Eucharystia w statutach potrydenckich synodów włocławskich i innych aktach prawno-duszpasterskich biskupa Stanisława Karnkowskiego

Janusz Gręźlikowski

Eucharystia w statutach

potrydenckich synodów

włocławskich i innych aktach

prawno-duszpasterskich biskupa

Stanisława Karnkowskiego

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 48/3-4, 201-235

Prawo Kanoniczne 48 (2005) nr 3-4

KS. JANUSZ GRĘŹLIKOWSKI

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego

EU C H A R Y STIA W STATUTACH P O T R Y D E N C K IC H S Y N O D Ó W W Ł O C Ł A W S K IC H I IN N Y C H AKTA CH

P R A W N O -D U S Z P A S T E R S K IC H B ISK U PA STANISŁAW A K A R N K O W S K IE G O

Treść: Wstęp. 1. Osoba biskupa Karnkowskiego na tle organizacji i uwarun­ kowań duszpasterskich diecezji włocławskiej w XVI wieku. 2. Synody biskupa Karnkowskiego. 2.1. Synod diecezjalny z 1568 r. 2.2. Synod diecezjalny z 1579 r. 3. Ustawodawstwo synodalne w odniesieniu do Eucharystii 3.1. Msza święta. 3.2. Komunia święta. 3.3. Przechowywanie i kult Najświętszego Sakra­ mentu. 4. Eucharystia w innych działaniach i aktach prawno-duszpasterskich. 4.1. Zbiór Karnkowskiego z 1579 r. 4.2. Napomnienia 4.3. Admonitiones. Za­ kończenie.

W stęp

K ościelna myśl p raw nicza ciągle w ra ca d o ź ró d e ł i za stan aw ia się n a d ro lą i m iejscem u staw odaw stw a k o ścieln eg o - pow szechnego i p arty k u la rn eg o , k tó re w dużej m ierz e k ształto w ało i k ształtu je ży­ cie i o b ra z K ościoła. W tej histo ryczno-praw n ej refleksji zn aczące m iejsce p o sia d a S o b ó r T rydencki (1545-1563), któ ry w h isto rii K o­ ścioła, diecezji w łocław skiej i p ra w a k an o n iczn eg o u znaw any je s t za p u n k t zw rotny p o czątkujący w ielką, p o trz e b n ą i zb a w ien n ą re fo r­ m ę, k tó ra ow ocow ała praw ie d o p o cz ątk u X X w ieku. Z ain icjo w an e p rz ez T rid en tin u m d zieło refo rm y i odnow y K o ścio ła stan ow iło zło ­ żony i dług otrw ały p roces. Jed n y m z w ielu czynników składających się n a ń było niew ątpliw ie ustaw odaw stw o zaw arte w d e k re ta c h S o­ b o ru , to ru ją c e sobie d o stę p do praw odaw stw a poszczególnych re ­ gionów kościelnych w o d n iesien iu tak że do sa k ram en tó w świętych, w tym d o E ucharystii, je d n e g o z N ajczcigodniejszych sak ram en tó w ,

w której sam C hrystus je s t obecny, ofiaru je się i je s t spożywany, a K ościół ustaw icznie żyje i w z ra sta 1.

O k re ślo n a i sprecyzow ana n a S oborze T rydenckim , w dek recie D e Sanctissim o Eucharistiae Sacram ento, n a u k a o E uch ary stii m ó ­ w iąca m .in. o tran ssu b stan cjacji, o kulcie E uch arystii, o p rz ep isach

dotyczących p rzechow yw ania E u chary stii, o przy go tow aniu d o K o ­ m unii świętej o raz o K om u n ii świętej sak ram en taln ej i duchow ej2, w ym agała w p ro w ad ze n ia w życie, co dokonyw ało się p o p rz e z syno­ d a ln ą d ziałalność ustaw odaw czą. P rze n ik a n ie p o stan o w ień s o b o ro ­ wych d o syno dalnego ustaw odaw stw a p arty k u la rn eg o , a co za tym idzie d o życia k ościelnego w poszczególnych k rajach , dokonyw ało się pow oli i stopniow o. Przyjm uje się, że w Polsce p ro c es te n cią­ gn ął się n iem al d o k o ń ca x V i I I w iek u 3. G łów nym i jeg o p ro tag o n i- stam i byli b iskup i w spółpracujący z zaangażow anym i w id eę re fo r­ my p ap ież am i i S tolicą A postolską.

