"Aspekte der Nationenbildung im Mittelalter. Ergebnisse der Marburger Rundgespräche 1972-1975" hrsg. von Helmut Beumann und Werner Schröder, Sigmaringen 1978 : [recenzja]

Strzelczyk, Jerzy

"Aspekte der Nationenbildung im

Mittelalter. Ergebnisse der Marburger

Rundgespräche 1972-1975" hrsg. von

Helmut Beumann und Werner

Schröder, Sigmaringen 1978 : [recenzja]

1980

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

r e c e n z j e

Aspekte der Nationenbildung im Mittelalter, Ergebnisse der Mctrburger Rund­ gespräche 1972— 1975, Herausgegeben von H elm ut B e u m a n n und W erner S c h r ö ­

d e r , „N ationes. Historische und philologische U ntersuchungen zur Entstehung der europäischen N ationen im M ittelalter” t. I, Jan Thorbecke Verlag, Sig­ maringen 1978, s. 503.

Dość długo wypadło czekać na publikację grupy roboczej zorganizowanej z inicjatywy uniw ersytetu m arburskiego a powołanej dla badań nad zagadnieniem uwidocznionym w tytule serii wydawniczej, którą otwiera om aw iana tu praca zbiorowa. Przed trzem a laty ukazat się tom II serii, w którym historycy i archeolodzy podjęli zagadnienie frankizacji Europy środ­ kowej, rozpatryw ane egzemplarycznie na obszarze północnej H esji1. Z asada interdyscyplinar­ ności została utrzym ana również w przypadku pracy niniejszej.

Problem kształtowania się narodów średniowiecznych w Europie starano się naświetlić w trzech kolokw iach odbytych w M arburgu w latach 1972, 1973 i 1975. W rozszerzonej formie książkowej uczestniczy 15 autorów -historyków i językoznawców. T rudno było oczekiwać, że w tak trudnej problem atyce uda się redaktorom przeprowadzić konsekw entny zamysł tem a­ tyczny, zapewniający zwartość treściową i kompozycyjną. Zamieszczone w tom ie artykuły sta­ nowią odbicie nie tylko zamierzeń inicjatorów serii, ale także indywidualnych zainteresowań i autorów . Łączy je najogólniejsza idea przew odnia lecz różny jest stopień ich związku z cen- 1 tralną tem atyką, różny też ciężar gatunkow y podejm owanych tem atów.

N a czoło wysuwają się dwa pierwsze artykuły W altera S c h l e s i n g e r a i H ansa-D ietricha K a h l a . W . Schlesinger („D ie E ntstehung der N ationen. G edanken zu einem Forschungs­ program m ”) w wysoce kom petentny sposób przedstawił swój pogląd na problem narodów średniowiecznych, poprzedzając go obszernym wywodem teoretycznym. A rtykuł dzieli się na trzy części. Część pierwsza to stosunkow o obszerna, bardzo przy tym instruktyw na refleksja dotycząca problem atyki narodu w historiografii X IX i XX w. (za punkt wyjścia przyjął autor tezy Ernesta R enana z 1882 r.). Schlesingerowi zależało, jak się wydaje, na wykazaniu związku pomiędzy zmieniającymi się koncepcjami narodu, a każdorazow ą sytuacją społeczno-polityczną, której koncepcje bywały wyrazem. Znajdujem y tu m.in. dość surowy sąd o odrywających się od konkretnej rzeczywistości historycznej socjologizujących koncepcjach narodu, niebanalne, chociaż skrótow e, uwagi o możliwości istnienia więzi narodow ej u niektórych ludów staro­ żytności (np. w Egipcie), jak również o m eandrach procesu „nacjonalizacji” we współczesnych nam społeczeństwach Trzeciego Św iata. Instruktyw ny jest także przegląd różnych definicji narodu na kartach najbardziej rozpow szechnionych dzieł encyklopedycznych. D ruga część artykułu poświęcona jest najnowszym dziejom pojęcia narodu niemieckiego (czy też narodów z tego n arodu się wywodzących). Znajdziemy tutaj pozornie beznam iętny, w rzeczywistości jednak politycznie określony wywód o zm ianach koncepcji w tym zakresie, jakie dokonywały się w Niemieckiej Republice D em okratycznej oraz przedstawiający stanow isko drugiego pań­ stwa niemieckiego wyrażane przez konstytucję, orzeczenie Federalnego Trybunału K onstytucyj­ nego oraz wypowiedzi przywódców R F N . O statnia część artykułu stanowi uzasadnienie tezy wielu uczonych2 (i samego autora) o istnieniu w średniowieczu poczucia więzi

