownictwem. Dodać należy, że Senat Rządzący otrzymał też rodzaj

„władzy wykonawczej”, ponieważ sprawował najwyższą władzę w państwie pod nieobecność cara w kraju¹².

Jako że analizowanie reform Piotra I nie jest w tym opracowaniu moim zamiarem, zatem wystarczy powiedzieć, że były one w istocie bardzo jed- nostronne i miały charakter „techniczno-wojskowo-biurokratyczny”. Pio- trowi zależało tylko na wzmocnieniu potęgi państwa. W tym celu należało

11 Zob. szerzej: I. Andersson (Ingvar), Dzieje Szwecji, Warszawa 1967.

12 W.A. Serczyk, Piotr I Wielki, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1973, s. 171–172.

(19)

zdobyć dostęp do morza, zorganizować, zresztą na wzór zachodnioeuro- pejski, marynarkę wojenną i armię lądową, podnieść poziom rzemiosła i w ogóle upowszechnić wiedzę techniczną. Silne państwo potrzebowało też dobrych dróg, aby usprawnić komunikację, a także zasobnych miast, silnych fortec, a przede wszystkim sprężystej biurokracji. Cała działalność Piotra I, będąca wyrazem wzrastających potrzeb wielkiego, scentralizowa- nego państwa, prowadzona była właśnie w tym kierunku. Rzeczywiście, Rosja jako państwo zrobiła wówczas na polu militarnym i administra- cyjnym ogromne postępy, które wzmogły siłę absolutyzmu nie tylko pod względem techniki rządzenia, ale także pod względem moralnym. Faktem jest bowiem, że sam car potrafi ł wyczuć potrzeby państwa i w znacznym stopniu wyszedł im naprzeciw, stawiając władzę monarszą ponad wszystko, otaczając ją swoistym nimbem, przez co wzbudzał nawet w środowiskach sobie krytycznych, także bojarskich, nadzieję, iż sama władza jest zdolna poprowadzić społeczeństwo ku dalszemu rozwojowi¹³. Ustanawiając nową organizację centralnych instytucji państwowych, Piotr I wprowadził w nich zasadę kontroli biurokratycznej, kolegialności oraz nadzoru jednych instytucji nad drugimi. W ten sposób, zwieńczając doświadczenia państwowo- ści rosyjskiej z poprzednich wieków, stał się w istocie tym władcą, który ostatecznie zakończył budowę podwalin pod absolutyzm rosyjski dla realizacji własnych, monarchicznych celów. Jakby „ukoronowaniem” tego procesu było wprowadzenie przez niego w roku 1722 „Tabeli rang” (było ich czternaście).

Ustanowienie „Tabeli rang”, jak się okazało, było ważnym aktem w historii państwa rosyjskiego, ponieważ ustaliło ono na długie dziesiątki lat swoistą strukturę, a raczej hierarchię urzędniczej sfery społeczeństwa rosyjskiego. W Rosji przedpiotrowej istniał pewien system hierarchii biurokratycznej wyrażający się np. w urzędach „prikaznych diaków”, „poddiaczych”

i szlachcie służebnej. Tymczasem wprowadzenie rang wtłoczyło urzędni- ków rosyjskich wszystkich szczebli i kategorii w jeden aparat biurokratów różnych stanów społecznych, a więc bez względu na pochodzenie. „Tabela rang” była też przeciwieństwem zniesionego w 1682 roku „miestniczestwa”.

Inną ważną, w sensie społecznym, regulacją Piotra I było zrównanie pod względem prawnym w 1714 roku „pomiestii” i „wotczyn”, tj. dóbr szlacheckich i bojarskich (użytkowanych i dziedzicznych). Generalnie, ze wzglę- du na dokonania, Piotra I uważa się za prawdziwego twórcę absolutyzmu rosyjskiego. Stworzony przez niego samokontrolujący się aparat biurokra-

13 L. Kulczycki, Rewolucja rosyjska. Od dekabrystów do wędrówki w lud 1825–1870, Lwów 1909, s. 39.

(20)

tyczny dał jego następcom skuteczne narzędzie do realizacji swojej woli, o wiele bardziej skuteczne niż to, którym posługiwali się jego poprzednicy.