G e n e ra c ję bisk u p ó w polsk ich z drugiej połow y X V I i X V II w ie­ ku m o ż n a by o k reślić m ia n e m ep isk o p a tu m ając eg o znaczący wpływ n a k sz ta łt re fo rm p o try d e n c k ic h w K ościele polskim . To w łaśn ie b isk u p i teg o o k re su , stojący n a czele diecezji i m etro p o lii, o d eg rali zn a czą ca i w a żn ą ro lę w o dnow ie K o ścio ła p olsk ieg o. O d ich w ysiłków ustaw odaw czych, z a a n g aż o w an ia i p o d e jm o w a n ia d ziała ń zm ierzający ch d o w p ro w a d z a n ia p ra w a po w szech n eg o w życie i d ziałaln o ść K ościołów p arty k u la rn y ch z a le żało d o sto so ­ w an ie p ra w a d iece zjaln eg o d o now ych zasad . O d n o siło się to

szczególnie do refo rm istyczny ch p o s ta n o w ie ń try d en c k ich o d n o ­ śnie życia sa k ra m e n ta ln e g o , w tym d o sa k ra m e n tu E u ch ary stii, k tó re w ym agały w d ro ż e n ia w życie poszczególn ych K ościołów p a r ­ tykularn ych, w tym ta k ż e diecezji w łocław skiej w ted y nazyw anej k u jaw sk o -p o m o rsk ą4.

1 Zob. kan. 897 KPK; Por. KL 10, 47; KK 3, 7, 11, 17, 28; DK 5; DM 9; DE 2. 2 Conc. Trid., sess. XIII, c. 1-8 de San. Euch. sacr.

3 W. Góralski, Andrzej Chryzostom Załuski biskup płocki 1692-1698. Wkład w dzie­ ło recepcji reformy trydenckiej, Warszawa 1987, s. 5; Zob. J. Kłoczowski, Uwagi wstęp­ ne. Chrześcijaństwo polskie XVI-XVIII wieku, w: Kościół w Polsce, t. II, Kraków 1969, s. 39-53.

4 Nazywano ją od początku wieku XII diecezją kujawską. Jednak na synodzie pro- wincjalnym odbytym w Piotrkowie w 1551 r. nakazano biskupom tytułować się biskup włocławski i Pomorza i odtąd, do początków XIX stulecia, w aktach łacińskich używali oni tytułu episcopus Vladislaviensis et Pomeraniae, a diecezja nosiła nazwę Vladislavien- sis et Pomeraniae. W języku polskim jednak nie używano nazwy diecezja

włocławsko-po-P ro ces p rzysw ajania osiągnięć T rid en tin u m , w tym tak że tych k tó re odnosiły się do sa k ra m e n tu E ucharystii, zależał w pierw szym rzędzie od osoby stojącego n a czele diecezji. Tak te ż było w diecezji w łocław skiej o k re su p o try d en ck ieg o , gdzie b isk u p em był S tanisław K arnkow ski (1567-1581) - rzecznik w p ro w ad ze n ia w życie diecezji n atychm iastow ej refo rm y trydenckiej, a późniejszy arcybiskup g n ieźnieński i prym as polski (1582-1603)5. Je g o w k ład w d zieło re ­ cepcji uchw ał try d en ck ich w K ościele polskim i w łocław skim był w ażny i znaczący. J a k o b isku p w łocław ski, a później arcybiskup g n ieźnieński i prym as w ielo k ro tn ie sięgał d o w yp ró bo w aneg o n a ­ rzęd zia refo rm y i odnow y, jak im było ustaw odaw stw o. Ten w łaśnie se k to r jeg o aktyw ności biskupiej zdecydow anie d o m in u je n a d inny­ m i sp o so b am i k ształto w a n ia po staw religijn o -m o raln y ch zaró w no duchow ieństw a, ja k i w iernych.

B isk u p K arn k o w sk i ja k o b isk u p w łocław ski odbył dw a synody d iece zjaln e: w ro k u 1568 i 1579. W śró d niezw ykle b o g a te j p ro b le ­ m aty k i uchw ał ty ch synodów - pierw szych w p ro c e sie re cep c ji r e ­ fo rm y try d en c k iej w diecezji i stanow iących w łaściw y g ru n t i k li­ m a t w p ro w a d z a n ia zm ian w tej d zied z in ie - w iele m iejsca p o św ię­ cił ja k o u staw o d a w ca sp raw o w an iu i p rzy jm o w an iu sak ram en tó w . W śró d n ich d o m in u ją dyspozycje o d n o szą ce się d o s a k ra m e n tu E u ch a ry stii. Z a w a rte zo stały o n e w o b szern y m a rty k u le D e M issa et E ucharystia synodu z 1568 r. o ra z w n ieza ty tu ło w a n y ch s ta tu ­ ta c h synod u z 1579 r. Z te g o te ż w zg lęd u w a rto szczegółow o o m ó ­ w ić i przybliżyć te m a ty k ę E u c h a ry stii w ustaw o d aw stw ie dw óch p o try d e n c k ic h synodów w łocław skich b is k u p a K arn k o w sk ieg o . W o d n ie sie n iu bo w iem d o E u c h a ry stii u staw o d aw stw o to było b a rd z o b o g a te i w ytyczyło k ie ru n k i reg u lacji d la p óźn iejszy ch sy­ n o d ó w w łocław skich.

