Samorząd miejski w Wilnie w latach przełomu (1919–1920)

Samorząd miejski w Wilnie w latach

przełomu (1919–1920)

Przegląd Historyczny 100/1, 71-83

2009

JAN JERZY MILEWSKI

Uniwersytet w Białymstoku

Instytut Historii

Samorząd miejski w Wilnie

w latach przełomu (1919-1920)

O W iln ie w k o ń c o w y m o k r e s i e I w o jn y ś w ia to w e j i l a t a c h tu ż p o w o je n n y c h p is z e się g łó w n ie w k o n te k ś c ie ry w a liz a c ji p o ls k o - li te w s k i e j, w s y tu a c ji g d y — z d a w a ło s ię — o d ­ p a d l i d w a j w c z e ś n ie js i k o n k u r e n c i : R o s ja i N ie m c y . O ile j e d n a k w k o ń c u 19 1 8 r. N i e m ­ cy o d g ry w a ły j u ż ty lk o r o l ę p r o t e k t o r a j e d n e j z e s t r o n k o n f lik tu , to n o w a R o s ja — R o s ja R a d z ie c k a n a k r ó t k o w r ó c ił a n a p o l e w a lk i, c h o ć l a t e m 1 9 2 0 r. te ż u d a w a ła p r o t e k t o r a .

D w ie g łó w n e s t r o n y k o n f l ik t u o d w o ły w a ły się d o a r g u m e n tó w h is to r y c z n y c h ( s z c z e ­ g ó ln ie s t r o n a lite w s k a ) lu b a k tu a l n e j s t r u k t u r y n a r o d o w o ś c io w e j lu d n o ś c i m i a s t a ( s t r o n a p o ls k a ) . S t r u k t u r ę n a r o d o w o ś c i o w ą m ie s z k a ń c ó w W il n a w ty m c z a s ie o k r e ś lić m o ż n a n a p o d s t a w i e s p is u p r z e p r o w a d z o n e g o p r z e z w ła d z e n ie m ie c k i e 9 m a r c a 1 9 1 6 , k tó r y o c e n ia się j a k o w m i a r ę b e z s t r o n n y , a n a p e w n o n ie p r e f e r u j ą c y P o la k ó w 1. S p is t e n w y k a z a ł, ż e n a 1 40 8 4 0 m ie s z k a ń c ó w P o la c y s ta n o w ili 5 0 ,1 5 % , Ż y d z i — 4 3 ,5 % , L itw in i — 2 ,6 % , R o s ja n i e — 1 ,4 6 % , B ia ł o r u s i n i — 1 ,3 6 % , N ie m c y — 0 ,7 2 % i i n n i — 0 ,2 1 % N a w e t je ś li u z n a w a n o w y n ik i t e g o s p is u z a p ra w d z iw e , t o w y c ią g a n o z n ic h r ó ż n e w n io s k i: j e d n i z w r a c a li u w a g ę p r z e d e w s z y s tk im n a p r z e w a g ę P o la k ó w , in n i p o d k r e ś l a l i k o n ie c z n o ś ć u w z g lę d n ia n ia w ie ­ lo n a r o d o w o ś c io w e g o c h a r a k t e r u m i a s t a . P r o b l e m p r z e d s ta w ic i e ls t w a r ó ż n y c h n a r o d o ­ w o ś c i w r e p r e z e n t a c j i m ie js k ie j s ta ł s ię is to t n y je s z c z e p r z e d w k r o c z e n ie m N ie m c ó w d o W iln a . T uż p r z e d o p u s z c z e n i e m W iln a p r z e z R o s ja n w e w r z e ś n i u 1 9 1 5 r. w m ie ś c ie z in ic ja ty ­ w y m ie js c o w e j s p o łe c z n o ś c i ( z a r ó w n o i n t e li g e n tó w j a k i z ie m ia n - k r a jo w c ó w ) u tw o r z o n o K o m i t e t O b y w a te ls k i, k tó r e g o s k ła d z a tw ie r d z ił w d n iu e w a k u a c ji — 17 w r z e ś n i a — g e n e - r a ł - g u b e r n a t o r w ile ń s k i. W K o m it e c ie z n a la z ło s ię d w u n a s tu P o la k ó w i j e d e n a s t u p r z e d ­ s ta w ic ie li in n y c h n a r o d o w o ś c i: p ię c i u L itw in ó w , d w ó c h Ż y d ó w i c z te r e c h B ia ło r u s in ó w . Z d a n i e m A n d r z e j a P u k s z t o K o m i t e t u t w o r z o n o n a m ie js c e z d o m in o w a n e j p r z e z P o l a ­ k ó w r a d y m ia s ta , w y c h o d z ą c z z a ło ż e n ia , ż e m o ż e b ę d z ie o n s k u te c z n ie j r e p r e z e n t o w a ł

1 Micha} Brensztejn w broszurze wydanej w 1919 r. podał szereg nadużyć na niekorzyść Polaków, co było konsekwencją składu personalnego rachmistrzów — Polacy stanowili jedynie 35% ogółu. Cf.: M. B r e n ­ s z t e j n , Spisy ludności m. Wilna za okupacji niemieckiej od dn.1 listopada 1915 r, Warszawa 1919.

m ie js c o w e s p o łe c z e ń s tw o p r z e d n ie m ie c k i m i w ła d z a m i o k u p a c y jn y m i2. W y d a je s ię j e d ­ n a k , ż e z a d a n i a K o m i t e t u b y ły n ie c o i n n e n iż ty p o w y c h w ła d z m ie js k ic h .

P o z a ję c iu 18 w r z e ś n i a 19 1 5 W il n a p r z e z N ie m c ó w , m ia n o w a li o n i n a b u r m i s t r z a (w e d łu g n o m e n k l a t u r y n ie m ie c k ie j: n a d b u r m i s t r z e m ) k a p i t a n a L a n d w e h r y P o h la , k tó r y w c z e ś n ie j b y ł b u r m i s t r z e m T ylży3, a le te ż 4 p a ź d z i e r n i k a u z n a li K o m i t e t O b y w a te ls k i. J e d ­ n a k w ś r ó d j e g o c z ło n k ó w z a c z ę ło d o c h o d z ić d o z n a c z n y c h k o n tr o w e r s ji , g d y ż n p . L itw in i i B ia ł o r u s i n i n ie m o g li p o g o d z ić s ię z d o m i n a c ją P o la k ó w . W k r ó t c e n a s t ą p i ł p o w a ż n y k r y ­ zys n a tl e p o d z i a ł u ś r o d k ó w d la o f i a r w o jn y o tr z y m a n y c h o d K o m i t e t u z V e v e y (S z w a jc a ­ r i a ) , k ie r o w a n e g o p r z e z H e n r y k a S ie n k ie w ic z a ( c z ę ś ć c z ło n k ó w P o la k ó w u w a ż a ła , ż e p o m o c t a p o w in n a t r a f ić ty lk o d o lu d n o ś c i p o ls k ie j) . W k o n s e k w e n c ji w ła d z e n ie m ie c k i e 19 l i s t o p a d a 19 1 5 p o d ję ł y d e c y z ję o o g r a n i c z e n iu z a k r e s u d z ia ła ln o ś c i K o m i t e t u ty lk o d o W il n a i ty lk o d o d o b r o c z y n n o ś c i. W k o ń c u 1 9 1 8 r., k ie d y o p u s z c z e n i e W il n a p r z e z N ie m c ó w b y ło ty lk o k w e s tią c z a s u , d o p r z e j ę c i a w ła d z y w m ie ś c ie p rz y g o to w y w a li s ię z a r ó w n o P o la c y , j a k i L itw in i. T z w . K o ­ m i t e t P o ls k i liczy ł n a p o r o z u m i e n i e z u s t ę p u ją c y m i w ła d z a m i n ie m ie c k im i, k t ó r e j e d n a k p o p i e r a ł y L itw in ó w . U z n a w a n a p r z e z N ie m c ó w R a d a L ite w s k a (T a ry b a ) m i a n o w a ł a k o ­ m is a r z e m d o s p r a w z a r z ą d u m i a s t a W il n a s o c j a l d e m o k r a t ę J o n a s a V ile is is a (W ile js z y s a ), k tó r y w e w r z e ś n i u 19 1 5 r. b y ł w i c e p r e z e s e m K o m i t e t u O b y w a te ls k ie g o . W d r u g ie j p o ło w ie li s t o p a d a 1 9 1 8 r. z w ró c ił s ię o n d o K o m i t e t u P o ls k ie g o z p r o p o z y c j ą p r z e p r o w a d z e n i a w y ­ b o r u n o w e j r a d y i z a r z ą d u m i a s t a n a z a s a d z ie „ ró w n y c h p r o p o r c j i ” g łó w n y c h g r u p n a r o d o ­ w o ś c io w y c h ( P o la k ó w , L itw in ó w , Ż y d ó w i B ia ło r u s in ó w ) . N a p r o p o z y c j ę t ę K o m it e t P o ls k i o d p o w ie d z ia ł n e g a ty w n ie , m .in . a r g u m e n tu j ą c , ż e z a s a d a „ ró w n y c h p r o p o r c j i ” n ie o d p o w ia d a ła s t o s u n k o m n a r o d o w o ś c io w y m w W iln ie 4. W k r ó t c e , 5 s ty c z n ia 1 9 1 9 , W iln o z o s t a ło z a ję te p r z e z A r m i ę C z e r w o n ą i p r o b l e m u tw o r z e n i a w m ie ś c ie w ła d z s a m o r z ą d o w y c h s ta ł się n i e a k t u a l n y n a p r z e s z ło tr z y m ie s ią c e . P o z a ję c iu W iln a p r z e z w o js k a p o ls k ie 19 k w ie tn i a 19 1 9 — j a k w s p o m i n a J e r z y O s m o ło w - sk i, w ó w c z a s k o m i s a r z g e n e r a l n y Z a r z ą d u C y w iln e g o Z i e m W s c h o d n i c h — z g ło s ił się d o n ie g o z n a n y d z ia ła c z , a d w o k a t W it o ld A b r a m o w ic z , in f o r m u ją c , ż e w m ie ś c ie p o w s ta ł s a m o r z u t n i e d w u o s o b o w y z a r z ą d w s k ła d z ie : W it o ld B a ń k o w s k i ( o b j ą ł k a s y m ie js k ie ) i W it o ld A b r a m o w ic z ( o b j ą ł b i u r a ) 5. K o m is a r z g e n e r a l n y m ia n o w a ł A b r a m o w ic z a ty m c z a ­ so w y m p r e z y d e n t e m m i a s t a . W y d a ł t e ż z a r z ą d z e n i e o r e s ty tu o w a n iu r o z w ią z a n e j r a ­ d y m ie js k ie j ( p r a w d o p o d o b n i e c h o d z i t u o r a d ę m i e js k ą w y b r a n ą je s z c z e p r z e d 1 9 1 4 r .) . N a s t ę p n e g o d n ia n a k o m i s a r z a m i a s t a W il n a p o w o ła n o J a n a P ił s u d s k i e g o 6. J e d n y m z g łó w n y c h z a d a ń w ła d z ty m c z a s o w y c h b y ło p r z e p r o w a d z e n i e w y b o r ó w d o s a m o r z ą d u m ie js k ie g o , c o b y ło j e d n a k u z a le ż n io n e o d p r z y g o t o w a n i a p o d s t a w p r a w n y c h . T y m c z a s o w y p r e z y d e n t W it o ld A b r a m o w ic z z w r a c a ł s ię w te j s p r a w ie w i e l o k r o t n i e d o k o ­

2 A. P u k s z t o , Między stołecznością a partykularyzmem. Wielonarodowościowe społeczeństwo Wilna w la­

tach 1915-1920, Toruń 2006, s. 21.