Po śmierci Piotra I bojarzy raz jeszcze podjęli próbę wzmocnienia swojej pozycji, kiedy w roku 1730 (po śmierci wnuka Piotra I – Piotra II) starali się ograniczyć władzę carską. Instytucją ograniczającą absolutyzm miała być Najwyższa Tajna Rada, która pod wpływem księcia Dymitra Golicyna powzięła śmiałą myśl ogłoszenia carycą Anny, księżnej kurlandzkiej, córki Iwana, brata Piotra I, i narzucenia jej pewnych zobowiązań ograniczających jej władzę. Jednak szlachta, urzędnicza i wojskowa, zachowała się podej- rzliwie wobec tego projektu arystokratów, ponieważ wolała absolutyzm niż rządy oligarchii bojarskiej. W rezultacie, dzięki poparciu szlachty, a zwłasz- cza elitarnych oddziałów wojskowych – gwardii, Anna, po objęciu tronu, sprzeniewierzyła się tym kondycjom, co oznaczało, że arystokracja ponow- nie poniosła porażkę, a zatriumfowało samowładztwo. Za panowania Anny górę wzięły żywioły wsteczne, a absolutyzm doszedł do szczytu samowoli, czego najlepszym przykładem były rządy faworyta carycy – Ernesta Birona.

Władza monarchiczna pozostała nieograniczona, chociaż faktycznie po- padła w zależność od swego najbliższego otoczenia. Od śmierci Anny aż do objęcia tronu przez Aleksandra I na porządku dziennym były rewolucje pałacowe.

Okres przewrotów pałacowych mógł zachwiać podstawami absolutyzmu rosyjskiego, gdyby w ówczesnej Rosji występowały dojrzałe środowi- ska społeczne, zdolne do przejęcia władzy politycznej. Okres ten zaczął się w 1725 roku z chwilą śmierci Piotra I i trwał w zasadzie do objęcia tronu przez Katarzynę II, tj. do roku 1762, aczkolwiek ostatnim takim aktem było zamordowanie przez spiskowców jej syna i następcy Pawła I w 1801 roku.

Wypełniało go panowanie Katarzyny I, Piotra II, Anny, Iwana VI, Elżbiety, Piotra III i Pawła I. W tym właśnie czasie objęcie tronu rosyjskiego było albo dziełem przypadku, albo intryg dworskich, a przede wszystkim woli gwardii – elitarnych jednostek wojskowych utworzonych przez Piotra I. Gwar- dia – składająca się wyłącznie ze szlachty, przeważnie wyższej – stanowiła uprzywilejowaną część rosyjskich sił zbrojnych. Kiedy w styczniu 1725 roku zmarł Piotr I, nie zdążywszy ustanowić swojego następcy, właśnie gwar- dziści zdecydowali o powołaniu na tron wdowy po nim, Katarzyny I. Gdy w 1727 roku Katarzyna I zmarła, gwardia, która już w tym czasie stanowiła faktycznie znaczącą siłę polityczną, wysunęła na tron wnuka Piotra I – Pio- tra II. Z kolei gdy ten zmarł niespodziewanie w roku 1730, bojarzy rosyjscy wprowadzili na tron, jak już powiedziano, Annę, narzucając jej pewne ogra-

℘

(21)

niczenia, które jednak nie weszły w życie wskutek interwencji gwardii. Ma- jąc w niej oparcie, caryca wkrótce po koronacji odrzuciła owe „kondycje”. Po śmierci Anny w roku 1740 carem ogłoszono Iwana, syna księcia brunszwi- ckiego i siostrzenicy zmarłej carycy – Anny. Nowy car, w chwili objęcia tronu, liczył sobie zaledwie dwa miesiące życia i władzę w jego imieniu przejął były faworyt nieżyjącej carycy, wspomniany Biron, znienawidzony w Rosji Niemiec kurlandzki. Birona rychło pozbawiono władzy i zesłano, a regencję przekazano matce Iwana VI. Wkrótce, w listopadzie 1741 roku, córka Pio- tra I, Elżbieta, na czele roty grenadierów Pułku Preobrażeńskiego Gwardii obaliła rządy Anny i jej syna Iwana i sama objęła władzę. Także Katarzyna II wstąpiła na tron rosyjski z pomocą gwardii, pozbawiając władzy swojego męża Piotra III, którego następnie rozkazała zamordować. Fakt ten kończy okres „rozporządzania” tronem rosyjskim przez gwardię, chociaż nie koń- czy okresu rewolucji pałacowych w Rosji. W roku 1801 rewolucja pałacowa pozbawiła tronu i życia Pawła I i chociaż w tym przypadku gwardia mia- ła swoje zasługi, to jednak jej ofi cerowie nie odegrali już w tym zdarzeniu głównej roli, ponieważ przypadła ona byłym dygnitarzom i faworytom Ka- tarzyny II, takim jak np. Nikita Panin czy Płaton Zubow.