morska, czy włocławska i pomorska, albo biskup włocławski i pomorski, ale diecezja ku­ jawsko-pomorska lub poprawniej kujawska i pomorska oraz biskup kujawski i pomorski.

Zob. A. Tomczak, Kancelaria biskupów włocławskich w okresie wpisów (XV-XVIII w)., Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu 69 (1964) z. 3, s. 17; S. Librowski, Wizyta­ cja diecezji włocławskiej, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne 8 (1964) cz. I, t. 1, z. 1, s. 29.

5 Zob. J. Gręźlikowski, Wkład biskupa Stanisława Karnkowskiego w dzieło recepcji re­ formy trydenckiej w diecezji włocławskiej, Prawo Kanoniczne 44 (2001) nr 1-2, s. 161­ 184. Por. M. Kosman, Między ołtarzem a tronem. Poczet prymasów Polski, Poznań 2000, s. 135-141.

1. O so b a b isk u p a S ta n isła w a K arnkow skiego n a tle org an izacji i u w a ru n k o w ań d u sz p a ste rsk ic h diecezji w łocław skiej w XVI w ieku

S tanisław K arnkow ski u ro d z ił się 10 m a ja 1520 r. w K arnkow ie w ziem i dobrzyńskiej i p o ch o d z ił ze starej rodziny h e rb u Ju no sza. Ja k o m ło d zien iec opuścił do m ro dzinn y i u d a ł się do sw ego stryja - b isk u p a W łocław skiego J a n a K arnkow skiego, k tó ry k iero w ał d ie c e ­ zją k u jaw sk o -p o m o rsk ą w la ta c h 1531-1538. J e m u to K arnkow ski zaw dzięcza swoje w ykształcenie, bow iem m a ją te k jak i p osiadali K arnkow scy nie w ystarczyłby n a g ru n to w n e i w ysokie w ykształce­ n ie 6. N a sk u tek cho ro b y sw ego stryja - bisk u p a, K arnkow ski p o d e j­ m uje stu d ia d o p ie ro p o śm ierci swego o p iek u n a, k tó ry u m ie ra w g ru d n iu 1537 r. N ajp ierw stud iow ał o d 1539 do 1545 r. n a A k a d e ­ m ii K rakow skiej, a p o te m za g ran icą w P erugii i P adw ie, gdzie z a ­ kończył swoje stu d ia u zyskaniem d o k to ra tu u triu sq u e iu ris7. W raca­ ją c d o k ra ju n a jakiś o k res zatrzym ał się w N iem czech - w W itten- b e rd z e - gdzie z a p o zn ał się z n a u k ą L u tra, czego w ynikiem było j e ­ go odejście o d K ościoła8. Po p o w rocie ze studiów w 1550 r. zo stał se k re ta rz e m b isk u p a chełm ińskiego, a później w łocław skiego J a n a D ro h o jo w sk ieg o (1551-1557), a p o te m w ro k u 1553 zo stał n o ta riu ­ szem publicznym . W ro k u 1555 zo stał przyjęty n a d w ór k ró la Z yg ­ m u n ta A u g u sta ja k o je d e n z sek retarzy królew skich. Był to czas najw iększej św ietności dw oru królew skiego, zw iązany z h u m a n i­ zm em 9. P obyt n a dw orze wyw arł n a K arnkow skim decyd ujące z n a ­ czenie, w tym tak że ustaliły się i w ykrystalizow ały jeg o poglądy, tym razem zg o d n e z n a u k ą K ościoła. O d p o d ję c ia pracy n a dw orze k ró ­ lewski, K arnkow ski utrzy m u je k o n tak ty listow ne z b isk u p em w a r­ m ińskim H ozjuszem . W ro k u 1558 zo stał m iano w an y k a n o n ik iem koleg iaty w ieluńskiej, a tak że k an o n ik iem kap itu ły gn ieźn ień sk iej10. W ro k u 1560 zostaje przyjęty ja k o k o a d iu to r k a n o n ik a D ą b ro w ­ 6 J. Korytkowski, Arcybiskupi gnieźnieńscy, prymasowie i metropolici polscy od roku 1000 aż do końca 1821 r., t. III, Poznań 1889, s. 422-423; Zob. H. Kowalska, Karnkowski Stanisław. W: Polski Słownik Biograficzny. (pod red. A. Romiszowskiego i J. Rudow­ skiego), t. XII, Kraków 1935, s. 77.