3 Cz. J a n k o w s k i , Województwo Wileńskie, wyzwolone z porozbiorowej niewoli i obcej przemocy, na zglisz­

czach wojennej pożogi odrodzone, [w:] Wilno i Ziemia Wileńska, t. I, Wilno 1930, s. 19.

4 A. P u k s z t o, op. cit., s. 50. Równie ważnym powodem odrzucenia propozycji był fakt, że Vileisis wystę­ pował jako komisarz mianowany przez Tarybę, która nie była uznawana przez Komitet Polski za rząd Litwy.

5 J. O s m o J o w s k i, Wspomnienia z lat 1914—1921, t. III, Rok 1919, k. 34, Biblioteka Narodowa w Warsza­ wie, Rękopis, akc. 6797 c. [mkf nr 30089].

6 Z k o l e i F . R u s z c z y c podaje (Dziennik. Część druga. WWilnie 1919-1932, Warszawa 1996, s. 51),żeko- misarzem miasta Wilna został mianowany Witold Bańkowski.

m i s a r z a g e n e r a l n e g o z ie m w s c h o d n ic h , k tó r y d o p i e r o w k o ń c u c z e rw c a 1 9 1 9 r. w y d a ł r o z ­ p o r z ą d z e n i e o w y b o r a c h d o ty m c z a s o w y c h r a d m ie js k ic h i r e g u l a m i n w y b o rc z y 7.

O s ta t e c z n ie w y b o ry d o r a d y m ie js k ie j w W iln ie o d b y ły s ię 7 w r z e ś n i a 1 9 1 9 . R y w a li­ z o w a ło w n ic h d z ie s ię ć list, w ty m p i ę ć ż y d o w s k ic h . S p o łe c z n o ś ć lite w s k a w y b o ry z b o j­ k o to w a ła , z a ś n a lis tę b i a ł o r u s k ą p a d ł o ty lk o 4 0 5 g ło s ó w i n ie z d o b y ła o n a ż a d n e g o m a n d a t u . P o n a d 6 4 % g ło s ó w (3 1 5 5 5 z 4 9 1 72 g ło s u ją c y c h ) z d o b y ła p o ls k a li s t a n r 1 — C h r z e ś c i ja ń s k o - N a r o d o w y K o m i t e t W y b o rc z y , k t ó r e g o d z ia ła c z e p o s t u lo w a li w łą c z e n ie W il n a w s k ł a d p a ń s t w a p o ls k ie g o . D a ł o t o je j 31 m a n d a t ó w r a d n y c h n a 4 8 o g ó łe m . Z d e c y ­ d o w a n ie m n ie js z y m p o p a r c i e m c ie s z y ły s ię d w ie p o z o s t a ł e lis ty p o ls k ie , k t ó r e s ta w ia ły r a c z e j n a o d r ę b n o ś ć z ie m b y łe g o W ie lk ie g o K s ię s tw a L ite w s k ie g o : P o ls k ie j P a r t i i S o c ja lis ­ ty c z n e j L itw y i B ia ł o r u s i o r a z z w ią z k ó w z a w o d o w y c h ( n r 10) — 2 1 3 1 g ło s ó w i 2 m a n d a t y o r a z P o ls k ie j D e m o k r a c j i ( n r 2 ) — 1 1 2 5 g ło s ó w i 1 m a n d a t . N a p ię ć lis t ż y d o w s k ic h (w ty m c z te r y z b lo k o w a n e ) p a d ły łą c z n ie 14 0 6 3 g ło s y (czy li p r a w ie 2 9 % ) , c o d a ło im 14 m a n d a ­ tó w , w ty m : k u p c y (z f a b r y k a n te m A d o lf e m G o r d o n e m n a c z e le ) — 3, d e m o k r a c i (C e - m a c h S z a b a d i in n i) — 6, s y jo n iś c i ( n a c z e le z d r. J a k u b e m W y g o d z k im ) — 4 o r a z r z e m ie ś ln ic y — 1 ( L e jz e r K r u k — p a r a s o l n i k ) 8. W ś r ó d 48 r a d n y c h b y ła ty lk o j e d n a k o b i e t a — S ta n is ła w a P ie tr a s z k ie w ic z ( l a t 3 5 , n a u c z y c ie lk a , lis ta n r 1). T uż p o w y b o r a c h w p ły n ą ł p r o t e s t p r e z e s a Ż y d o w s k ie g o K o m i t e t u W y b o r c z e g o J a k u ­ b a W y g o d z k ie g o o r a z p e łn o m o c n ik ó w lis t n r 3 , 4 , 5 i 6 w s p r a w ie u n ie w a ż n i e n ia w y b o ró w , le c z z o s t a ł o d d a lo n y . Z a p e w n e b y ło t o j e d n a k p r z y c z y n ą te g o , ż e z e b r a n i e o r g a n iz a c y jn e n o w e j r a d y m ie js k ie j o d b y ło s ię d o p i e r o 2 2 p a ź d z i e r n i k a 1 9 1 9 . N a p ie r w s z y m p o s i e d z e n iu p o n o w n ie w y p ły n ę ła s p r a w a e w e n tu a l n y c h n a d u ż y ć z w ią z a n y c h z w y b o r a m i. R a d n i ży­ d o w sc y z ło ż y li d e k la r a c ję p r o t e s t u j ą c ą p r z e c iw k o — j a k o k r e ś la n o — k rz y w d o m , k tó r e s p o t k a ły lu d n o ś ć ż y d o w s k ą . P r o t e s t o w a n o w n ie j p r z e c iw k o p o s z e r z e n i u o b s z a r u m ia s ta , c o s k u t k o w a ł o r e la ty w n y m o b n iż e n i e m o d s e t k a lu d n o ś c i ż y d o w s k ie j. T r z e b a d o d a ć , ż e b y ­ ła to w ó w c z a s p r a k t y k a s t o s o w a n a ta k ż e w p r z y p a d k u in n y c h m ia s t, n p . B ia ł e g o s to k u i B r z e ś c ia , a c z k o lw ie k w W iln ie z a s a d n ic z e g o p o w ię k s z e n i a o b s z a r u m i a s t a d o k o n a n o ju ż w c z a s ie o k u p a c ji n ie m ie c k i e j9. S p r z e c iw ia n o s ię t a k ż e n i e u m ie s z c z e n iu n a lis ta c h u p r a w ­ n io n y c h d o g ło s o w a n ia z n a c z n e j c z ę ś c i Ż y d ó w — w c ią g u 10 d n i r e k l a m a c j i u d a ł o się w c ią g n ą ć n a lis ty p o d o b n o p o n a d 10 ty s. w y b o rc ó w ż y d o w s k ic h . T u, o c z y w iśc ie , n a le ż y się z a s ta n o w ić n a ile b y ło to d z ia ł a n ie m c e lo w y m , a n a ile ty lk o k o n s e k w e n c ją p a n u ją c e g o b a ła g a n u . W te j s y tu a c ji r a d n i Ż y d z i s tw ie r d z a li w s w o je j d e k la r a c ji , ż e r a d a m i e js k a n ie o d ­ z w ie r c ie d la rz e c z y w is ty c h s t o s u n k ó w n a r o d o w o ś c io w y c h w W iln ie i w z w ią z k u z ty m n ie m o ż e b y ć u z n a n a z a p r a w d z iw ą p r z e d s ta w ic i e lk ę c a łe j lu d n o ś c i m i a s t a . R a d n i Ż y d z i w c h o ­ d z ą c j e d n a k d o r a d y m ie js k ie j c h c ie li b r o n i ć n a r o d o w y c h i e k o n o m ic z n y c h in t e r e s ó w sw o je j s p o łe c z n o ś c i, a z w ła s z c z a d ą ż y ć d o : a ) u z n a n i a ję z y k a ż y d o w s k ie g o z a j e d e n z m i e j­ sc o w y c h , tj. r ó w n o u p r a w n io n e g o w u r z ę d a c h i o g ło s z e n ia c h ; b ) r ó w n o p r a w n e g o t r a k t o ­ w a n ia lu d n o ś c i ż y d o w s k ie j (w s p a r c ie d la ż y d o w s k ic h in s ty tu c ji k u lt u r a l n y c h i o p ie k i

7 Lietuvas Centrinis Valstybes Archyvas (dalej: LCVA), sygn. 64/20/215, k. 7, 9.

8 F. R u s z c z y c , op. cit., s. 37; LCVA, sygn. z. 64, op. 20, t. 215, Radni Rady Miejskiej Wilna wybrani 7 września 1919, k. 33-39.

9 Władze niemieckie włączyły w skład miasta około 4,8 tys. ha słabo zaludnionych terenów podmiejskich (do 1915 r. Wilno miało powierzchnię około 5 tys. ha). W 1919 r. włączono do miasta jedynie miejscowość Werki (600 ha).

s p o łe c z n e j, d o s t ę p d o r o b ó t i u r z ę d ó w m ie js k ic h , a t a k ż e w o ln y c h p la c ó w m ie js k ic h ) ; c) u z n a w a n ia p r a w a d o o d p o c z y n k u w s o b o t ę o r a z p r a w a d o p r o w a d z e n i a s w o ic h p r z e d ­ s ię b io r s tw w n ie d z i e le i ś w ię ta c h r z e ś c ija ń s k ie . W a r to te ż z w ró c ić u w a g ę n a n a s t ę p u ją c y f r a g m e n t d e k la r a c ji: „ o tr z y m a liś m y o d n a s z y c h w y b o rc ó w im p e r a ty w n y m a n d a t z a jm o w a ­ n ia s ię j e d y n i e s p r a w a m i o ś w ia to w y m i i g o s p o d a r k i m ie js k ie j, w y łą c z a ją c w s z e lk ie k w e s tie p r a w n o - p a ń s t w o w e ” 10.