Jaki zatem wniosek można wysnuć, podsumowując ten szczególny w historii Rosji okres rewolucji pałacowych? Otóż, myślę, że w warunkach braku dostatecznie rozwiniętych i dobrze zorganizowanych politycznie środowisk społecznych to armia, a w tym wypadku gwardia – jako najlepiej zorganizo- wana siła, a zwłaszcza ta jej część, która stacjonowała w stolicy – była czynni- kiem decydującym o obsadzie tronu rosyjskiego. Wtedy też pojawiła się idea carobójstwa jako „naturalny regulator” systemu absolutystycznego w Rosji.

Zresztą nie było w tym niczego nadzwyczajnego, ponieważ już w średnio- wiecznej Europie wielu ówczesnych zwolenników nieograniczonej władzy monarchicznej popierało ideę królobójstwa jako jedynego, a nawet koniecz- nego w pewnych okolicznościach i najbardziej skutecznego sposobu „regu- lowania” w danym kraju układów politycznych na najwyższych szczeblach władzy. Ale, wracając na grunt rosyjski, należy dopowiedzieć, że od czasów Piotra I, poprzez okres przewrotów pałacowych, a także później, wzmagała się, mająca oparcie w szlachcie i armii, potęga państwa, doskonaliła technika rządzenia, wskutek czego przewaga państwa nad społeczeństwem nieustannie się powiększała, a dowodem tego były rządy Katarzyny II i jej następców.

Za Katarzyny II, wskutek wzrastających wymagań państwa i potrzeb szlachty, pogłębiła się przepaść pomiędzy ogromną większością ludności Rosji, którą stanowili chłopi wszystkich kategorii, a stanami uprzywilejowanymi, zwłaszcza szlachtą.

(22)

Położenie ludności chłopskiej w Rosji pogarszało się wraz z rozwojem i umacnianiem się systemu samodzierżawnego. Nie sięgając już do pierwotnego rodowo-plemiennego ustroju społecznego Słowian Wschodnich, a potem do rodziny patriarchalnej, która następnie, w związku z postę- pem uprawy roli, rozpadła się na indywidualnych posiadaczy ziemskich, wystarczy powiedzieć, że do czasu powstania państwa staroruskiego (Rusi Kijowskiej) na tych obszarach, podobnie jak np. u Germanów, zaczął się kształtować feudalny system społeczno-ekonomiczny, w którym, początko- wo, większość ludności stanowili wolni członkowie wspólnot terytorialnych – tzw. smerdowie¹⁴. W epoce książąt udzielnych smerdowie – w odróżnie- niu od ludności niewolnej („chołopów”) wykorzystywanej do posług przy osobach swoich panów albo do robót na roli – prowadzili względnie swo- bodny tryb życia. Jednak właśnie w okresie rozdrobnienia feudalnego ziem ruskich, panowania mongolskiego i niszczących walk wewnętrznych, z któ- rych ostatecznie zwycięsko wyszła Moskwa, ludność włościańska, z różnych przyczyn – materialnych i bezpieczeństwa (szukając opieki u możnych) – zaczęła popadać w zależność od bojarów i szlachty. Początkowo zależność ta nie była wielka, gdyż mało kto całkowicie oddawał się na łaskę i niełaskę możnych; jednak stopniowo, wskutek wszystkich okoliczności życiowych włościaństwa, zależność ta wzrastała. Oprócz tego państwo, potrzebując coraz więcej ludzi do służby wojskowej, z braku innych środków nadawało im ziemię. A jako że w owych czasach ziemia bez rąk do pracy praktycznie nie miała żadnej wartości, państwo, nadając swoim sługom (szlachcie) ziemię, zobowiązywało zamieszkujących ją włościan do wypełniania względem nich określonych powinności. W ten sposób ludność włościańska, posia- dająca w czasach Rusi Kijowskiej, a nawet w okresie niewoli mongolskiej względną swobodę z możliwością przenoszenia się z miejsca na miejsce, z biegiem czasu stawała się coraz bardziej zależna i coraz bardziej obciążana licznymi powinnościami wobec swoich nowych panów, a także wobec pań- stwa. Na początku siedemnastego wieku, w okresie Wielkiej Smuty, a więc w warunkach głębokiego kryzysu politycznego i ekonomicznego, sytuacja chłopów wszystkich kategorii jeszcze bardziej się pogorszyła. Najliczniejsza kategoria włościaństwa, chłopi prywatni, ostatecznie zostali przypisani do ziemi i osoby swoich panów, jak już wspomniano, w 1649 roku.