7 E. Ozorowski, Karnkowski Stanisław. Słownik polskich teologów katolickich (pod red. H. E. Wyczawskiego), t. II, Warszawa 1982, s. 263-264.

8 S. Kętrzyński, Karnkowski Stanisław. Podręczna Encyklopedia Kościelna (pod red. Z. Chełmickiego), t. XIX-XX, Warszawa 1910, s. 354.

9 H. Kowalska, Karnkowski Stanisław, w: Polski Słownik Biograficzny (pod red. A. Romiszowskiego i J. Rudowskiego, t. XII, Kraków 1935, s. 77.

skiego do kap itu ły krakow skiej, k tó ra w tym czasie u w a żan a była za sem in ariu m d la przyszłych biskupów , a o b o k un iw ersy tetu stano w i­ ła najsilniejszy o śro d e k w alki z re fo rm a c ją 11. W dw a la ta później - w 1562 r. - zo stał K arnkow ski k a n o n ik iem kolegiaty w arszaw skiej, ale p o p ó ł ro k u zrezygnow ał z n ie j12.

W ro k u 1564, a w ięc w 44-tym ro k u życia, w wigilię B o żego N a ­ ro d z en ia, przyjm uje św ięcenia k ap łań sk ie z rą k b isk u p a teo d o zje ń - skiego S tanisław a Falęckiego, su fra g an a i k a n o n ik a g n ieźn ie ń sk ie­ go, o p a ta sulejow skiego i O jca S o b o ru T rydenckiego13. B iskup Fa- lęcki wyświęcił K arnkow skiego - k leryka diecezji płockiej - za zgo­ d ą jeg o o rd y n a riu sza w swoim kościele o p ac k im 14. B iografow ie K arn kow skiego p o d ają, że o sta te c z n ą decyzję o przyjęciu św ięceń przyjął on p o d w pływ em rady swego przyjaciela - b isk u p a H o zju sza i n u n cju sza p ap iesk ie g o G. F. C o m m e n d o n ie g o 15.

23 czerw ca 1567 r. k ró l Z y g m u n t A u g u st pisze list do p a p ie ż a o z a tw ie rd z e n ie ks. S ta n isła w a K arn k o w sk ieg o n a b isk u p a k u jaw ­ sk o -p o m o rsk ieg o ., w k tó ry m stw ierd za, że k a n d y d a t je s t nobilissi­ m is d o m i suae p rocreatus p a ren tib u s, a ta k ż e p rz e d sta w ia ją c o p ła ­ kan y sta n d iecezji w łocław skiej, k tó ry m o że uleczyć p ro p o n o w a n y k a n d y d a t, „ n a jb a rd zie j w łaściw y ze w zględu n a o d p o w ie d n ie n a tej fu n k cji cn o ty i p o b o ż n o ś ć 16. B isk u p e m w łocław sk im z o sta ł m ia ­ no w an y p o zm arły m b isk u p ie M ik o łaju W olskim (1562-1567) 1 p a ź d z ie rn ik a 1567 r., a w yśw ięconym n a b is k u p a z o sta ł n a p o c z ą t­ ku stycznia 1568 r. B isk u p e m W łocław skim był d o ro k u 1581, p o czym p rz e sz e d ł n a sto licę g n ie ź n ie ń sk ą 17. K iero w ał d iece zją w ło ­ cław sk ą p rz e z c z te rn a śc ie la t przyczyniając się d o jej o d ro d z e n ia re lig ijn eg o i ro zk w itu p rz e z sw oja p e łn ą tro sk i i gorliw ości d z ia ła l­ no ść n a p o lu ustaw odaw czym , re fo rm a to rsk im i d u szp a ste rsk im . D z ia ła ln o ść K arn k o w sk ieg o ja k o b isk u p a w łocław sk ieg o sp raw iła,

11 L. Łętowski, Katalog biskupów, prałatów i kanoników krakowskich, t. III, Kraków 1852, s. 108; J. Bieniarzówna, J. M. Małecki, Dzieje Krakowa, t. II, Kraków 1984, s. 128.