ponadregional-1 Allhessen im Frankenreich, Hg. von W. S c h le s i n g e r , „N ationes” I. II, Sigmarmgen ponadregional-1975. Por. rec. J. S tr z e lc z y k a , PH t. IX, 1978 z. 3, s. 560—564.

2 Zob. w naszej nauce: В. Z i e n t a r a , Struktury narodowe średniowiecza. Próba analizy terminologii przedkapitalistycznych

fo rm świadomości narodowej, KH r. LXXXIV, 1977, nr 2, s. 287— 311: tenże. Populus-gens-natio. Z zagadnień wczesnośrednio­ wiecznej terminologii etnicznej, [w:] Cultus et cognitio. Studia z dziejów średniowiecznej kultury. Warszawa 1976. s. 673—682.

148 RECENZJE

nej i ponadszczepowej. M im o istnienia wielu m om entów przeciwdziałających, tak „z góry" — idee i dążenia uniwersalistyczne. jak i „z d o łu ” — „naturalny" partykularyzm , poczucie to znajdow ało odbicie w historiografii, w publicystyce i w literaturze pięknej. Jako ilustrację swej tezy Schlesinger wybrał świadectwa Reginona z Prüm (X w.). „Roczniki Salzburskie” (także), Richera z Reims (koniec X w.). O ttona z Fryzingi (XII w.), fragmenty kanonistów z pierw­ szej połowy X III w. i A leksandra Roes z końca X III w.

H.-D K ahl („binige Beobachtungen zum Sprachgebrauch von natio im m ittelalterlichen Latein m it Ausblicken a u f das neuhochdeutsche Frem dw ort N ation") postanow ił wniknąć głębiej w przem iany znaczeniowe, jakim ulegał w ciągu średniowiecza term in natio. Uwagę skoncentrow ał na niektórych tylko etapach, nie unikając przy tym obocznych, zarzuconych później dróg rozwojowych. D o tych ostatnich należy zanalizow ana przez K ahla nom enklatura stosow ana w ..Liber pontificalis" w stosunku d o papieży obcego pochodzenia (np. Sergiusz I pod koniec VII w. określony został ja k o natione Syrus, Antiochiae regionis, ale urodzony w Palerm o na Sycylii; Leon III był natus Romae, ale ex paire Asupio — imię ojca zdaje się być arabskiego pochodzenia). N a uwagę zasługują dalej rozw ażania na tem at nom enklatury „narodow ej" w uchwale synodalnej biskupstw a w tirzburskiego z około roku 900 (niesłusznie nazywanej w nauce Sendrecht der Main- und Rednitzw enden), w której w ym ieniono qualiter