Stopniowe przytwierdzanie chłopów do ziemi było z kolei rezultatem

„przytwierdzania” szlachty (dworian) do służby państwowej. Nadając szlachcie ziemie za służbę państwu, starano się nie dopuścić, by ziemia ta

14 Zob. szerzej: W.A. Serczyk, Historia Ukrainy, Wrocław–Warszawa–Kraków 2001, s. 26–29.

℘

(23)

przemieniała się w pustkowia wskutek porzucania jej przez włościan, po- nieważ musiano zadbać o to, by szlachta była zdolna do wypełniania swoich obowiązków względem państwa. Z kolei przywiązanie włościan do ziemi będącej własnością państwa odpowiadało jego interesom skarbowym, po- nieważ dominująca na tych ziemiach wspólnota gminna (obszczina – mir) jeszcze od czasów mongolskich ponosiła solidarną odpowiedzialność za swoich członków. Gdy chanowie mongolscy w trzynastym wieku zamiast bezpośredniego ściągania daniny przez swoich urzędników, scedowali ten obowiązek na książąt ruskich, tak przynajmniej mówi jedna z teorii, po- tworzyli na dużych obszarach specjalne okręgi podatkowe (tiagłyje sotnie), których członkowie solidarnie odpowiadali za płacenie podatków bez prawa odmowy i wyjścia z takiej „sotni”¹⁵. Ustrój ten stał się następnie podsta- wą stosunków podatkowych wspólnotowej gminy rosyjskiej.

Datujące się od czasów mongolskich dążenie władz rosyjskich do cią- głego zwiększania fi nansów państwowych, przerastające możliwości płat- nicze ludności, wywoływało z jej strony różne formy protestów, wyraża- jące się w postaci mniejszych czy większych buntów, a także w ucieczkach z miejsca zamieszkania gdzieś daleko w lasy i stepy na dalekich krańcach państwa. Chłop rosyjski, choć przytwierdzony do ziemi, uciekał od panów, podatków i wojska. Ułatwiały to ogromne przestrzenie państwa rosyjskiego, wielkie lasy i ogromne syberyjskie równiny. Najbardziej przedsiębior- cze i, co należy podkreślić, awanturnicze żywioły spośród ludu wiejskiego (a także, chociaż rzadziej, miejskiego) znajdowały tam faktyczną wolność, ponieważ państwo nie mogło nad nimi rozciągnąć praktycznie żadnej kontroli. Fakt ten miał ogromną doniosłość w społeczno-politycznym rozwoju Rosji. Ludwik Krzywicki pisał:

Gdyby bowiem najbardziej przedsiębiorcze żywioły nie uciekały od życia spo- łeczno-państwowego Rosji, nie kolonizowały dalekich i pustych przestrzeni, lecz pozostały w swym dotychczasowym otoczeniu, mogłyby stanąć na czele mas i przydać ich walce z istniejącym porządkiem rzeczy większej siły, a może i organizacji¹⁶.

Można więc powiedzieć, że okoliczność ta prowadziła do swego rodzaju korzystnej dla całości Rosji, jej interesów, a przede wszystkim dla istnie- jącego ustroju społeczno-politycznego selekcji społecznej, gdyż elementy względnie słabsze, bardziej bierne pozostawały na miejscu, a bardziej przedsiębiorcze i energiczne uchodziły poza zasięg władzy¹⁷. Jednak uciecz- ki ludności były poważnym problemem dla władz centralnych i lokalnych,

15 P. Milukow, Oczerki..., s. 238–239.

16 L. Kulczycki, op.cit., s. 38.

17 M. Smoleń, Historia Rosji [w:] Rosjoznawstwo, red. L. Suchanek, Kraków 2004, s. 56.

(24)

które starały się bronić przed ich negatywnymi skutkami ekonomicznymi głównie poprzez „przywiązywanie” ludności do nałożonych na nią podat- ków; gdy uchodzili jedni członkowie gminy wiejskiej lub miejskiej, cięża- ry podatkowe musieli ponosić za nich inni, a jako że zwykle przekraczało to ich możliwości, władze wprowadziły kategoryczny zakaz opuszczania

„gminy podatkowej”.