12 A. Chmielowski, Życiorys księdza Stanisława Karnkowskiego arcybiskupa gnieźnień­ skiego, Warszawa 1884, s. 3.

13 Tamże, s. 86-88.

14 J. Korytkowski, dz. cyt., t. III, s. 424. 15 Tamże.

16 Tamże, s. 425.

17 Tamże, s. 421-432; Zob. W. Kujawski, Pasterz Kościoła okresupotrydenckiego, Ład Boży 12 (1988) s. 6.

że cieszył się w K ościele polskim w ięk szą p o w a g ą an iżeli ó w cze­ sny p ry m as J a k u b U c h ań sk i. W ynikało to za p ew n e z fa k tu , iż w o k re sie re fo rm isty czn y ch o siąg n ięć try d en c k ich , b isk u p K arn - kow ski n a le ż a ł d o najw ybitniejszych b isk u p ó w p o lskich. Z a sły n ą ł ja k o o d d a n y re fo rm a to r K o ścio ła k ato lick ieg o , o b ro ń c a w iary i K o ścio ła p rz e d n a sila ją c ą się fa la p ro te sta n ty z m u , krzew iciel ośw iaty, re fo rm a to r obyczajów d u ch o w ie ń stw a i w iern y ch św iec­ k ic h 18. Jesz cze za życia te g o o sta tn ie g o p rzew id yw ano , że K a rn ­ kow ski zajm ie je g o m iejsce. I rzeczyw iście ta k się stało . W 1581 r. b isk u p S tan isław K arn k o w sk i z o sta ł a rcy b isk u p em g n ieźn ie ń sk im i p ry m ase m Polski. J a k o arcy b isk u p g n ieźn ie ń sk i p rzew o dn iczył trz e m syn o d o m diecezjaln y m i je d n e m u p ro w in c ja ln e m u w P io tr­ kow ie w ro k u 1589. Z ało ż y ł se m in a riu m d u ch o w n e we W ło cław ku w 1569 r. - ja k o b isk u p w łocław ski, a ja k o m e tro p o lita g n ie ź n ie ń ­ skie w K aliszu w 1593 r. o ra z w G n ie ź n ie w ro k u 1601. Tym sa ­ m ym w sp o só b znaczący przyczynił się d o rozw oju k sz ta łc e n ia d u ­ c h o w ie ń stw a i p o d n ie s ie n ia je g o dyscypliny i obyczajów , ja k te ż d b a ł o w łaściw e p rz y g o to w an ie d u ch o w e i in te le k tu a ln e ad e p tó w do k ap łań stw a . W sp ie ra ł te ż zn a k o m ic ie tłu m a c z e n ie B iblii p rz ez je z u itę J a k u b a W ujka. O s ta tn ie dn i życia sp ęd z ił w Ł ow iczu w tam tejszy m k la sz to rz e b ern a rd y n ó w , gdzie z m arł 8 czerw ca 1603 r., p o sk o ń cz en iu 83 lat. P o ch o w an y z o s ta ł w u fu n d o w a n y m p rz e z siebie k o ściele je z u itó w w K aliszu 19.

W o k resie X V I w ieku diecezja w łocław ska, czyli ku jaw sk o -p o ­ m o rsk a ro z ciąg ała się długim p ase m w zdłu ż lew ego (zacho d n ieg o ) b rz eg u Wisły, w nielicznych m iejscach p rz ech o d z ąc n a jej b rzeg w schodni; zaczynając się n a p o łu d n iu o d L u b ien ia, P rzed cza i B rdow a, rozciąg ała się w stro n ę p ółn o cy p o p rz e z W łocław ek, K ruszw icę, In ow rocław , Bydgoszcz, P elplin, aż d o sam ych brzegów B ałtyku, do G d a ń sk a , P u c k a i Łeby. O b e jm o w a ła w ięc całe Kujawy, w schod nie P o m o rze, zw ane P o m o rzem G d ań sk im z ziem ią lę b o r­

ską i bytow ską20.

18 S. Tymosz, Zbiór biskupa Stanisława Karnkowskiego z 1579 roku, Roczniki Nauk Prawnych t. XIII (2003) z. 2, s. 55.

19 J. Umiński, Historia Kościoła, t. II, Opole 1960, s. 169-171; Zob. W. Kujawski, art. cyt., s. 6.

20 B. Kumor, Granice metropolii i diecezji polskich (968-1939), Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne 19 (1969) s. 298-299; I. Subera, Terytorium diecezji włocławskiej i po­ morskiej, Warszawa 1962, s. 28-31.