Sclavi vel ceterae itationes. qui пес paclo пес lege Salica utuntur. K ahl, doskonały znawca

problem atyki polabskiej3 potrafi wykorzystać to źródło, w prawdzie często cytow ane, ale rzadko rozpatryw ane w szerszym kontekście, dla odtw orzenia różnych stadiów św iadom ości grupowej na mieszanym etnicznie obszarze Frankonii W schodniej. N astępnie analizuje K ahl używanie term inów natio i zbliżonych u autorów opisujących stosunki w Słowiańszczyźnie północno-za­ chodniej (Adam z Bremy, Helmold z Bozowa). N iedaw no opublikow ane prace Friedricha L o t- t e r a 4 skłoniły K ahla do ponow nej i odmiennej od tego uczonego interpretacji słów św. Ber­ n arda z Clairvaux (List 457) skierowanych do uczestników wyprawy krzyżowej przeciw Słowia­ nom połabskim : donee auxiliante Deo aut ritus ipse aut natio deleatur·, próbę „złagodzenia” rygoryzmu świętego, podjętą przez L ottera, uważa K ahl za nieuzasadnioną. Późne średnio­ wiecze dodatkow o skom plikow ało praktykę językow ą — dość wspomnieć „nacje” na uniwersy­ tetach i soborach XIV i XV w ieku; sprawy te sygnalizuje K ahl, podobnie ja k interesującą kwestię sojuszu zaw artego w 1437 r. w obliczu niebezpieczeństwa tureckiego i pow stania ludowego w Siedm iogrodzie przez très nationes: nobiles, Saxones i Siculi (Sasi siedmiogrodzcy i grupa etniczna Szeklerów). Późne średniowiecze kryje jeszcze niejedną zagadkę także w interesu­ jącej nas kwestii. Zagm atw ane i wielorakie znaczeniowo pojęcie natio nie stało się podstaw ą nowoniemieckiego Nation, gdyż to ostatnie pow stało pod przem ożnym wpływem odpow iednika francuskiego z końca X V III w. W ten sposób K ahl dochodzi d o miejsca, od którego poniekąd wyszedł w swym historiograficznym artykule W. Schlesinger; m im o różnej m etody badaw czej i indyw idualnego do b o ru argum entacji, oba artykuły wiążą się więc w w yraźną całość.

Pozostałe artykuły możemy omówić pobieżnie. Najpełniej odpow iadają koncepcji tom u artykuły K arla H einricha R e x r o t h a i H elm uta B e u m a n n a . Pierwszy z nich („V olkssprache und werdendes Volksbewusstsein im ostfränkischen Reich”) poddał dogłębnej analizie fragm enty dzieł obserwatorów i współuczestników procesu kształtow ania się literackiego języka niemiec­ kiego (Lupus z Ferrières, G otszalk, H rabanus M aurus, G otfryd z W eissenburga). H elm ut Beu- m ann zbadał „D ie B edeutung des K aisertum s für die Entstehung der deutschen N ation im Spiegel der Bezeichnungen von R eich und H errscher” s, próbując wyważyć zarów no m om enty

J Zob, podstawową pracę tego autora, Slawen und Deutsche in der brandenburgischen Geschichte des 12. Jahrhunderts.

Die letzten Jahrzehnte des Landes Stodor, „M itteldeutsche Forschungen” t. XXX, Köln-G raz 1964, s. X X, 1022.

4 F . L o t te r . Die Konzeption des ibendenkreuzzugs. Ideengeschichtliche, kirchenrechtliche und historisch-politische Voraus­

setzungen der Missionierung von Elb- und Ostseeslawen um die M itte des . 12. Jahrhunderts, „V orträge und Forschungen",

Sonderband X XÍII. Sigmaringen 1977. Z problem atyką tą wiąże się też artykuł L o t t e r a , Bemerkungen гиг Christianisierung

der Abodriten. [w:j Festschrift fü r W alter Schlesinger t. II, K öln-W ien 1974, s. 395—442.

s W rozważaniach B e u m a n n a (a także innych uczonych zajmujących się początkami państwowości i narodowości nie­ mieckiej) dużą rolę odgrywa wzmianka Roczników Salzburskich (Annales luravenses maxim i), iż w roku 920 (powinno być: 919) Bawarowie sponte se reddiderunt A m o lfo duci e t regna/e eum jecerunt in regno Tcutonicorum. Tak wczesne wystąpienie terminu

!