Tej o s t a tn i e j z a s a d y r a d n i ży d o w sc y , b e z w z g lę d u n a o r i e n t a c j ę p o lity c z n ą , b ę d ą się k o n s e k w e n tn i e tr z y m a ć , n ie b i o r ą c u d z ia ł u w ż a d n y c h g ło s o w a n ia c h d o ty c z ą c y c h z a g a d ­ n ie ń p o lity c z n y c h : z j e d n e j s t r o n y p o z w a la ło to im d y s ta n s o w a ć s ię o d b ie ż ą c y c h s p o ­ ró w p o lity c z n y c h , z d r u g ie j — p o w o d o w a ło j e d n a k n ie u f n o ś ć w ię k s z o ś c i r a d n y c h p o ls k ic h . T a k w ię c , n a ty m ż e p ie r w s z y m p o s i e d z e n i u r a d n i Ż y d z i n ie b r a l i u d z ia ł u w g ło s o w a n iu n ie ty lk o w s p r a w ie p r z y ję c ia p o s ł a n i a d o N a c z e ln i k a P a ń s tw a , s e j m u i p r e m i e r a , w k tó r y m ż ą d a n o w łą c z e n ia W il n a w s k ła d p a ń s t w a p o ls k ie g o , a le i w s p r a w ie w y s ła n ia o k o li c z n o ś ­ c io w y c h d e p e s z d o r a d m ie js k ic h L w o w a , K r a k o w a , P o z n a n ia i W a rs z a w y . N ie o d d a l i ta k ż e g ło s ó w (1 1 k a r t e k p u s ty c h ) w w y b o r a c h p r e z y d e n t a m i a s t a , k tó r y m z o s ta ł li d e r lis ty n r 1 — W it o ld B a ń k o w s k i, b y ły p o s e ł d o ro s y js k ie j D u m y P a ń s tw o w e j11. W z ię li n a t o m i a s t u d z ia ł w w y b o r a c h ła w n ik ó w . Z g ło s z o n o w ó w c z a s d w ie listy: p o ls k ą — z k tó r e j ła w n ik a m i w y b r a ­ n o tr z y o s o b y ( J a n a Ł o k u c ie w s k ie g o , J ó z e f a K o r o lc a i W a c ła w a R y tla ) o r a z ż y d o w s k ą — z k tó r e j ła w n ik ie m z o s t a ł A l b e r t K a b a c z n ik 12. W p r z e c iw ie ń s tw ie d o ła w n ik ó w n a r o d o w o ­ śc i p o ls k ie j n ie b y ł o n r a d n y m . J u ż p o d c z a s p o s i e d z e n i a o r g a n iz a c y jn e g o R a d y M ie js k ie j u z e w n ę tr z n i ł s ię s t o s u n e k w ię k s z o ś c i p o ls k ic h r a d n y c h d o p o s t u l a t u u z n a w a n ia ję z y k a ż y d o w s k ie g o (w ty m p r z y p a d ­ k u c h o d z i o jid y s z ) j a k o m ie js c o w e g o i m o ż liw o ś c i u ż y w a n ia g o w p r a c a c h s a m o r z ą d u m i e j­ s k ie g o . K ie d y w s p o m n i a n ą w c z e ś n ie j d e k la r a c ję w i m ie n i u r a d n y c h Ż y d ó w w y g ło sił d r J a k u b W y g o d z k i w ję z y k u jid y s z ( n a s t ę p n i e p o p o ls k u o d c z y ta ł j ą r a d n y Ł a z a r z S p ir o ) , w im ie n i u 3 2 r a d n y c h z k l u b u c h r z e ś c ij a ń s k o - n a r o d o w e g o p r o t e s t p r z e c iw k o p r z e m a w i a ­ n iu w R a d z ie M ie js k ie j w ję z y k u ż y d o w s k im z ło ż y ł r a d n y A l e k s a n d e r Z w ie rz y ń s k i. W ty m m ie js c u w a r t o d o d a ć , ż e w p o p r z e d n i c h m i e s i ą c a c h (w p ie r w s z e j p o ło w ie 19 1 9 r .) d o s z ło w m ie ś c ie d o z n a c z n e g o p o g o r s z e n i a s t o s u n k ó w p o ls k o - ż y d o w s k ic h . B y ło to k o n s e k w e n ­ c ją p o d j ę c i a p r z e z c z ę ś ć lu d n o ś c i ż y d o w s k ie j w s p ó łp r a c y z o k u p a c y jn y m i w ła d z a m i b o l ­ s z e w ic k im i, a z d r u g ie j s t r o n y — p o g r o m u d o k o n a n e g o p r z e z p o ls k ic h ż o łn ie r z y p o w y z w o le n iu W iln a . W e d łu g r ó ż n y c h ź r ó d e ł lic z b a Ż y d ó w , k tó r z y z g in ę li w d n ia c h

1 9 - 2 2 k w ie tn i a 19 1 9 w a h a s ię w g r a n i c a c h o d 5 5 d o 81 o s ó b 13.

N a jtr u d n ie j s z e p r o b l e m y , p r z e d k tó r y m i s t a n ę ły n o w o w y b r a n e w ła d z e , p o d o b n i e z r e s z tą j a k i p o p r z e d n i o , b y ły z w ią z a n e z p r o w a d z e n ie m g o s p o d a r k i m u n ic y p a ln e j — z a ­ p e w n ie n ie m ś r o d k ó w n a f u n k c j o n o w a n i e p r z e d s ię b i o r s t w i u r z ą d z e ń m ie js k ic h , o p ie k ę s p o łe c z n ą , b e z p ie c z e ń s tw o , u tr z y m y w a n ie m w ła ś c iw e g o s t a n u s a n i t a r n e g o itp . W ie le u r z ą d z e ń u ż y te c z n o ś c i p u b lic z n e j b y ło z n is z c z o n y c h r a b u n k o w ą e k s p l o a ta c j ą w l a t a c h w o jn y . O g r a n ic z o n o w ó w c z a s w ie le in w e s ty c ji a n a m ie ś c ie c ią ż y ły p r z e d w o j e n n e je s z c z e

10 LCVA, sygn. z. 64, op. 20, t. 215, Protokóiz posiedzenia organizacyjnego Rady Miejskiej, 22 października 1919 r., k. 63.

11 Wiceprezydentem miasta wybrano Edwarda Szenfelda, który przebywał w Łodzi i nie zdecydował się na przeniesienie do Wilna. W tej sytuacji 2 marca 1920 Rada Miejska na wiceprezydenta powołała Jana Łokuciew­ skiego, wcześniej wybranego ławnikiem.

12 LCVA, sygn. 64/20/215, k. 53.

d łu g i. W 1913 r. z a c i ą g n ię to w L o n d y n ie p o ż y c z k ę w w y s o k o ś c i p r a w ie 4 4 7 ty s. f u n tó w (tj. o k o ło 4 m ln 2 4 5 ty s. r u b li) n a 6 2 l a t a n a b u d o w ę w o d o c ią g ó w i k a n a li z a c ji14.

W la t a c h 1 9 1 8 -1 9 2 1 d o c h o d y m i a s t a p o k ry w a ły z a le d w ie p o ło w ę w y d a tk ó w , k tó r e z r e s z tą ty lk o w m in im a ln y m s t o p n i u z a s p a k a j a ły p o t r z e b y w iln ia n . P o n a d t o w a r t o z a u w a ­ żyć, ż e w ty m c z a s ie b a r d z o p o s z e r z y ły s ię o b o w ią z k i w ła d z m ie js k ic h , k t ó r e z k o n ie c z n o ś c i p r z e j ę ły w ie le in s ty tu c ji p u b lic z n y c h u tr z y m y w a n y c h w c z e ś n ie j p r z e z p a ń s t w o (n p . s z p i­ ta l e ) . D u ż ą c z ę ś ć d o c h o d ó w p o c h ła n i a ły w y d a tk i n a a d m i n is tr a c j ę s a m o r z ą d o w ą — w 19 2 1 r. s ta n o w iły o n e o k o ło 5 0 % o g ó łu w y d a tk ó w , p o d c z a s g d y w 19 1 3 r. b y ło to z a le d w ie 2 2 ,7 % N ie ś w ia d c z y ło t o w c a le o w z ro ś c ie z a r o b k ó w u r z ę d n ik ó w , w r ę c z o d w r o tn i e : ic h p r z e c i ę tn y z a r o b e k w y n o s ił w r o k u 1921 o k o ło 4 0 % p ła c y z 1913 r . 15

M i a s to W iln o b y ło w ó w c z a s w ła ś c ic ie le m d z ie w ię c iu p r z e d s ię b i o r s t w : e le k t r o w ­ n i, w o d o c ią g ó w , k a n a liz a c ji, r z e ź n i m ie js k ie j, ta r g o w is k a b y d lę c e g o , h a l ta r g o w y c h , w a r s z ­ ta t ó w m ie js k ic h , l o m b a r d u i t a b o r u a s e n iz a c y jn e g o . T y lk o c z te r y p ie r w s z e w y k a z y w a ły d u ż e o b r o ty , z p o z o s t a ły m i b y ło g o r z e j — a l o m b a r d m ie js k i p o s t a w i o n o n a w e t w s t a n lik w id a c ji. E l e k t r o w n i a b y ła je d y n y m p r z e d s ię b i o r s t w e m n a le ż y c ie r o z b u d o w a n y m ju ż p r z e d 1 9 1 4 r., a le p o d c z a s w o jn y n a s k u t e k r a b u n k o w e j e k s p l o a ta c j i p r z e z w ła d z e o k u p a c y jn e je j s t a n te c h n i c z n y p o g o r s z y ł s ię . Z p o w o d u z łe g o s t a n u s ie c i i u r z ą d z e ń s t r a ty e n e r g ii w 19 2 1 r. w y n o s iły a ż 4 0 % ( w o b e c 2 1 ,5 % w 1913 r .) . W o d o c ią g m ie js k i z o s ta ł u r u c h o m io n y w 1 9 1 4 r. tu ż p r z e d w y b u c h e m w o jn y , k t ó r a p r z e r w a ł a r o z b u d o w ę s ie c i w o d o c ią g o w e j — je j d łu g o ś ć w 1921 r. w y n o s iła ty lk o o k o ło 4 0 k m , c o d a w a ło m o ż liw o ś ć w y k o r z y s ta n ia u r z ą d z e ń z a le d w ie w 2 0 % , a ty m s a m y m w p ły w a ło n a w y s o k ie k o s z ty w o d y . K a n a liz a c ję u r u c h o m i o n o w W iln ie w 1 9 1 2 r. ( z b u d o w a n o p r z e p o m p o w n i ę i g łó w n y k o l e k t o r ) , j e d n a k w y d a r z e n ia w o je n n e z a h a m o w a ły ro z w ó j s ie c i k a n a liz a c y jn e j p la n o w a n e j n a 1 0 0 k m . W 19 2 1 r. w y n o s iła o n a z a le d w ie 23 k m . Z e w z g lę d u n a d u ż e k o s z ty lic z b a n o w y c h p r z y ­ łą c z e ń d o s ie c i b y ła n ie w ie lk a . S t a n u r z ą d z e ń w r z e ź n i m ie js k ie j p o z o s t a w i a ł w ie le d o ż y c z e n ia , a le z e w z g lę d u n a d u ż e z a p o tr z e b o w a n i e lu d n o ś c i (w y n a jm o w a n ie p r z e z rz e ź n i- k ó w m ie js c d o u b o ju , k o n t r o l o w a n i e s t a n u s a n i t a r n e g o m i ę s a ) m i a ła o n a , o b o k e le k t r o w ­ n i, d o d a t n i e s a l d o f i n a n s o w e 16. S z c z e g ó ln e o b c ią ż e n ie d la b u d ż e t u m i a s t a — p o z a p ła c a m i d la u r z ę d n i k ó w — s ta n o w iły w y d a tk i n a in s ty tu c je z d r o w o tn e , a z w ła s z c z a u tr z y m a n i e p ię c i u s z p ita li n a 9 0 0 łó ż e k . P r z e d w o jn ą w ła d z e m ie js k ie p r o w a d z iły ty lk o d w a s z p i ta l e z 2 1 8 łó ż k a m i. W o b e c b r a k u ś r o d k ó w s t a r a n o s ię j e d y n i e „ p o d tr z y m a ć p r z y ż y c iu ” , in s ty tu c je p r z e j ę t e p o w ła d z a c h ro s y js k ic h i n ie m ie c k i c h (a ż 7 0 % w y d a tk ó w s ta n o w iły k o s z ty u tr z y m a n i a p e r s o n e l u ) .