Przytwierdzenie chłopów do ziemi pozbawiło miasta napływu nowej ludności, co dotąd rekompensowało skutki ucieczek niemałej liczby ich mieszkańców przed wzrastającymi ciężarami fi skalnymi. Chcąc więc za- pobiec wyludnianiu się miast, władze „przytwierdziły” również zamiesz- kującą je ludność do określonych zajęć i podatków. Podatki obciążające ludność miejską i wszelkie inne ciężary przewyższające jej możliwości płat- nicze, czyniły ze stanu mieszczańskiego nie dysponenta praw i przywile- jów, jak w Europie Zachodniej, a stan całkowicie poddany władzy państwa, co uniemożliwiało powstawanie w miastach ruskich (rosyjskich) silnych korporacji zawodowych, działających w interesie nie tylko rzemieślników i kupców, ale w praktyce w interesie wszystkich ich mieszkańców. Zresz- tą rozwój miast i mieszczaństwa przebiegał na Rusi (w Rosji) odmiennym torem niż na zachodzie Europy. Na Zachodzie miasta powstawały prze- ważnie pod wpływem czynników ekonomicznych – były ośrodkami życia gospodarczego, a różne grupy ludności tworzyły silne korporacje, w któ- rych panował duch wolności. Znane było w średniowieczu powiedzenie podkreślające ogólną prawidłowość, że „samo powietrze miejskie czyni człowieka wolnym”¹⁸. Stąd też mieszczaństwo odegrało w Europie Zachod- niej ogromną rolę w tworzeniu się i rozwoju doktryn wolnościowych oraz w powstawaniu instytucji przedstawicielskich, skutecznie walcząc z pa- nującymi i feudałami. Tymczasem na ziemiach ruskich, mimo iż niektóre miasta były wytworem stosunków gospodarczych (np. Nowogród Wielki i Psków), to jednak w ogromnej większości, pierwotnie, powstawały jako placówki obronne, w których stacjonowało wojsko, a przebywająca w nich ludność cywilna „obsługiwała” miejscowy garnizon pod względem zaopa- trzenia w żywność, odzież, broń itp. Można zatem powiedzieć, że głów- nym impulsem do powstawania miast na ziemiach ruskich, przynajmniej w średniowieczu, a także później w Rosji (np. Sankt Petersburg!), były potrzeby państwowe, dlatego też mieszczaństwo, w aspekcie historycznym, inaczej niż na Zachodzie, odgrywało tu rolę całkiem podrzędną¹⁹. Tak więc w praktyce, obowiązek służenia państwu poprzez przytwierdzenie wszystkich stanów społecznych do określonych obowiązków wobec tegoż państwa

18 P. Milukow, Oczerki..., s. 226.

19 Ibidem, s. 227.

(25)

został narzucony wszystkim stanom społecznym w państwie moskiewskim i Rosji – od bojarów i szlachty po niższe i najniższe, a także duchowień- stwu. A zatem w takim systemie, w którym poddaństwo ludu przybrało najbardziej ekstremalne formy, gdzie przez długi czas nawet członkowie stanów wyższych i średnich nie byli chronieni przed karami poniżający- mi godność ludzką, takimi jak np. chłosta, gdzie nie było żadnych tradycji wolnościowych, gdzie bogaci i potężni uciskali biednych i słabych, gdzie życie ludzkie praktycznie nie miało żadnej wartości, tam nie mogło się wykształcić poczucie godności osobistej i obywatelskiej. Znakomitą tego ilustracją jest Rewizor Mikołaja Gogola, satyra, w której ten znakomity pi- sarz pokazał, jak dumny magnat i dygnitarz państwowy, uciskający swoich chłopów i podwładnych, lekceważący niżej od siebie stojących w hierarchii społecznej, zginał kark i poniżał się przed osobami bardziej od siebie wpły- wowymi, mającymi jakikolwiek związek z dworem carskim.

Korzystne dla absolutyzmu rosyjskiego było również oddziaływanie teorii monarchiczno-bizantyjskiej uznanej przez Cerkiew prawosławną.

Należy przyznać, że Cerkiew odegrała ważną rolę w jednoczeniu ziem ruskich i rozwoju rosyjskiego absolutyzmu. Pomimo sporadycznych konfl ik- tów, współpraca Cerkwi z władzami świeckimi układała się na ogół dobrze i w dużej mierze było to rezultatem wpływu, jaki na stosunki wewnętrz- ne na Rusi miała bizantyjska teokratyczna tradycja polityczna. Od cza- sów Justyniana tamtejsi cesarze uznawani byli za „pomazańców Bożych”.