C a ła diecezja p o d z ie lo n a była n a trzy archid iak o n aty : w łocław ­ ski, kruszw icki i p o m o rsk i21. P o sia d ała oficjalaty: g e n e raln y w ło ­ cław ski, zw any też kujaw skim , okręgow y gdański, k tó ry sto pn io w o p rzek ształcił się w g eneralny , nazyw any te ż p o m o rsk im i okręgow y bydgoski22. Z a czasów b isk u p a K arnkow skiego diecezja p o d z ie lo n a była n a 14 d ekan atów : część kujaw ska diecezji p o sia d a ła 7 d e k a n a ­ tów: w łocław ski, brzeski, inow rocław ski, radziejow ski, raciążski, bydgoski i kruszw icki, część p o m o rsk a diecezji p o d z ie lo n a była rów nież n a 7 dek an ató w : świecki, now ski, lęborski, tczew ski, pucki, kościerzyński i staro g a rd zk i23. O d b isk u p a H ie ro n im a R ozrażew - skiego, k tó ry pierw szy p o S o borze T rydenckim w prow adził nowy p o d ział diecezji n a d e k a n a ty zw iększając ich liczbę do 16, d e k a n aty p o d leg ały zm ian o m liczebnym i terytorialnym .

O b o k arch id iak o n ató w , oficjalatów , d e k a n a tó w w a żn ą stru k tu rą w organizacji diecezji były p arafie. To o n e były po d staw o w ą fo rm ą zorgan izo w an eg o życia religijnego, gdzie z ko ścio łem p arafialn ym w iern i byli zw iązani silnymi w ięzam i przym usu p a ra fia ln e g o 24. P o ­ trzeb y religijne ch rześcijan in a ta m te g o o k re su o k re ślo n e były ja k o p rz estrze g an ie zb io ru nakazów , zaleceń, p ra k ty k religijnych o raz p o g o ń za dobrym i uczynkam i. N ie b ra n o p o d uw agę w ew nętrznej postaw y chrześcijanina, co p o d k re śliła re fo rm a try d en ck a, zw raca­ ją c uw agę n a g łoszenie p raw d w iary, n au c zan ie i rozw ijanie w śró d w iernych intensyw niejszego niż d o tą d życia sak ram en taln eg o . W drugiej po łow ie X Vi w ieku (1577 r.) n a K ujaw ach było 118 k o ­ ściołów parafialn y ch 25. W części pom o rsk iej diecezji znajdo w ało się o k o ło 148 kościołów parafialnych. Z ogólnej sum y 266 p arafii w 1583 r. lub w ed łu g innych danych z 272 kościołów , 190 kościołów zn ajdow ało się w e w ład a n iu innow ierców 26. Z d a rz a ło się, że je d e n

21 S. Librowski, Wizytacje diecezji włocławskiej, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościel­ ne 8 (1964) cz. I, t. I, z. 1, s. 65-66.

22 P. Hemperek, Oficjalaty okręgowe w Polsce, Roczniki Teologiczno-Kanoniczne 18 (1971) z. 5, s. 52-55.

23 Z. Chodyński, Statuta synodalia dioecesis Wladislaviensis et Pomeraniae, Vladisla- viae 1890, s. IX.

24 J. Rutkowski, Historia gospodarcza Polski (do 1864 r ), Warszawa 1953, s. 130. 25 J. Kloczowski, Uwagi wstępne. Chrześcijaństwo polskie XVI-XVIII wieku, w: Ko­ ściół w Polsce, pr. zb. pod red. J. Kłoczowskiego, t. II, Kraków 1970, s. 281-282; Zob. S. Chodyński, Włocławska diecezja, w: Encyklopedia Nowodworskiego, t. XXXII, Płock 1913, s. 60.

k a p ła n m usiał obsługiw ać dw a lub trzy kościoły27. S ytuacja zatem nie była optym istyczna, a rozwój p ro te sta n ty z m u w diecezji nie prz eb ieg ał spokojnie, bow iem innow iercy, szczególnie w części p o ­ m orskiej diecezji przejm ow ali kościoły i dom inow ali swoim i re fo r­ m ato rsk im i p o g ląd am i i zachow aniam i28. Powyższa sytuacja n iejak o w ym uszała n a bisk u p ie K arnkow skim k o n k re tn e d ziała n ia d u sz p a ­ sterskie, w tym szczególnie m ające n a celu o d ro d z e n ie życia religij­ n eg o p o p rz e z ożyw ienie życia sak ram en taln eg o .