N ic w ię c d z iw n e g o , ż e w te j s y tu a c ji b r a k o w a ło p ie n i ę d z y n a i n n e z a d a n ia : s t a n u lic i p la c ó w b y ł o p ła k a n y , a b e z p ie c z e ń s tw o m ie s z k a ń c ó w n a w e t w c z a s a c h p o k o j u n ie w y s ta r ­ c z a ją c e . O f i a r ą n a p a d u s ta ł s ię w w ig ilię B o ż e g o N a r o d z e n i a w 1 9 1 9 r. r a d n y K a z im ie r z

14 W latach dwudziestych trwały pertraktacje z wierzycielami w celu ustalenia kwoty i sposobu spłaty pożyczki. Porozumienie w tej sprawie umożliwiłoby staranie się o dalsze pożyczki zagraniczne.

15 LCVA, sygn. 64/20/218, T. N a g u r s k i , Gospodarka finansowa miasta Wilna w ciągu dziesięciolecia niepodległości do r. 1928/29 włącznie, k. 7.

M iś k ie w ic z — c u k ie r n ik , c z ło n e k B a n k u T o w a rz y stw S p ó łd z ie lc z y c h . Z o s t a ł z a m o r d o w a ­ n y n a u l. K ijo w s k ie j, g d y w r a c a ł z d w o r c a k o le jo w e g o d o d o m u 17.

S y tu a c ja f in a n s o w a m i a s t a w p ie r w s z y c h m ie s i ą c a c h p o w y b o r a c h s a m o r z ą d o w y c h n a d a l b y ła k a t a s t r o f a l n a . P r e z y d e n t W il n a p o d c z a s z ja z d u p r z e d s ta w ic i e li lu d n o ś c i o k r ę g u w ile ń s k ie g o , z w o ła n e g o p r z e z k o m i s a r z a g e n e r a l n e g o z ie m w s c h o d n ic h n a 7 - 9 m a r c a 1 9 2 0 r., d o m a g a ł s ię o d r z ą d u n ie z w ło c z n e j p o m o c y p o p r z e z p r z e j ę c ie p r z e z w ła d z e p a ń ­ s tw o w e s z p ita li i z a k ła d ó w d o b ro c z y n n y c h , z w r o t k o s z tó w p o c z y n io n y c h n a r z e c z in s ty t u ­ c ji p a ń s tw o w y c h , p r z y w r ó c e n i e p o d a t k ó w p r z e w o z o w o - w y w o z o w y c h o r a z o d sz y ld ó w . W k o ń c u ż ą d a ł s u b w e n c ji b e z z w r o tn e j n a p o k r y c ie d e f i c y tu 18.

R z e c z j a s n a , ż e r e a l iz a c j a w s z y s tk ic h p o s t u l a t ó w p r z e z r z ą d b y ła m a ł o p r a w d o p o d o b ­ n a , w ię c w ła d z e m ie js k ie w r a m a c h is tn ie ją c y c h m o ż liw o ś c i p r a w n y c h p o s z u k iw a ły n o w y c h ź r ó d e ł d o c h o d u . I t a k u s t a l o n o n a r o k 1 9 2 0 p o d a tk i : o d r o w e r ó w — p o 4 0 m a r e k p o ls k ic h ( m k p ) , z a ś o d „ e k w ip a ż y a u to m a ty c z n y c h ” — p o 1 0 0 m k p o d „ k a ż d e j k o ń s k ie j siły ” . W ty m c z a s ie k a r a z a n ie p r z y b y c ie r a d n e g o n a p o s i e d z e n ie w y n o s iła 5 0 m k p 19. W k w ie tn i u 1 9 2 0 r. R a d a M i e js k a u c h w a liła w y s o k o ś ć o p ła t y z a w e jś c ie n a G ó r ę Z a m ­ k o w ą : d o r o ś li — 1 m k p , ż o łn ie r z e , d z ie c i i m ło d z ie ż u c z ą c a się — 5 0 fe n ig ó w , b i l e t s e z o n o ­ w y d la j e d n e j o s o b y n a la t o — 15 m k p . M a g i s t r a t m ó g ł z w o ln ić z o p ł a t w y c ie c z k i o r g a n i z o w a n e p r z e z s z k o ły o r a z in s ty tu c je k u lt u r a l n o - o ś w i a t o w e i s p o ł e c z n e 20. R a d a M i e js k a u s t a l a ł a ta k ż e c e n y z a n o c le g i w h o te l a c h . I t a k w e d łu g c e n n ik a z lu t e g o 1 9 2 0 r. n a j t a ń s z e h o t e l e k o s z to w a ły p o 2 m k p , a le w n a jd r o ż s z y m ( „ E r m i t a ż ” , u l. B is k u p ia 12) t r z e b a b y ło z a p ła c ić j u ż 2 4 m a r k i. J e d n a k m a r k a p o ls k a sz y b k o tr a c i ł a n a w a r to ś c i i ju ż tr z y m ie s i ą c e p ó ź n ie j R a d a M i e js k a w y ra z iła z g o d ę n a z w ię k s z e n ie c e n o 1 0 0 % 21. W ła ś n ie in f la c ja p o w o d o w a ł a z n a c z n e s t r a ty w k a s ie m ie js k ie j: o p ó ź n i a n i e w p ła t i n ie d o s to s o w a n ie ta r y f d o s p a d k u w a r to ś c i w a lu ty b y ły g łó w n y m i p r z y c z y n a m i d e f ic y tu w f u n k c j o n o w a n i u w o d o c ią g ó w i k a n a liz a c ji.

W tr u d n e j s y tu a c ji g o s p o d a r c z e j o w ie le ła tw ie j b y ło z a jm o w a ć się k w e s tia m i n i e m a ­ te r ia ln y m i, k t ó r e w y w o ły w a ły s p o r e z a in t e r e s o w a n i e s p o łe c z e ń s tw a . J a k z w y k le w c z a s a c h p r z e ł o m u (c o b ę d z ie s z c z e g ó ln ie c h a r a k t e r y s t y c z n e d la c z a s ó w p ó ź n ie js z y c h ) , z a jm o w a n o się s p r a w a m i s y m b o lic z n y m i: z m i a n ą n a z w u lic i d e m o n t a ż e m p o m n ik ó w . W ty m c e lu p o ­ w o ła n o s p e c j a ln ą k o m is ję n a c z e le z p r o f . F e r d y n a n d e m R u s z c z y c e m , a le n ie b y ł to p r o b ­ le m c a łk o w ic ie św ieży , b o k o m is ja t a k a p o w s ta ł a ju ż n a p o c z ą t k u o k u p a c ji n ie m ie c k ie j. W s k ła d z ie n o w e j k o m is ji z n a la z ło s ię t r z e c h c z ło n k ó w s t a r e j, a p o t e m d o k o o p to w a n o je s z c z e tr z e c h k o le jn y c h (M . B r e n s z t e jn a , S. T r o c k ie g o i W . Z a h o r s k i e g o ) . K o m is ja w s w o je j p r a c y k ie r o w a ł a s ię n a s t ę p u ją c y m i z a s a d a m i: a ) z m i a n ie p o w in n y u le c w s z y s tk ie n a z w y n a d a n e z a c z a s ó w ro s y js k ic h i o c h a r a k t e r z e ro s y js k im ; b ) n a le ż y p rz y w ró c ić n a z w y d a w n e , tr a d y c y jn e ; c) n o w e n a z w y p o w in n y b y ć z w ią z a n e z h is to r i ą m ia s ­ t a i k r a ju ; d ) n a le ż y u n i k a ć k o le jn y c h z m ia n , d la t e g o le p ie j z a c h o w a ć n i e k t ó r e n a z w y p r z y ­ p a d k o w e , a b y m o g ły b y ć z m i e n io n e w m i a r ę p o tr z e b y . S t a r a n o s ię t a k ż e s k u p i a ć n a z w y u lic p r z y p o m in a j ą c e w a ż n e e ta p y d z ie jó w . I t a k d o o k o ł a p l a c u Ł u k is k ie g o — o k r e ś l a n e ­ g o m i a n e m G o lg o ty W ile ń s k ie j — p r o m i e n i a m i m ia ły o d c h o d z ić u lic e : 3 M a j a , J a k u b a

17 „Ziemia Wileńska”, 4 stycznia 1920, nr 1. W 1918 r. w mieście było tylko 352 punkty świetlne na ulicach, 10 lat później — 1373.

18 „Tygodnik Wileński”, 20 marca 1920, nr 3.