RECENZJE 1 4 9

integracyjne ja k i dezintegracyjne, jak ie w stosunku d o idei i rzeczywistości narodów w ogóle a n a ro d u niem ieckiego w szczególności wykazywała instytucja średniowiecznego C esarstw a R zym skiego. R o lą papiestw a zajął się Johannes F r i e d („Laienadel und P ap st in der Frühzeit d er französischen u n d deutschen G eschichte”), zw racając uwagę m .in. na odm ienną w e Francji i N iem czech sytuację społeczno-polityczną, w arunkującą odm ienny ch arak ter i zakres wpływów papiestw a o ra z ió ż n ą lo lę k o n tak tó w pom iędzy Stolicą A postolską a świeckimi feudałam i F ran cji i N iem iec.

N ajdalej w przeszłość sięgnął Eugen E w ig w polem icznym artykule „D ie F ran k en am R h eim . Bem erkungen z u : H an s K u h n , D as R heinland in den germ anischen W anderungen” („W ege d er F orschung” t. X L IX , 1973, s. 447—483); będącym p ró b ą nowej interpretacji źródeł dotyczących wczesnej historii plem ienia F ranków i ich ekspansji n a zachód. T erytorium pogra­ nicznego germ ańsko-rom ańskiego dotyczy artykuł M axa P f i s t e r a , „D ie B edeutung des germ a­ nischen S uperstrates fü r d ie sprachliche Ausgliederung der G allorom ania”, poruszający w ażne spraw y chronologii i zasięgu kształtującej się w e wczesnym średniowieczu granicy językowej. Prac lingwistycznych je s t w tom ie k ilk a: Stefan S o n d e r e g g e r , „Tendenzen zu einem über­ regional geschriebenen A lthochdeutsch” ; W erner S c h r ö d e r , „Zum V erhältnis von Lateinisch und D eutsch um das J a h r 1000” . Z nalazł się w zbiorze rów nież jeden artykuł slawisty — H ansa-B ernda H a r d e r a , dotyczący początków nazw y „R u ś” („Z ur Frühgeschichte des N am ens d er Russen u n d der Bezeichnung ihres L andes”). O party głównie na analizie nom enklatury kolejnych naw arstw ień „Powieści L a t M inionych” artykuł ten, choć budzi miejscami wątpliwości, usiłuje prześledzić nie tyle pochodzenie, co rodzim ą recepcję i ewolucję znaczeniową terminu. W reszcie artykuł R u th S c h m i d t - W i e g a n d , stojący na pograniczu językoznaw stw a i historii praw a, za przedm iot analizy obrał różnego rodzaju enuncjacje pow stające niejako „n a m argi­ nesie” łacińskojęzycznych zwodów praw a szczepowego i kapitularzy karolińskich oraz staro­ niem ieckich pom ników praw nych (glosy interlinearne, tłumaczenia) („Stam m esrecht u n d Volks­ sprache in karolingischer Z eit”).

W spom niany artykuł H ardera prow adzi nas d o czwartej grupy prac w recenzowanym tomie. D otyczą one różnych aspektów św iadom ości narodow ej (niekiedy zwykłej odrębności etnicznej) A rtykuł L o th a ra D r a l l e , „W ilzen, S a c h s e n un(j F ranken um das Jah r 800” , form ułuje tezę o istnieniu antyfrankijskiego sojuszu sasko-wieleckiego za K aro la W ielkiego i usiłuje podbu­ dow ać d alszą argum entacją tezę H . L u d a t a i J. N a l e p y o nadhaw elańskim ośrodku związku Wieleckiego. T em at ten raczej luźno łączy się z resztą tom u. R . S c h m i d t zajął się problemem tro n u w cerem oniale intronizacyjnym książąt czeskich, słusznie podnosząc konstytutyw ne zna­ czenie ak tu zasiadania władcy na tronie i starannie grom adząc wszelkie wiadomości źródłowe odnoszące się d o tro n u praskiego („D ie Einsetzung der böhm ischen Herzoge a u f den Thron zu Prag”). M . R i c h t e r przedstaw ił m ało znany problem kształtow ania się nacjonalizm u walijskiego w X III wieku („M ittelalterlicher N ationalism us. W ales im 13. Jah rh u n d ert”) Znaczenie D antego w procesie kształtow ania się poczucia jedności narodow ej W łochów przed­ stawił A ugust B u c k („D ante und die A usbildung des italienischen N ationalbew usstseins") A rtykuł B ucka zam yka całą książkę.