W kodeksie Justyniana znajduje się zapis mówiący, że to „co jest zakazane przez święte kanony, jest także zakazane przez nasze prawa”²⁰. Zapis ten spowodował, że prawna struktura cesarstwa przybrała charakter teokra- cji, a władcy bizantyjscy, stając się „pomazańcami Bożymi i panami świata chrześcijańskiego”, mieli obowiązek przestrzegania kanonów i dogmatów cerkiewnych. Nie oznaczało to jednak dominacji władzy cerkiewnej nad świecką, lecz na odwrót – władcy bizantyjscy, uważali się za spadkobierców cesarzy rzymskich i jako tacy stawiali się ponad Cerkwią. Taki stan rzeczy utrwalił się zwłaszcza po wielkiej schizmie (1054), kiedy najwyższa władza w sprawach duchowych w Kościele wschodnim ostatecznie skoncentrowała się w rękach cesarzy, a nie patriarchów. Kościół grecki niejako dobrowolnie postawił się w pozycji zależności wobec władzy świeckiej w przekonaniu, że jest to zgodne nie tylko z obowiązującym w państwie systemem prawnym, lecz także z „prawem boskim”. Owa idea służebności Cerkwi wobec

20 J.S. Curtiss, Church and State in Russia, Columbia University Press, 1940, s. 3.

℘

(26)

państwa w połączeniu z przeświadczeniem o „powszechności”, a więc uni- wersalności chrześcijaństwa wschodniego, tj. uznaniem greckiej ortodoksji za jedyną prawdziwą wiarę, została przeniesiona na ziemie ruskie niemalże w czystej postaci. Przez wieki zależności Cerkwi ruskiej od Bizancjum silnie zrosła się ona z miejscową tradycją, aczkolwiek zwierzchność Konstanty- nopola nad metropolią ruską sprowadzała się w praktyce do nominowania metropolitów i sprawowania ogólnej jurysdykcji w sprawach kościelnych, z czego zresztą czerpano konkretne korzyści materialne. Dlatego władcy bizantyjscy i patriarchowie konstantynopolitańscy byli niechętni wynosze- niu do godności metropolitów osób spośród miejscowego kleru. Tymcza- sem wraz z rosnącą rolą wielkich książąt ruskich Konstantynopol, w miarę słabnięcia jego pozycji, musiał wyrażać zgodę na wybór metropolitów, któ- rzy byli Rusinami. Wreszcie doszło do tego, że wielki książę moskiewski Wasyl I (1389–1425) ofi cjalnie zabronił wymieniać imienia cesarza bizantyjskiego podczas mszy świętych, argumentując, że „Moskwa ma Cerkiew ale nie cesarza”²¹. W Konstantynopolu odebrano to jako poważne ostrze- żenie i w odpowiedzi tamtejszy patriarcha przesłał metropolicie ruskiemu list, w którym jasno wyraził fundamentalną zasadę Kościoła wschodniego, zawierającą się w słowach:

Cerkiew i państwo są ze sobą nierozerwalnie złączone i nie jest możliwe od- dzielać jednego od drugiego (…). Święty car zajmuje najwyższe miejsce w Cerkwi i zgodnie ze słowami Piotra apostoła: należy bać się Boga, ale trzeba wielbić cesarza jako jego pomazańca²².

W tym samym liście patriarcha przypomniał metropolicie ruskiemu, że na świecie jest tylko jeden cesarz (car) i jest nim cesarz bizantyjski, a wszyscy inni pretendenci do tego tytułu są zwykłymi oszustami. Owo stwier- dzenie zawarte w napomnieniu patriarchy konstantynopolitańskiego stało się fundamentalną zasadą, którą w następnych wiekach kierowali się wład- cy moskiewscy i carowie rosyjscy, po upadku Konstantynopola uważający się za spadkobierców cesarzy bizantyjskich.

Upadek Konstantynopola ostatecznie przekreślił możliwość przywróce- nia zwierzchnictwa tamtejszego patriarchatu nad Cerkwią ruską, a zwycię- stwo Turków nad Bizancjum zostało zinterpretowane przez moskiewskich teologów jako akt gniewu Bożego za zdradzenie przez Konstantynopol

„prawdziwej wiary, prawdziwego chrześcijaństwa”, tj. przejawiane od dłuż- szego czasu dążenia tamtejszego patriarchatu, z uwagi na zagrożenie ture- ckie, do unii religijnej ze Stolicą Apostolską. Jednakże w piętnastym wieku

21 Cyt. za: M. Smoleń, Cerkiew prawosławna w Rosji [w:] Encyklopedia „Białych Plam”

(dalej: EBP), t. IV, Radom 2000, s. 14; zob. także: J.S. Curtiss, op.cit., s. 17–18.