D u chow ieństw o diecezjaln e i za k o n n e o k resu p rzed refo rm acy j- n eg o nie zaw sze sp ełn iało wym ogi staw iane tej g ru p ie k ościelno- -społecznej. Było słabo w ykształcone i nie przygo tow ane duchow o i religijnie d o p racy d u szpasterskiej; sam o u leg ało b łę d o m i p ro m o ­ w ało p ostaw ę agnostycyzm u i etycznego relatyw izm u, co w ięcej sa ­ m o nie było p rzygotow ane do w łaściw ego k ształto w a n ia życia re li­ gijnego w iernych. N a stę p o w ał ogrom ny rozdźw ięk po m ięd zy te o rią i p rak ty k ą, m iędzy za sad am i i p raw d am i E w angelii a h ed o n isty cz­ nym , św ieckim życiem duchow ieństw a i w iernych świeckich. R ó w ­ n ież pow ażny kryzys przech o d ziły zakony i klasztory29. To w szystko pow od ow ało , że re fo rm a c ja zw iązana początk o w o z ru c h em p o li­ tycznym i społecznym , n a b ie ra ła c h a ra k te ru religijnego. Silne w pły­ wy re fo rm ac y jn o -p ro testan ck ie uw idoczniły się n a P om orzu, z G d a ń sk ie m n a czele. N a rozwój p ro te sta n ty z m u n a te re n a c h d ie ­ cezji w łocław skiej ta m te g o czasu duży wpływ m iało szkolnictw o, gdzie d o b rze zorgan izo w an e gim nazja lu te ra ń sk ie funkcjonow ały w G d a ń sk u i T oruniu i kształciły m łodych w d u ch u re fo rm ac ji30.

W kujaw skiej części diecezji lu tera n iz m był m niej p o p u la rn y niż n a P o m orzu , ze w zględu n a swoje n iem ieck ie p o c h o d z en ie, je d n a k m im o to tak że w ielu było jeg o zw olenników , szczególnie w R a d z ie ­ jow ie, gdzie n a sk u tek działalności staro sty radziejow skiego R a fa ła

L eszczyńskiego zostały za m k n ię te kościoły w P łow cach, B ytoniu, a ziem ie p leb ań sk ie w łączono do dw orskich. Także w N ieszaw ie, L u b ra ń cu , K o n eck u pow staw ały liczne konflikty, a n aw et gw ałtow ­ n e starcia, k tórych celem było dyskredytow anie K ościoła k ato lic­

27 Tamże, t. VII, Wladislaviae 1887, s. 77-78. 28 J. Kłoczowski, Uwagi wstępne..., s. 39-53.

29 A. Weiss, Czasy nowożytne. Kryzys w przededniu reformacji, w: Być chrześcijaninem dziś, red. M. Ruseckiego, Lublin 1992, s. 538-540.

30 P. Skwarczyński, Szkice z dziejów reformacji w Europie środkowo-wschodniej, Lon­ dyn 1967, s. 19.

kiego. N a silny wpływ refo rm acji n a K ujaw ach m iało zn aczen ie są­ siedztw o m iast pruskich, a szczególnie T oru nia, ze szkołą m iejską,

31 późniejszym gim n azju m 31.

B iskup S tanisław K arnkow ski p o objęciu diecezji w sw oich li­ stach d o k a rd y n a ła H o zju sza w yrażał u b o lew an ie n a d stan em d ie ­ cezji. Z a głów nego spraw cę teg o sta n u uw ażał A n d rz e ja P rażm ow - skiego, który, ja k pisał w ynosił i zn o sił ministrów, założył szkołę dla dzieci szlacheckich, agitował na reformację m ieszkańców m ia st kró ­ lewskich w Brześciu, Nieszawie, Radziejowie, Bydgoszczy i Inow rocła­ wiu. Pod jego wpływem szlachta za m yka ła w swych posiadłościach kościoły, znosiła klasztory, wypędzała księży32. P ocieszał tylko b isk u ­ p a fakt, że w śró d innow ierców kujaw skich p a n o w a ła niezgo da. J e d ­ nocześn ie tak i stan rzeczy m obilizow ał K arnk ow sk ieg o do d ziałań ustaw odaw czych zm ierzających d o o d n o w ien ia życia religijnego, czem u m iały służyć regulacje w dziedzinie szafo w ania i przyjm ow a­ n ia sak ram en tó w , w tym E u charystii. B iskup p ra g n ą ł bow iem , aby duch ow ieństw o w e fra g m e n ta c h statu tó w odnoszących się do E u ­ charystii otrzy m ało d o b rą p o m o c p ra k ty c zn ą w realizacji co d o p ie ­ ro rozpoczynanej reform y trydenckiej.