Niesprawiedliwością byłoby zarzucać autorom i redaktorom zbioru, że zadanie nadrzędne, jakim jest wyjaśnienie genezy narodów europejskich, w ykonane zostało jedynie fragmentarycznie Przeciwko takiem u zarzutow i wydawcy zastrzegli się zarów no w tytule tom u ja k i w

przed-w dprzed-wunastoprzed-wiecznym rękopisie rocznikóprzed-w n a razurze. Podejrzeprzed-wano dprzed-wunastoprzed-wiecznego kopistę o zastąpienie początkoprzed-wego

Лашюгіогит słowem Teutonkorum, ja k o lepiej odpowiadającym czasom jemu współczesnym. Zob. G . L a b u d a , O powstaniu pojęcia ,Jtrólestwo niemieckie” w średniowieczu, „Roczniki Historyczne** t XXXIX, 1973, s. 131— 135 (krytyczne omówienie

książki E . M ü l l e r - M e r t e n s a , Regnum Teutonicum, Berlin 1970). -B eu m an n poddał rękopis Roczników Salzburskich (obecnie w A dm ont) działaniu lampy kwarcowej i ustalił, że p o pierwsze n a razurze znajduje się tylko pierwsza z liter (T) oraz że p o drugie pierwotnie pod razurą znajdowały się litery to. Wyniki ekspertyzy, udokum entow ane reprodukcjam i fotografii wykona- в у т і przy pom ocy lam py kwarcowej (s. 337 n .) oraz kom entarzem do nich w formie aneksu do artykułu (s. 363 n.) nie bodzą wątpliwości, natom iast wniosek au to ra, że w takim razie we wzorze dla dwunastowiecznego kopisty (czyli na oryginale Roczników ) m usiało być również regnum Teutonicorum pozostaje przypuszczeniem, choć trzeba przyznać że p o wywodach Iteum anna autentyczność zapiski jest lepiej ugruntow ana niż poprzednio.

150 RbCUN/l.h

mowie. Podkreślając solidną podstawę w arsztatow ą wszystkich w zasadzie artykułów oraz przedyskutow anie wielu interesujących i ważnych problem ów z różnych stron Europy i z róż­ nego p unktu widzenia, szczególnie zaś raz jeszcze akcentując walory czołowych prac zbioru — Schlesingera i K ahla, pragnęlibyśmy wyrazić przekonanie, że omawiany tom może być użyteczny również dla nauki polskiej, która w badaniach nad zagadnieniem genezy poczucia n arodo­ wego w średniowieczu posiada już pewne tradycje6.

Jerzy Strzelczyk

Die A kten des Kanonisationsprozesses Dorotheas von M ontau von 1394 bis 1521,

herausgegeben von R ichard S t a c h n i k in Zusam m enarbeit m it A nneliese T r i l l e r , geb. B i r c h - H i r s c h f e l d und H ans W e s t p f a h l ., Forschungen und Quellen zur K irchen- und K ulturgeschichte O stdeutschlands” t. XV, K öln-W ien 1978, s. XLIV. 629

A kta procesu D oroty z M ątaw , mistyczki, k tó ra kazała się zam urow ać w celi o trzech okienkach przylegającej do katedry w Kwidzynie i tam um arła w opinii świętości w 1394 r., od daw ną budzą zainteresowanie badaczy. O grom ny zasób inform acji o życiu religijnym, stosunkach społecznych, pojęciach praw nych i folklorze oraz o medycynie ludowej daje pod­ stawę do dalszych poważnych studiów. Proces został przeprow adzony w latach 1404— 1406 b ardzo starannie z punktu widzenia praw a i stanow i źródło do poznania praw a kanonicznego i krajowego pruskiego. Rzuca on też światło na wykształcenie kanoników kapituły pom ezań­ skiej, k tó ra ja k się zdaje przeżywała wówczas okres świetności.