22 Ibidem.

(27)

tradycja bizantyjska była zbyt silnie zakorzeniona na Rusi, by po prostu zniknąć po zerwaniu związków Moskwy z Konstantynopolem. Wzrastają- ca religijność miejscowej ludności sprzyjała prawosławnej ortodoksji, która pod koniec wieku piętnastego wyraźnie była już zainteresowana budową

„świętej Rusi”. W tych okolicznościach Moskwa stała się centrum życia politycznego ziem ruskich i przejęła inicjatywę zarówno w polityce wewnętrz- nej, jak i zagranicznej tego obszaru. Należy zatem powtórzyć: Cerkiew ru- ska, przejąwszy z Bizancjum ideę „boskiego” pochodzenia władzy świeckiej, najbardziej chyba przyczyniła się do rozwoju moskiewskiego absolutyzmu, gdyż sama oddając się do dyspozycji władzy monarszej, a dysponując tak skutecznym narzędziem represji duchowej jak klątwa, stała się ważnym narzędziem w rękach wielkich książąt (potem carów) w ich walce z prze- ciwnikami politycznymi. Nawet po ustanowieniu patriarchatu w Moskwie w 1589 roku, Cerkiew rosyjska, w odróżnieniu od Kościoła rzymskokatoli- ckiego, nadal znajdowała się w stanie podporządkowania władzy świeckiej i tylko wyjątkowo, w osobach niektórych swoich najwybitniejszych przed- stawicieli, zdradzała wyższe aspiracje polityczne²³. Tak było np. w czasach krótkiego, ale jakże brzemiennego w skutki sprawowania urzędu patriarchy przez Nikona na początku drugiej połowy siedemnastego wieku. Następ- stwem podjętych przez niego reform cerkiewnych było między innymi powstanie problemu starowierców. Do walki z nimi Cerkiew ortodoksyjna potrzebowała pomocy państwa, Nikon zaczął więc zdradzać ambicje polityczne, co doprowadziło do jego upadku, a samą Cerkiew postawiło w sytuacji całkowitej zależności od władzy świeckiej. Najbardziej spektakular- nym tego następstwem był fakt, iż od 1700 roku w Rosji nie wybierano już patriarchy (następny został wybrany dopiero w 1917!), a w 1718 roku urząd ten w ogóle został zniesiony. Trzy lata później zamiast niego ustanowiono tzw. Świątobliwy Synod z oberprokuratorem, a więc osobą świecką na czele²⁴. W sytuacji, kiedy Świątobliwy Synod został zorganizowany jako swego rodzaju „ministerstwo do spraw Cerkwi”, car rosyjski, jak kiedyś cesarz bizantyjski, w rzeczywistości stał się głową Kościoła prawosławnego w Rosji.

W ten sposób władza monarchiczna w Rosji wyszła zwycięsko z „walki”

z Cerkwią prawosławną. Duchowieństwo nie różniło się już od urzędni- ków, służyło przede wszystkim państwu w osobie monarchy i podtrzy- mującej je biurokracji. Kilkadziesiąt lat później, za Katarzyny II, nastąpiło dalsze wzmocnienie władzy państwa nad Cerkwią wskutek sekularyzacji majątków cerkiewnych i przeniesienia hierarchii na pensję państwową.

23 M. Smoleń, Cerkiew prawosławna w Rosji, s. 17.

24 Ibidem.

(28)

Przełom wieku osiemnastego i dziewiętnastego przyniósł, na krótko, pewne zmiany w sposobie rządzenia Rosją, kiedy syn i następca Katarzyny II, Paweł I, starał się odejść od polityki swojej matki. W polityce wewnętrz- nej nie był on radykałem i – można powiedzieć – cechowało go silniejsze niż jego poprzedników przywiązanie do uświęconego tradycją i prawem podziału społeczeństwa stanowego, a także miejsca i roli w nim szlachty oraz arystokracji. Generalnie można powiedzieć, że działania Pawła I w polityce wewnętrznej (także zewnętrznej) nie były sprzeczne z interesa- mi kraju, gdyż były to raczej zmiany w formie niż treści. Jednak wzbudziły one głębokie niezadowolenie dwóch podpór carskiego reżimu – szlachty i armii. Prawdziwym źródłem niezadowolenia dworian z rządów Pawła I był jego stosunek do przywilejów szlacheckich. Szlachta rosyjska w deka- dach poprzedzających jego panowanie wywalczyła sobie zwolnienie z obo- wiązku służby państwowej i jak przysłowiowego oka w głowie strzegła tego przywileju. Paweł I wychodził jednak z założenia, że wszelkie przywileje dla szlachty nie były podarunkiem a nagrodą za służbę na rzecz państwa, dlatego – chociaż nieofi cjalnie – uchylił niektóre postanowienia przywileju zasadniczego Katarzyny II z 1785 roku, gwarantującego prawo szlachty do rezygnacji ze służby państwowej według własnego uznania. Dotyczyło to przede wszystkim służby wojskowej, która stała się teraz obowiązkiem każdego szlachcica. Jeżeli dodać do tego wprowadzenie obowiązku fi nan- sowania przez szlachtę niektórych przedsięwzięć publicznych (np. budo- wy koszar i fortyfi kacji), przywrócenie kar cielesnych wobec tych z nich, którzy zostali skazani za przestępstwa kryminalne (co równało się z po- zbawieniem szlachectwa), a także poważne ograniczenie samorządu szla- checkiego – tedy otrzymamy katalog najważniejszych ingerencji „Korony”