19 LCVA, sygn. 64/20/219, Protokół z posiedzenia Rady Miejskiej, k. 26. 20 Ibidem, k. 190.

J a s iń s k ie g o , Z y g m u n t a S ie r a k o w s k ie g o , O f ia r n a , a „ u lic y g łó w n e j p r o w a d z ą c e j d o t e ­ g o m ie js c a , c h y b a n a le ż y s ię n a z w a u lic y A d a m a M ic k ie w ic z a ” — p is a ł F e r d y n a n d R u s z ­ czy ć22. Z n ie c i e r p li w i o n y r a d n y W a c ła w S tu d n i c k i s p o w o d o w a ł te ż p r z y ję c ie u c h w a ły R a d y M ie js k ie j w s p r a w ie „ u s u n i ę c ia c o k o łó w p o m n ik ó w , k t ó r e s z p e c ą m i a s t o i b u d z ą p r z y k r e w s p o m n i e n ia ” 23. W a r t o z a u w a ż y ć , ż e o ile R a d a M i e js k a w k w e s tia c h b u d ż e to w y c h d o ­ s t r z e g a ł a w ż y c iu m i a s t a p o z a P o la k a m i i n n e g r u p y n a r o d o w o ś c io w e , s t ą d n p . d o f i n a n s o ­ w a n ie in s ty tu c ji ż y d o w s k ic h : s z p i ta l a i o r g a n i z a c ji d o b r o c z y n n y c h o r a z p r z e k a z a n i e z a p o m ó g n a r z e c z g m in y ż y d o w s k ie j, to je ś li c h o d z i o u tr w a l e n ie ic h w p a m i ę c i h is to r y c z ­ n e j m i a s t a — ta k i c h p r o p o z y c ji z e s t r o n y w ię k s z o ś c i R a d y n ie b y ło . L a t e m 1 9 2 0 r. w y d a r z e n ia u le g ły p r z y s p ie s z e n iu . J u ż w c z e r w c u z n ie p o k o j e m o b s e r ­ w o w a n o s y tu a c ję n a f r o n c ie , c h o ć z a p e w n e n ie p r z y p u s z c z a n o , ż e p o ls k ie w o js k o w y c o fa się z W iln a . S p r a w a t a s t a ł a s ię d la n ie k t ó r y c h p r a w ie o c z y w is ta w p ie r w s z y c h d n ia c h lip c a — r o b i o n o z a p a s y ż y w n o śc i, r o z p o c z ę ł a s ię s p e k u l a c ja a r t y k u ła m i s p o ż y w c z y m i. R a d a M ie js k a , k t ó r a z e b r a ł a s ię 8 lip c a ( n a s t ę p n e p o s i e d z e n ie o d b y ło s ię d o p i e r o p o z a k o ń c z e ­ n iu d z ia ł a ń w o je n n y c h — 4 g r u d n i a 1 9 2 0 ) p o le c i ła w y p ła c ić p r a c o w n ik o m m ie js k im p e n s j ę s i e r p n io w ą j u ż 10 lip c a . U p o w a ż n i ła t a k ż e m a g i s t r a t d o b e z p ie c z n e g o u lo k o w a n ia w a lo ­ ró w k a s y m ie js k ie j i lo m b a r d u 24. 12 lip c a w y p ła c o n o p r e z y d e n t o w i B a ń k o w s k ie m u z a lic z ­ k ę w w y s o k o ś c i 4 ty s. m k p n a — j a k t o e u f e m is ty c z n ie n a z w a n o — k o s z ty p o d r ó ż y w s p r a w a c h m ie js k ic h d o W a rs z a w y , a le b y ła t o j u ż fa k ty c z n ie e w a k u a c ja . P e łn i e n ie o b o ­ w ią z k ó w p r e z y d e n t a p o w ie r z o n o w ic e p r e z y d e n t o w i Ł o k u c ie w s k ie m u 25.

W ś r o d ę 14 lip c a 1 9 2 0 d o W iln a w k ro c z y ły o d d z ia ły A r m i i C z e r w o n e j. W c z e ś n ie j u k a ­ z a ł s ię k o m u n i k a t: „ N a s k u t e k ---d e c y z ji N a c z e ln e g o W o d z a W iln o z o s t a ło o d d a n e L i t ­ w in o m ” . P r z e b y w a ją c y w ó w c z a s w r o d z i n n y m B o h d a n o w i e F e r d y n a n d R u s z c z y c — r a d n y m i a s t a W iln a — s k o m e n to w a ł to w s p o s ó b n a s tę p u ją c y : „ W y r z e c z e n ie s ię W il n a j e s t w y ­ k a s t r o w a n ie m P o ls k i” 26.

N ie w ie m y , g d z ie p o d z ia ł s ię w ó w c z a s w ic e p r e z y d e n t Ł o k u c ie w s k i, a le c z o ło w ą p o s ­ ta c i ą w n a jb liż s z y c h d n ia c h s ta ł s ię ła w n ik A l b e r t K a b a c z n ik . W s y tu a c ji, g d y z W iln a w y je c h a ły w ła d z e m ie js k ie i z a c z ę ło o p u s z c z a ć j e p o ls k ie w o js k o , z w o ła n o z e b r a n i e p r a ­ c o w n ik ó w m a g i s t r a tu . W y ło n iło o n o k o m is ję , m .in . z u d z ia ł e m ła w n ik a K a b a c z n ik a , k t ó r a m i a ła u d a ć s ię d o d o w ó d z tw a g a r n i z o n u d la o m ó w ie n i a k w e s tii o c h r o n y m ie s z k a ń c ó w m i a s t a i s k ła d ó w m ie js k ic h o d g r a b ie ż y o r a z w y ło n ić k o m is ję d o s p r a w w y p ła ty p r a c o w n i­ k o m m ie s ię c z n e j z a p o m o g i27. W o b e c c a łk o w ite g o o p u s z c z e n i a m i a s t a p r z e z siły p o ls k ie , p ie r w s z a k w e s tia p r z e s t a ł a b y ć a k tu a l n a .

N a s t ę p n e g o d n ia , k ie d y W iln o b y ło ju ż c a łk o w ic ie w r ę k a c h b o ls z e w ic k ic h i r o z p o c z ę ­ ły s ię r ó ż n e re k w iz y c je n p . w s k ł a d a c h s z p ita ln y c h , n a o g ó ln y m z e b r a n i u p r a c o w n ik ó w m ie js k ic h p o s t a n o w i o n o w y s ła ć d e le g a c ję d o n o w e g o k o m e n d a n t a m ia s ta . M i a ła o n a p r z e d s ta w ić s t a n m i a s t a , p r o s ić o w y d a n ie c h le b a i in n y c h a r ty k u łó w ż y w n o ś c io w y c h l u d ­ n o ś c i o r a z o z d ję c ie p ie c z ę c i z k a s y m ie js k ie j. W s k ł a d d e le g a c ji w y b r a n o : A l b e r t a K a b a c z ­ n ik a , b u c h a l t e r a K a r o l a O b ry , k o n t r o l e r a P i o t r a J a s tr z ę b s k ie g o , b u c h a l t e r a T e o d o r a

22 Ibidem, k. 119.

23 Ibidem, Protokół Rady Miejskiej, 15 kwietnia 1920, k. 187. 24 Ibidem, k. 194.

25 Ibidem, k. 194.

26 F. R u s z c z y c , op. cit., s. 85. 27 LCVA, sygn. 64/20/221, k. 196.

L ip s k ie g o , k ie r o w n i k a o d d z ia ł u t r a n s p o r t u L u d w ik a O s tr e jk ę i p r a c o w n ik a e le k t r o w n i A lf o n s a S u c h o c k ie g o 28. Z p o l e c e n i a k o m e n d a n t u r y w o je n n e j d e le g a c ja t a z o s t a ła m i a n o w a n a T y m c z a s o w y m K o m i t e t e m M ie js k im , k tó r y n ie z w ło c z n ie p r z y s tą p ił d o p r a c y . N a s t ę p n e g o d n ia K o m it e t p o w o ła ł ty m c z a s o w y c h k ie r o w n ik ó w w y d z ia łó w n a m ie js c e n ie o b e c n y c h , a le z a s tr z e g ł, że: „ W y z n a c z e n ie to j e s t c z a s o w e i n i e d a je p r a w a d o ro s z c z e n ia p r e t e n s j i c o d o s t a łe g o n a z n a ­ c z e n i a n a p o s a d ę , j a k te ż i n a z w ię k s z e n ie w y n a g r o d z e n ia ” 29.

N a ty m p o s i e d z e n i u p o ja w ił s ię p r z e d s ta w ic i e l w ła d z b o ls z e w ic k ic h n ie j a k i W a le r ia n D ą b r o w a ( lu b D o m b r o w a ) , k tó r y o k a z a ł p is m o o m i a n o w a n i u g o p r z e z K o m i t e t R e w o ­ lu c y jn y k o m i s a r z e m g o s p o d a r k i m ie js k ie j o d 2 0 lip c a . T y m c z a s o w y K o m i t e t M ie js k i w o b e c p e łn o m o c n ic t w a D ą b r o w y p r z y ją ł s p r y tn ą ta k ty k ę : p o w ie r z y ł m u k ie r o w n ic tw o s e k ­ c ją t e c h n i c z n ą i p r o s ił o n a ty c h m ia s to w e r o z p i e c z ę to w a n ie s k a r b c a m ie js k ie g o , a b y u r u ­ c h o m ić k a s ę i w y p ła c ić p i e n i ą d z e s z c z e g ó ln ie ty m p r a c o w n ik o m , k tó r z y w c z e ś n ie j n ie o tr z y m a li u c h w a lo n e j p r z e z R a d ę M i e js k ą z a p o m o g i. D ą b r o w a n ie d a ł s ię j e d n a k z m a r g i­ n a liz o w a ć i n a n a s t ę p n y m p o s i e d z e n i u 19 lip c a o ś w ia d c z y ł, ż e w szy scy k ie r o w n ic y w y d z ia ­ łó w , z a w y ją tk ie m ż y w n o ś c io w e g o , w s p r a w a c h m ie js k ic h p o w in n i z w r a c a ć s ię d o n ie g o , a o s t a te c z n i e 23 lip c a 1 9 2 0 o g ło s ił, ż e T y m c z a s o w y K o m i t e t M ie js k i j e s t ro z w ią z a n y 30.

W ty m m ie js c u w a r t o p r z y p o m n ie ć , ż e 12 lip c a w M o s k w ie z o s t a ł p o d p is a n y u k ła d p o ­ m ię d z y R o s ją R a d z ie c k ą a L itw ą , w y z n a c z a ją c y g r a n i c ę p o m i ę d z y o b y d w o m a p a ń s t w a m i — z W il n e m i W ile ń s z c z y z n ą p o s t r o n i e lite w s k ie j. Z te j o k a z ji w K o w n ie 16 lip c a o d b y ła się o g r o m n a m a n i f e s t a c ja p a tr io t y c z n a . W k r ó t c e d o W il n a p rz y b y ł s y m b o lic z n y o d d z ia ł li­ te w s k i. W lo k a l u K lu b u L ite w s k ie g o (u l. D o m in i k a ń s k a 1 2 ) u r z ą d z o n o h e r b a c i a r n i ę d la ż o łn ie r z y t e g o o d d z ia ł u . N a p o s i e d z e n i e T y m c z a s o w e g o K o m i t e t u L ite w s k ie g o 2 2 lip c a s ta w iło s ię k ilk a d e le g a c ji lu d n o ś c i ż y d o w s k ie j: p r z e d s ta w ic i e le g m in y w y z n a n io w e j ży­ d o w s k ie j — d r W y g o d z k i ( r a d n y ) i r a b i n R u b in s z t e jn , p r z e d s ta w ic i e l d e m o k r a tó w — r a d ­ n y C e m a c h S z a b a d o r a z p r z e d s ta w ic i e le o r g a n i z a c ji s y jo n is ty c z n e j — S z e r k in i r a d n y Ł a z a r z S p ir o . D e le g a c j e t e p o d k r e ś l a ł y — j a k r e l a c jo n o w a ła lite w s k a g a z e t a „ E c h o L itw y ” — s o l id a r n o ś ć o lb r z y m ie j w ię k s z o ś c i Ż y d ó w w ile ń s k ic h z n ie p o d l e g łą L it w ą 31.