Proces wznowiony w końcu XV w. znów został przerwany. W znow iono go ze strony polskiej za Zygm unta III. R. S t a c h n i k przygotow ał akta do druku w latach 1938— 1941, ale wszystkie kopie maszynpwe i m ateriały, przechowywane w różnych miejscach, uległy zniszczeniu w końcu II wojny światowej. N iezm ordow any wydawca doprow adził obecnie do wydania tego cennego źródła. Same dzieje procesu kanonizacyjnego zostały przedstaw ione w obszernej publikacji pt. „Sacra C ongregatio p ro causis Sanctorum . Officium H istoricum . P o sitio " 1. Z agadnienia znaczenia źródła dla dziejów kultury zobrazow ała A. T r i l l e r w roz­ prawie o procesie kanonizacyjnym D o ro ty 2. W iadom ości z zakresu dziejów politycznych omówiła ta sam a auto rk a w rozprawie o K onradzie W allenrodzie. N astępca jego K onrad von Jungingen miał kult dla D oroty, której wstawiennictwu przypisywał uratow anie w trud­ nych sytuacjach podczas wojny z W itoldem 3.

Akta procesu sporządzone zostały w dw óch egzem plarzach w 1406 r. Jeden egzemplarz wysłano do Rzymu, drugi pozostał w Kwidzynie. Rzymski zaginął. Podczas pró b y wznowienia procesu w 1486 r. sporządzono z egzemplarza kwidzyńskiego transum pt, dokonany przez dwóch notariuszy, którzy nadzorow ali przepisanie, sprawdzili i uwierzytelnili teksty. T ransum pt ten wysłany został do K rólew ca, skąd wielki m istrz Truchsess miał go wyekspediować d o Rzym u, czego wymagał papież Inocenty V III. I tu zdania badaczy są podzielone. Wielki mistrz w liście do p ro k u rato ra zaw iadom ił go o wysłaniu transum ptu, ale nie w iadom o czy go', wysłał. Jeśli wysłał — to w K rólew cu pozostał jeszcze jeden egzemplarz, który dochow ał się

6 Artykuł W. S c h le s i n g e r a , s. 50 przyp. 177 wymienia pracc M. H a n d e l s m a n a z Î931 r. oraz niektóre artykuły z pracy zbiorowej L'Europe aux IXe—AT* s., Varsovie 1968. W maju. 1979 odbyla się na U AM w Poznaniu sesja naukowa na temat pojęć Volk i Nation w historii Niemiec, na której referat o kształtowaniu się narodu niemieckiego w średniowieczu wygłosił G . Labuda. 4

1 Sacra Congregatio pro causis Sanctorum — moja recenzja z pełnym tytułem {w:) „Zapiski Historyczne’* t. XXX V III, I 1973. z. 4, s. 146 n.

2 A. T r i l l e r , Der Kanonisationsprozess Dorotheas von Montau in Marienwerder 1394his 1405als Quelle altpreussischer Kulturgeschichte und Volkskunde, (w:] Preussenland und Deutscher Orden. Festschrift Jür Kurt Forstreuter, W ürzburg 1958, s. 303—

— 343.

A. T r i l l e r , Konrad von Wallenrodl. Hochmeister^des Deutschen Ordens (1391—1393) im Spiegel der Quellen über Dorothea von M ontau, „Zeitschrift Łrm land" t. XXXIV, s. 2 3 —41 oraz w omawianym wydawnictwie s. 63 — 69.