w przywileje i prawa szlacheckie. To wszystko musiało rodzić sprzeciw²⁵. Nie mniej szkodliwe dla pozycji Pawła były jego reformy wojskowe i stosunek do gwardii. Z jednej strony, reformy te – wzorowane na modelu pru- skim – zapewniły bardziej klarowną organizację całej struktury rosyjskich sił zbrojnych opartą na hierarchicznym podporządkowaniu i bezwzględ- nym posłuszeństwie żołnierzy, ale, z drugiej strony, pozbawiły ofi cerów arbitralnej władzy nad nimi. Skuteczność armii miały zapewnić surowa dyscyplina i rygorystyczne ćwiczenia, które drobiazgowo określał nowy regulamin wojskowy. Wprowadzono też szczegółowy system sprawozdaw- czości i rachunkowości w służbach zaopatrzeniowych, który w poważnym stopniu przyczynił się do ograniczenia kradzieży żywności i malwersa- cji funduszy tak rozpowszechnionych wśród wojskowego establishmen-

25 N. Ejdelman, Paweł I, czyli śmierć tyrana, Warszawa 1990, s. 93–102.

℘

(29)

tu w czasach Katarzyny II. Paweł I nie wykazywał też żadnych skłonno- ści, tak jak jego matka, do szczególnego, uprzywilejowanego traktowania gwardii. Ofi cerowie gwardii poczuli się dotknięci sprowadzeniem ich do statusu żołnierzy, zakazem noszenia kosztownych, paradnych mundurów, które zastąpiono uniformami skrojonymi na wzór pruski, a nade wszystko wprowadzeniem surowej dyscypliny obowiązującej każdego żołnierza – od szeregowca po marszałka polnego. Z arystokratycznych regimentów zostali usunięci ci wszyscy, których związek ze służbą wojskową był czysto nominalny, a uzyskanie patentu ofi cerskiego w gwardii, który tradycyjnie był uważany za synekurę i wstęp do wygodnej kariery, wymagało odtąd pełnego etatu, z czym wiązało się z kolei niebezpieczeństwo surowych kar za naruszenie błahego nawet przepisu regulaminu wojskowego. O ile zatem bezstronność, z jaką wymagano dyscypliny w armii w czasach Pawła I mogła być przyjęta przez zwykłych żołnierzy z pewnym rodzajem satys- fakcji, o tyle ofi cerowie, szczególnie wyżsi, poczuli się głęboko upokorzeni, ponieważ w ich mniemaniu podrywało to ich autorytet w oczach niższych stopniem.

Obowiązek dyscypliny i przestrzegania prawa, tak obcy tradycji rosyjskiej, nałożono również na służby cywilne i praktycznie na każdy przejaw rosyjskiego życia. Powszechnym zjawiskiem stały się dymisje urzędników, którym zwykle towarzyszyły degradacje i deportacje – sprawowanie wy- sokich urzędów stało się nadzwyczaj ryzykowne²⁶. Wypowiedzenie wojny Francji (1798) uwydatniło represyjny charakter rządzenia: sprowadzanie książek z zagranicy, gazet, czasopism, a nawet utworów muzycznych zo- stało zabronione. Mieszkańcom imperium zakazano wyjazdów zagranicz- nych, zaostrzono cenzurę, którą objęto nawet korespondencję prywatną.

Poczucie niepewności i rozdrażnienie potęgowane ekscentryzmem cara, obejmowało coraz szersze kręgi dworskie, rządowe i wojskowe. Według świadectw tamtego czasu, Paweł był świadom tych nastrojów, a także rozgo- ryczenia grup społecznych, na których opierała się jego władza, tj. szlachty, korpusu ofi cerskiego i biurokracji. Zdajac sobie z tego sprawę, Paweł stawał się coraz bardziej nieufny wobec swojego najbliższego otoczenia i mimo przedsięwziętych środków ostrożności, nie uchronił się przed utratą życia w wyniku spisku z 11/12 marca 1801 roku²⁷.

26 Ibidem, s. 103–114.

27 Ibidem, s. 338–347.