B o ls z e w ic y n ie s p ie s z y li s ię j e d n a k z p r z e k a z a n i e m W il n a L itw in o m . D o p i e r o 6 s i e r p ­ n ia 1 9 2 0 p o d p i s a n o w K o w n ie u m o w ę w s p r a w ie e w a k u a c ji i u t w o r z o n o K o m is ję E w a ­ k u a c y jn ą L it e w s k o - R o s y js k ą . E w a k u a c j a w s t r e f i e p ó łn o c n e j (Ś w ię c ia n y ) i ś r o d k o w e j ( W iln o ) m i a ła r o z p o c z ą ć s ię n ie z w ło c z n ie i z a k o ń c z y ć : w s t r e f i e p ó łn o c n e j — w c ią g u tr z e c h d n i, w s t r e f i e ś r o d k o w e j — n ie p ó ź n ie j n iż d o 1 w r z e ś n ia . N a t o m i a s t w s t r e f i e p o ł u d ­ n io w e j ( G r o d n o ) p o c z ą t e k i k o n ie c e w a k u a c ji m ia ły b y ć u s t a l o n e n a m o c y o d r ę b n e g o p o ­ r o z u m i e n i a 32. P o d c z a s o b r a d K o m is ji E w a k u a c y jn e j p r z e d s ta w ic i e le s t r o n y lite w s k ie j w ie lo k r o tn i e w y s tę p o w a li p r z e c iw k o r a b u n k o w e j p o lity c e w ła d z b o ls z e w ic k ic h . P r o t e s t o ­ w a li p r z e c iw k o k o n f is k o w a n iu to w a r ó w w k o o p e r a t y w a c h w ile ń s k ic h , n a jc z ę ś c ie j b e z w y d a w a n ia k w itó w re k w iz y c y jn y c h . Z g o d n i e z p u n k t e m p ią ty m u m o w y p o d p i s a n e j 6 s i e r p ­ n ia , z z a ję te g o p r z e z A r m i ę C z e r w o n ą te r y to r i u m , k t ó r e p r z y p a d a ł o L itw ie i p o d le g a ł o e w a k u a c ji, R o s ja n i e m o g li w y w o z ić ty lk o s w o je m i e n ie w o js k o w e . T y m c z a s e m w p iś m ie

28 Ibidem, k. 197. 29 Ibidem, k. 199. 30 Ibidem, k. 200, 203.

31 „Echo Litwy”, 24 lipca 1920, nr 133. 32 „Głos Litwy”, 15 października 1920, nr 2.

z 21 s i e r p n i a d o d o w ó d z tw a w o js k ro s y js k ic h w W iln ie m i n is te r o b r o n y n a r o d o w e j L itw y p p ł k Ż u k a s w s k a z y w a ł n a n a g m i n n e ł a m a n ie te j u m o w y : „ A j e d n a k w y w ie ź liś c ie ju ż i w y ­ w o z ic ie o b e c n ie w s z e lk ie m ie n ie : p a ń s tw o w e , s p o ł e c z n e i p r y w a tn e p a ń s t w a lite w s k ie g o . T a k w ię c w y w ie ź liś c ie ju ż : 1) d r u k a r n i e Z y s m a n a , Ż u k o w s k ie g o , Z a w a d z k ie g o , 2 ) z z a k ła ­ d u N a g r o d z k ie g o — w s z y s tk ie m a s z y n y , c z ę ś c i m a s z y n i s u r o w c e , 3 ) z k o o p e r a t y w „ R o b o t ­ n i k ” i „ Z w i ą z e k W ile ń s k i K o o p e r a ty w ” — m a s ę t o w a r u i 1 40 0 0 0 m a r e k w g o tó w c e , 5 ) z f a b r y k g a r b a r s k ic h i ty to n io w y c h — s u r o w c e , 6 ) z w a r s z t a tó w k o le jo w y c h — m a s z y n y , n ie z w a ż a ją c n a p r o t e s t y i o b u r z e n i e r o b o t n ik ó w , 7 ) ro z g r a b iliś c ie s k r z y n k i i s k a r b c e b a n ­ k ó w i lo m b a r d ó w , 8 ) z a b ie r a c ie b e z ż a d n e g o o d s z k o d o w a n ia o s t a t n i ś r o d e k z a r o b k u b i e ­ d a k ó w — m a s z y n y d o sz y c ia , z e s z p ita li — m e b l e i z a p a s y ż y w n o śc i, z c a łe g o m i a s t a W iln a i o k o lic w y w o z ic ie m e b l e . J e d n y m s ło w e m p o z o s t a w i a c ie n a m k r a j c a łk o w ic ie o p u s t o s z o ­ ny, r o b o t n ik ó w b e z p r a c y i c h le b a , s z p i ta l e i p r z y t u łk i b e z z a p a s ó w ż y w n o ś c i” 33 34.

P o d c z a s o b r a d K o m is ji E w a k u a c y jn e j s t r o n a lite w s k a z g ła s z a ła p o s t u l a t j a k n a js z y b ­ s z e g o p r z e j ę c i a w ła d z y w W iln ie p r z e z n o w y m a g i s t r a t, k tó r y p o w s ta łb y p o p r z e z d o łą c z e ­ n ie d o j e g o b y ły c h c z ło n k ó w „ p r z e d s ta w ic ie li n a r o d o w o ś c i w s t o s u n k u p r o p o r c j o n a l n y m ” . Z k o le i r e p r e z e n t a n t s t r o n y ro s y js k ie j M . R a f e s tw ie r d z ił, ż e s p o s ó b o r g a n i z a c ji m a g i s t r a ­ t u t o w e w n ę t r z n a s p r a w a lite w s k a , a le u w a ż a ł, iż n a jp i e r w s t o p n io w o p o w in n y b y ć p r z e j ­ m o w a n e r ó ż n e in s ty tu c je m ie js k ie , a d o p i e r o n a k o ń c u p o w in ie n p o w s ta ć m a g i s t r a t, b o z o r g a n iz o w a n y w c z e ś n ie j s ta n o w iłb y n i e p o t r z e b n ą k o n k u r e n c j ę d la K o m i t e t u R e w o l u ­ c y jn e g o . 16 s i e r p n i a u s t a lo n o , ż e o d 23 s i e r p n i a w W iln ie z a c z n ie u r z ę d o w a ć n o w y m a g i s t r a t. J e d n a k w p r z e d d z i e ń — 2 2 s i e r p n i a — p r z e w o d n ic z ą c y d e le g a c ji ro s y js k ie j M . R a f e s p o i n ­ f o r m o w a ł, ż e p o w s tr z y m u je p r z e k a z a n i e w ła d z o m lite w s k im in s ty tu c ji c y w iln y c h w W iln ie o r a z o d r a c z a t e r m i n r o z p o c z ę c i a c z y n n o ś c i p r z e z m a g i s t r a t lite w s k i. P r e t e k s t e m b y ło a r e s z to w a n ie p r z e z w ła d z e lite w s k ie k ilk u d z ia ła c z y k o m i te t ó w re w o lu c y jn y c h w o k o lic a c h W il n a o r a z z a m o r d o w a n i e p r z e w o d n ic z ą c e g o K o m i t e t u R e w o lu c y jn e g o w L a n d w a r o w ie — s t r o n a r o s y js k a ż ą d a ł a z w o ln ie n ia a r e s z to w a n y c h o r a z w y ja ś n ie n ia s p r a w y z a b ó js tw a 35.

O s ta t e c z n i e , w e d łu g n ie k t ó r y c h in f o r m a c ji, L itw in i p r z e j ę li m i a s t o 2 8 s i e r p n ia , c h o ć n a d a l p r z e z W iln o p r z e c h o d z i ły w o js k a b o ls z e w ic k ie , a w z a s a d z ie p r z e j e ż d ż a ły k o r z y s ta ­ j ą c z ta m te j s z e g o w ę z ła k o le jo w e g o 36. R o z k a z e m z 2 9 s i e r p n i a lite w s k i k o m e n d a n t m i a s t a

( k p t. K u r k a u s k i s ) p o w o ła ł m a g i s t r a t ty m c z a s o w y , k tó r y p ó ź n ie j s a m o k r e ś la ł się ja k o „ c z a ­ so w y m a g i s t r a t ” . J e g o p r z e w o d n ic z ą c y m , czy li p r e z y d e n t e m , z o s t a ł J u o z a s K y m a n ta s , k t ó ­ r e g o n a z w is k o p o d a w a n o r ó w n ie ż w f o r m ie „ K i m o n t ” , a o n s a m p o d p is y w a ł s ię „ K y m o n t” . B y ł o n z n a n y m d z ia ła c z e m lite w s k im w W iln ie m .in . c z ło n k ie m K o m i t e t u O b y w a te ls k ie g o u t w o r z o n e g o 17 w r z e ś n i a 1 9 1 5 . J e g o z a s t ę p c ą z o s t a ł B o le s ła w S ta n k ie w ic z — in ż y n ie r b u ­ d o w n ic tw a , w c z e ś n ie j k ie r o w n i k W y d z ia łu T e c h n ic z n e g o w Z a r z ą d z i e C y w iln y m Z i e m W s c h o d n i c h . P o n a d t o c z ło n k a m i c z a s o w e g o m a g i s t r a t u ( n i e k ie d y o k r e ś la n y m i m i a n e m ła w n ik ó w ) byli: S ta n is ła w C z y ż e w s k i, M a r i a n D z ie w ic k i, J ó z e f S o s n o w s k i o r a z J o n a s S za- p i r o i w y m ie n ia n y j u ż w c z e ś n ie j A l b e r t K a b a c z n ik . D w a j o s t a t n i b y li w y b r a n i d o R a d y

33 Ibidem, 10 grudnia 1920, nr 47. Władze litewskie protestowały również przeciw prowadzeniu propagandy przeciwko państwu litewskiemu w komunistycznych drukach wydawanych w Wilnie, a także zorganizowaniu tam 18 sierpnia 1920 demonstracji antylitewskiej.

34 Ibidem, 23 października 1920, nr 8. Przedstawicielstwo różnych narodowości w „stosunku proporcjonal­ nym” oznaczało raczej równą liczbę przedstawicieli głównych narodowości miasta.

35 Ibidem, 8 grudnia 1920, nr 46. 36 F. R u s z c z y c, op. cit., s. 91.

M ie js k ie j w e w r z e ś n i u 1 9 1 9 r., a D z ie w ic k i b y ł z a c z a s ó w ro s y js k ic h , c z y li p r z e d w y b u c h e m w o jn y , s e k r e t a r z e m R a d y M ie js k ie j. W „ D z i e n n i k a c h ” F e r d y n a n d a R u s z c z y c a p o ja w ia się i n f o r m a c ja (z d ru g ie j r ę k i ) , ż e R a d a M i e js k a s k ł a d a ła s ię z d w ó c h P o la k ó w , d w ó c h L itw i­ n ó w i d w ó c h Ż y d ó w 37. Z k o le i „ G a z e t a K r a jo w a ” — p is m o z w ią z a n e z e ś r o d o w is k ie m k r a ­ jo w c ó w , k t ó r e z a c z ę ło u k a z y w a ć s ię 2 w r z e ś n i a 1 9 2 0 — p o d a j e , ż e s k ła d n a r o d o w o ś c io w y m a g i s t r a t u b y ł n a s tę p u ją c y : p o d w ó c h L itw in ó w , Ż y d ó w i P o la k ó w o r a z j e d e n B ia ł o r u s i n 38. P o n a d t o w y m ie n ić n a le ż y n a z w is k o s e k r e t a r z a J ó z e f a J a c h im o w ic z a , k tó r y b y ł w c z e ś ­ n ie j w ie lo l e tn i m s e k r e t a r z e m z a r z ą d u m i a s t a , o r a z je g o z a s tę p c y — I g n a c e g o J a n k o w ­ s k ie g o . P o d z ia ł o b o w ią z k ó w w r a m a c h m a g i s t r a t u b y ł n a s tę p u ją c y : J o n a s K y m o n t — k a n c e l a r ia , W y d z ia ł P ra w n y ; B o le s ła w S ta n k ie w ic z — W y d z ia ł F in a n s o w y , P o d a tk ó w , K o n tr o l i, lo m b a r d ; J o n a s S z a p ir o — W y d z ia ł Z d r o w ia , O p ie k i i O ś w ia ty ; A l b e r t K a b a c z - n ik — W y d z ia ł T e c h n ic z n y , P r z e m y s łu i H a n d l u ; S ta n is ła w C z y ż e w s k i — W y d z ia ł A p r o ­ w iz a c ji i O p a łu ; J ó z e f S o s n o w s k i — m a j ą tk i , d o m y o p u s z c z o n e , s ta ty s ty k a ; M a r i a n D z ie w ic k i — s t r a ż o g n io w a , ta b o r y , ry n k i39. P r o t o k o ły p o s i e d z e ń m a g i s t r a t u p r o w a d z o n e b y ły w ję z y k u p o ls k im . O b r a d o w a ł o n z a z w y c z a j c o d z ie n n ie , a 14 i 15 w r z e ś n i a o d b y ły się p o d w a p o s i e d z e n ia .

J e d n ą z p ie r w s z y c h d e c y z ji b y ło p r z e p r o w a d z e n i e e k s h u m a c ji o s ó b r o z s tr z e l a n y c h p r z e z b o ls z e w ik ó w o d 15 lip c a d o 2 7 s i e r p n i a o r a z ty c h , k tó r z y z g in ę li w w a lk a c h 14 lip c a z o b u s t r o n . P o s t a n o w i o n o z w ró c ić s ię d o lite w s k ie g o k o m e n d a n t a o w y z n a c z e n ie je ń c ó w d o w y k o p a n ia o f ia r , k t ó r e m ia ły b y ć s f o to g r a f o w a n e , a n a s t ę p n i e p o g r z e b a n e 40.

J e d n a k s z c z e g ó ln ie w a ż n e w d z ia ła ln o ś c i w ła d z m i a s t a b y ły p r o b l e m y a p ro w iz a c y jn e , k t ó r e b e z p o ś r e d n i o d o ty k a ły ta k ż e p r a c o w n ik ó w . M a g i s t r a t p o s t a n o w i ł p r z e j ą ć p r o d u k t y ż y w n o ś c io w e p o z o s t a w i o n e n a s ta c ji k o le jo w e j p r z e z b o ls z e w ik ó w . W p ie r w s z e j k o le jn o ś c i w y d a n o p o 10 f u n t ó w m ą k i ż y tn ie j e ta to w y m p r a c o w n ik o m , k tó r z y n ie m i e li c a łk o w ite g o u tr z y m a n i a , z j e d n y m — c o w a r t o p o d k r e ś l i ć — w y ją tk ie m : „ P ra c o w n ic y , k tó r z y n a z n a c z e ­ n i b y li p r z e z w ła d z e s o w ie c k ie , n ie m a j ą p r a w a d o o tr z y m a n i a m ą k i ” 41. W ła d z e m ie js k ie z w ró c iły s ię t a k ż e d o r z ą d u lite w s k ie g o z p r o ś b ą o d o s t a r c z e n i e ż y w n o śc i. W n a jb liż s z y c h d n ia c h p r z y s ła n o j e d n a k z K o w n a z a le d w ie p ię ć s z t u k b y d ła , k t ó r e m a g i s t r a t r o z d z ie lił n a s t ę p u ją c o : p o d w ie s z tu k i d la in s ty tu c ji d o b r o c z y n n y c h p o ls k ic h i ż y d o w s k ic h a j e d n ą d la b i a ł o r u s k i c h i lite w s k ic h 42.

B y ła t o o c z y w iśc ie k r o p l a w m o r z u p o t r z e b . B ę d ą c e w d r a m a ty c z n e j s y tu a c ji f i n a n s o ­ w ej w ła d z e m ie js k ie liczy ły n a p o m o c r z ą d u lite w s k ie g o . J u ż 4 w r z e ś n i a 1 9 2 0 m a g i s t r a t p o ­ s ta n o w ił z w ró c ić s ię z p r o ś b ą o u d z ie l e n ie p o ż y c z k i w w y s o k o ś c i je d n e g o m i li o n a o s t m a r e k (w e d łu g ó w c z e s n e g o k u r s u b y ło t o 5 m ln m a r e k p o ls k ic h ) 43. C h y b a j e d n a k te j p o ż y c z k i n ie o tr z y m a n o , b o k ilk a d n i p ó ź n ie j — 10 w r z e ś n i a — m a g i s t r a t p o s t a n o w i ł p r z e s ła ć d o r z ą d u

37 Ibidem.

38 „Gazeta Krajowa”, 5 września 1920, nr 4.

39 LCVA, sygn. 64/20/221, Protokół nr 1 z posiedzenia Czasowego Magistratu miasta Wilna dn. 30 sierpnia 1920 r., k. 204.

40 Ibidem; „Gazeta Krajowa”, 3 września 1920, nr 2. 41 LCVA, sygn. 64/20/221, k. 208.

42 Ibidem, k. 213.

43 Ibidem, Protokół posiedzenia 4 września 1920, k. 209. Nie wiemy jakie były rezultaty tych starań, bo trud­ no uwierzyć w informację „Gazety Krajowej” z następnego dnia, że rząd litewski udzielił miastu pożyczki w wyso­ kości 1 mln ostmarek („Gazeta Krajowa”, 5 września 1920, nr 4).

lite w s k ie g o d e p e s z ę in f o r m u j ą c ą o r o z p a c z liw e j s y tu a c ji f in a n s o w e j44. W k o ń c u w r z e ś n i a p r e z y d e n t K y m o n t o s o b iś c ie w y je c h a ł d o K o w n a , a b y u z y s k a ć z g o d ę m i n i s t r a f in a n s ó w n a — j a k t o o k r e ś l a n o w p r a s i e — „ u d z ie lo n ą z a s a d n ic z o p o ż y c z k ę m i a s t u ” 45. D w a d n i p ó ź ­ n ie j p r a s a p o d a ł a , ż e p r e z y d e n t p rz y w ió z ł 4 0 0 tys. o s t m a r e k p o ż y c z k i46.

P o w a ż n y m p r o b l e m e m b y ła ró w n ie ż s y tu a c ja z d r o w o t n a w W iln ie — z a g r o ż e n i e e p i ­ d e m ią , cz y m o ż e j u ż e p i d e m i a c h o le r y . Z p r o ś b ą o p o m o c z w r ó c o n o się d o k o m e n d a n t a m i a s t a — p r o s z o n o r z ą d o 1 50 ty s. m k p p o ż y c z k i. N a t e n c e l z fu n d u s z y m ie js k ic h w y s u p ła ­ n o ty lk o 2 0 tys. m k p , a le p o ł o ż e n i e f in a n s o w e m i a s t a b y ło t a k t r u d n e , ż e n a p o c z ą t k u p a ź ­ d z ie r n ik a z d e c y d o w a n o s ię n a w e t n a s p r z e d a ż p ię c i u k o n i, o s ł a b ia j ą c w t e n s p o s ó b m o ż liw o ś c i s t r a ż y o g n io w e j47. W o b e c g w a łto w n e g o u b o ż e n i a s p o ł e c z e ń s t w a w k o n s e k w e n c ji z m ia n s p o w o d o w a ­ n y c h w y d a r z e n ia m i w o je n n y m i, c o r a z w ię k s z e z n a c z e n i e m i a ła k w e s tia w ła ś c iw e j d z ia ła l­ n o ś c i o p ie k i s p o łe c z n e j. 16 w r z e ś n i a 1 9 2 0 o d b y ło s ię z e b r a n i e p r z e d s ta w ic i e li o r g a n iz a c ji r o b o tn ic z y c h i n a r o d o w o ś c io w y c h w c e lu u tw o r z e n i a W y d z ia łu O p i e k i S p o łe c z n e j, k tó r y m ia ł f u n k c jo n o w a ć p r z y m a g i s t r a c ie — w y b r a n o d w ó c h p r z e d s ta w ic i e li o r g a n i z a c ji r o b o t ­ n ic z y c h i d w ó c h — s p o łe c z n y c h . P ią ty m c z ło n k ie m b y ł k ie r o w n i k w y d z ia łu m ia n o w a n y p r z e z m a g i s t r a t. W y d z ia ł t e n m ia ł z a ją ć s ię f u n k c j o n o w a n i e m p r z y tu łk ó w , z a k ła d ó w d o ­ b ro c z y n n y c h , t a n i c h k u c h n i itp . R z ą d lite w s k i w y a s y g n o w a ł n a t e n c e l 3 0 0 ty s. o s t m a r e k . N a p o c z ą t k u p a ź d z i e r n i k a 1 9 2 0 r. k u c h n ie lu d o w e r o z p o c z y n a ły w y d a w a n ie t a n i c h p o ­ siłk ó w w ilo ś c i o k o ło 10 tys. d z i e n n i e 48.

P o z a tr u d n o ś c i a m i z w ią z a n y m i z z a o p a t r z e n i e m w ż y w n o ś ć o r a z p u s t k a m i w k a s ie m ie js k ie j, i n n e d o le g liw o ś c i z o k r e s u w ła d z y lite w s k ie j b y ły m n ie j o d c z u w a ln e , c h o ć z d a ­ rz a ły s ię a r e s z to w a n ia i re k w iz y c je . 9 w r z e ś n i a w lo k a l u „ B u n d u ” a r e s z to w a n o 5 7 z g r o m a ­ d z o n y c h t a m o s ó b i s k a z a n o n a tr z y m i e s i ą c e a r e s z t u z a u d z ia ł w z g r o m a d z e n iu b e z z e z w o le n ia 49. R e k w iz y c je m e b l i n a o g ó ł b y ły z w ią z a n e z p r z y g o to w y w a n ie m lo k a li, d o k t ó ­ ry c h m ia ły p r z e p r o w a d z i ć s ię w ła d z e lite w s k ie . „ C z y je s te ś m y o k u p o w a n i n a n o w o p r z e z n ie p r z y ja c ió ł z a b ie r a ją c y c h r e s z t ę m i e n i a m i e s z k a ń c o m ? ” — z a p y ty w a ł d z ie n n i k a r z „ G a ­ z e ty K r a jo w e j” 50.

J e d n a k s y tu a c ja w m ie ś c ie p o w o li n o r m a li z o w a ł a się . K o m e n d a n t w o js k o w y o g ło s ił, ż e m ie s z k a ń c y p o w in n i w d n ia c h 2 0 w r z e ś n i a — 12 p a ź d z i e r n i k a z a r e j e s t r o w a ć s ię w o b w o ­ d a c h p o lic y jn y c h n a p o d s t a w i e d o k u m e n t ó w u p r a w n ia ją c y c h ic h d o z a m ie s z k iw a n ia w W iln ie . O n o r m a li z a c ji m ia ło ś w ia d c z y ć u s t a l e n i e p r z e z m a g i s t r a t ta k s y z a p r z e j a z d p r o ­ m e m n a A n t o k o l u ( p ie s i — 2 m k p , w ó z — 5 m k p ) , a z w ła s z c z a p r z y w r ó c e n i e o p ł a t z a w e jś c ie n a G ó r ę Z a m k o w ą w w y s o k o ś c i u s t a lo n e j p r z e z p o p r z e d n i e w ła d z e . J e d n a k n a

44 LCVA, sygn. 64/20/221, Protokół z posiedzenia 10 września 1920, k. 214. Zamierzano m.in. ograni­ czyć zatrudnienie urzędników, ale z kolei brakowało pieniędzy na wypłacanie zwolnionym odpraw. Pracowni­ kom zamiast pensji wypłacano — jak to określiła „Gazeta Krajowa” — „śmiesznie małe zaliczki” w wysokości 200 mkp („Gazeta Krajowa”, 21 września 1920). Nowo wybrany zarząd związku zawodowego pracowników miej­ skich grożąc strajkiem żądał uregulowania wypłat.

45 „Gazeta Krajowa”, 29 września 1920. 46 Ibidem, 1 października 1920. 47 LCVA, sygn. 64/20/221, k. 243.

48 „Gazeta Krajowa” 22 września 1920, nr 17; 8 października 1920, nr 31. Rząd litewski zamierzał wprowa­ dzić w Wilnie jako obowiązującą walutę ostmarkę, której kurs wynosił w końcu września około 6 mkp. Cena zupy w tanich kuchniach wynosiła 1 mkp.

49 Ibidem, 14 września 1920. 50 Ibidem, 22 września 1920.

Górze Zamkowej pozostawały nadal relikty wojny: straż przy wejściu i karabiny maszyno­

we na baszcie. Magistrat zwrócił się do komendanta Wilna o zdjęcie straży, a ponieważ

władze wojskowe nie wyraziły na to zgody, postanowiono od 15 września zlikwidować etat

kasjerki, która miała pobierać opłaty za wejście51.

Mimo trudności finansowych łaskawie traktowano różne inicjatywy społeczne. I tak

postanowiono użyczyć bezpłatnie salę miejską w celu urządzenia 10 października koncer­

tu na rzecz strzelców litewskich (organizatorzy mieli zapłacić tylko za zużytą energię elek­

tryczną). Koncert nie odbył się, gdyż od 9 października w Wilnie było już wojsko polskie.

Jeszcze 12 października posiedzeniu „czasowego magistratu” przewodniczył prezy­

dent Kymont, a nawet jeszcze następnego dnia w protokole był wpisany jako przewod­

niczący, ale protokół podpisał już jego następca Marian Dziewicki52. Na kolejnym

posiedzeniu — 15 października— przyjęto do wiadomości prośby o dymisję złożone przez

prezydenta Kymonta i jego zastępcę Stankiewicza. Jednocześnie zdecydowano, aby prze­

kazać je do Departamentu Spraw Wewnętrznych Tymczasowej Komisji Rządzącej Litwy

Środkowej z prośbą o nowe nominacje. Obowiązki prezydenta tymczasowo przekazano

Marianowi Dziewickiemu53. 22 października, a więc prawie dwa tygodnie po wkroczeniu

oddziałów gen. Żeligowskiego do Wilna, odbyło się połączone posiedzenie „czasowego”

i starego magistratu, podczas którego odczytano pismo Departamentu Spraw Wewnętrz­

nych Litwy Środkowej z 12 października, z poleceniem aby magistrat i Rada Miejska

powstałe w wyniku wyborów w 1919 r. niezwłocznie objęły urzędowanie54.

Jedyną osobą, która wchodziła w skład zarówno starego jak i „czasowego” magistra­

tu, był ławnik Albert Kabacznik. Nie stwierdzono, by jego działalność w okresie pobytu

władz okupacyjnych była przyczyną podjęcia wobec niego jakichś działań restrykcyjnych.

W przywróconym starym magistracie ławnik Kabacznik przestrzegał poprzednich zasad.

I tak kiedy magistrat 8 listopada odrzucił wniosek żydowskich organizacji dobroczynnych

o wydanie im bezpłatnie produktów z „daru warszawskiego” — Kabacznik złożył votum

separatum. Według starych zasad postępowali także radni żydowscy w Radzie Miejskiej.

Na jej pierwszym posiedzeniu po zakończeniu działań wojennych, 4 grudnia 1920, gdy

przyjmowano na wniosek radnego Studnickiego uchwałę dziękczynną dla gen. Żeligow­

skiego za wyzwolenie miasta — zgodnie z ustaloną wcześniej zasadą — nie głosowali radni

narodowości żydowskiej55.

Sytuacja powoli normalizowała się, czego najlepszym dowodem była decyzja z 20 paź­

dziernika 1920 o wznowieniu sprzedaży biletów przy wejściu na Górę Zamkową. Na sta­

nowisko kasjerki powróciła pani Obuchowska i dla niej skończyły się czasy wojenne.

Jednak położenie materialne mieszkańców Wilna nadal było złe. W litewskiej gazecie

„Głos Litwy” zwracano w połowie października uwagę, że cena chleba razowego za funt

wynosiła 12 mkp, podczas gdy za rządów „prawowitej władzy litewskiej” była o połowę niż­

sza. Narzekano też na rabunki i bandytyzm, których przyczyny upatrywano w złej władzy,

bo w czasie pobytu wojsk litewskich wyłapano przestępców i osadzano ich w więzieniu na

51 LCVA, sygn. 64/20/221, k. 210, 216. 52 Ibidem, k. 243.

53 Ibidem, k. 248. 54 Ibidem, k. 255. 55 Ibidem, t. 219, k. 267.

Ł u k is z k a c h , n a t o m i a s t p o w k r o c z e n iu d o m i a s t a w o js k Ż e lig o w s k ie g o m ło d z ie ż w ile ń s k a u w o ln iła u w ię z io n y c h ja k o „ m ę c z e n n ik ó w lite w s k ie j k rw io ż e r c z o ś c i” 56.

W la t a c h 1 9 1 9 - 1 9 2 0 p i ę c i o k r o t n i e z m i e n ia ł a s ię p r z y n a l e ż n o ś ć p a ń s t w o w a W iln a , p i ę c i o k r o t n i e z m ie n ia ły się , p o w ię k s z y c h lu b m n ie js z y c h z m a g a n ia c h , a r m ie s t a c jo n u j ą c e w m ie ś c ie . N a jb a r d z i e j s ta b iln y m e le m e n te m , m o ż e p o z a w ię k s z o ś c ią o k r e s u r z ą d ó w b o ls z e w ic k ic h , b y ły w ła d z e s a m o r z ą d o w e , c h o ć te ż u le g a ły d a le k o id ą c y m p r z e k s z ta ł c e ­ n io m . Z m i a n y t e b y ły j e d n a k n a o g ó ł k o m p r o m i s e m b ę d ą c y m k o n s e k w e n c ją u w z g lę d n ia ­ n ia s t r u k t u r y n a r o d o w o ś c io w e j m ie s z k a ń c ó w m ia s ta . P r z e k s z ta ł c o n e p r z e d s ta w ic ie ls tw o m ie s z k a ń c ó w c z u ło w ja k i ś s p o s ó b o d p o w ie d z ia ln o ś ć z a z o b o w ią z a n i a s w o ic h p o p r z e d n i ­ k ó w i t o b y ło c h y b a g łó w n y m e l e m e n t e m ś w ia d c z ą c y m o s w e g o r o d z a j u k o n ty n u a c j i w ła d z y s a m o r z ą d o w e j. I t a k T y m c z a s o w y K o m i t e t M ie js k i 19 lip c a 1 9 2 0 p o s t a n o w i ł z w ró c ić T o w a ­ rz y s tw u „ S z o łe m A l e j c h e m ” ty s ią c m a r e k p o ls k ic h w n ie s i o n e 7 lip c a z a d z ie r ż a w ę O g r o d u B e r n a r d y ń s k ie g o n a z a b a w ę w d n iu 13 lip c a , p o n ie w a ż z a b a w a n ie m o g ł a s ię o d b y ć 57. Z k o ­ le i s t a r y m a g i s t r a t u w z g lę d n ił 9 g r u d n i a 1 9 2 0 p o d a n i e R o s y js k ie j T ru p y D r a m a t y c z n e j, k t ó r a w p ła c iła 1 2 0 0 m k p z a w y n a ję c ie T e a tr u M ie js k ie g o 8 p a ź d z i e r n i k a 1 9 2 0 . P r z e d s t a ­ w ie n ie w ty m d n iu n ie m o g ło s ię o d b y ć , g d y ż lite w s k i k o m e n d a n t m i a s t a z a b r o n i ł c h o d z e ­ n ia p o u lic a c h p o g o d z in ie ó s m e j w ie c z o r e m . P o d o b n ie p o t r a k t o w a n o D a w i d a P ła s k o w a , k tó r y n ie m ó g ł s k o r z y s ta ć z s a li m ie js k ie j 9 p a ź d z i e r n i k a z p o w o d u w k r o c z e n ia w o js k g e n . Ż e lig o w s k ie g o 58. A n a liz a f u n k c j o n o w a n i a s a m o r z ą d u m ie js k ie g o , j e g o p o w o ły w a ­ n ie i p r z e k s z ta ł c a n ie — fa k ty c z n ie w l a t a c h w o jn y — p o z w a la s p o j r z e ć n a s t o s u n k i p o m i ę ­ d z y d z ia ła c z a m i r ó ż n y c h n a r o d o w o ś c i n ie ty lk o z p e r s p e k ty w y w a lk i, a le i k o n ie c z n e j w s p ó łp r a c y .

56 „Głos Litwy”, 15 października 1920. 57 LCVA, sygn. 64/20/221, k. 200. 58 Ibidem, k. 305, 315.