P ow ażnym u tru d n ie n ie m p racy duszpastersk iej w ów czesnej d ie ­ cezji w łocław skiej był b ra k o d p o w ied n ieg o w ykształcenia w śró d d u ­ chow ieństw a o ra z niski jeg o p oziom m oralny. O g ra n icze n ia in te ­ le k tu a ln e i m o ra ln e d u ch ow ieństw a były ta k d alek o niestoso w ne, że b isk u p K arnkow ski w synodzie z 1568 r. grom ił surow o i u p o m i­ n a ł tych kap łan ó w , którzy upraw iali zab o b o n y i czary, aby przyw ró­ cić zdrow ie lub zn aleźć zag u b io n e rzeczy. Synod u p o m in a ł rów nież, aby d uchow ni stronili o d karczm y i unikali pijatyk. S trofow ał tych, k tó rzy w alczą o p a lm ę pierw szeństw a w ilości w ypitych napojów . Z a ­ b ra n ia ł duchow nym udziału w tańcach i obecności n a nich, śpiew a­ nia światowych piosenek, prow adzenia rozm ów grzesznych, nieczy­ stych lub szyderczych, które ubliżają godności Chrystusowego ka p ła ń ­ stw a33. W innym m iejscu synod zobow iązyw ał ducho w ieństw o d o ży­ cia zg odnego z d u ch e m K ościoła, do p rz e strz e g a n ia p rzep isó w k o ­ 31J. Gręźlikowski, Recepcja reformy trydenckiej w diecezji włocławskiej w świetle usta­ wodawstwa synodalnego, Włocławek 2000, s. 129.

32 L. Dombek, Reformacja na Kujawach w XVI wieku, Prace Wydziału Nauk Huma­ nistycznych Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego, seria C, 4 (1966) s. 60-61.

33 Acta Synodi Dioecesana Wladislaviae anno 1568per Stanislaum Karnkowski episco­ pum celebratae. Z. Chodyński, dz. cyt., s. 114-115.

ścielnych i w y p e łn ian ia sw oich obow iązków o d n o śn ie spraw ow ania sakram en tó w . B iskup ubolew ał, że duchow ieństw o n ie zn a n o rm p raw nych o d n o śn ie s a k ra m e n tu E u charystii, co je s t szczególnie n iep o k o jąc e, kiedy zd a się spraw ę czym je s t te n s a k ra m e n t34.

Te u rzęd o w e n a p o m n ie n ia d ają w yraźny, a za raz em sm utny o b ­ raz życia ów czesnego duchow ieństw a. Tym sam ym d uszp asterstw o u p o d staw k tó re g o leży przykład życia, m o raln o ść i św iętość życia duszpasterzy, p o zbaw ione było m ocy sk uteczn eg o o dd ziaływ ania.35 N ależy zauważyć, że m iało to m iejsce ju ż p o przyjęciu uchw ał Tri- d e n tin u m p rzez sejm w Parczew ie.

W ażną i zn aczącą ro lę w p ro w a d zen iu d u szp a ste rstw a i odnow ie życia religijnego w o k resie reform y try denck iej n a te re n ie diecezji m iały zakony, k tó re starały się rozw ijać d ziałaln ość o d p o w iad ającą zm ienionym w a ru n k o m celem u trzy m a n ia przy K ościele w iernych i sp ro w a d zen ia d o n iego odłączonych. Z a głów ne śro dk i do teg o u w ażan o w tedy: w ychow anie m łodzieży, p ro w a d zen ie m isji lu d o ­ w ych i akcji ch arytatyw nej.36 W drugiej połow ie X V I w iek u w d ie c e ­ zji kujaw skiej i pom o rsk iej swoje dom y za k o n n e p o siad ało sześć zg ro m a d zeń m ęskich w c z te rn a stu m iejscow ościach (D o m in ik an ie - B rześć, Tczew, G dańsk; F ran ciszk an ie - N ieszaw a, Inow rocław , Bydgoszcz, R adziejów , N ow e; C ystersi - O liw a, P elplin, K o ro n o ­ wo; A u g u stian ie - L u b ran iec; K a rtu zi - K artuzy i K arm elici - G d a ń sk ) i trzy żeńskie, w c z te rec h m iastach (N o rb e rta n k i - Ż u k o ­ w o, S trzelno; B en edyktynki - Ż arn o w iec, B rygidki - G d a ń sk ).37

Z n a jd u ją c e się n a te re n ie diecezji o k resu p o try d en ck ieg o zakony n ie przyczyniały się je d n a k sw oją działaln o ścią do ożyw ienia d usz­ p asterstw a. W ynikało to ze sp ra w o zd an ia arch id iak o n ó w i d ziek a­ nów p rz e d ło ż o n e g o synodow i o d b y tem u w 1586 r. z o b ra zu życia zako n n eg o . Ja sn o w ynikało z niego, że w czasach b isk u p a K a rn ­ kow skiego, a tak że jeg o n astęp cy n a stolicy biskupiej we W łocław ­ ku b isk u p a H ie ro n im a R ozrażew skiego opaci lekcew ażyli ju ry sdy k­ cję b isk u p ią i u stan aw ia n e p rz ez biskupó w za rzą d zen ia, d o p ro w a ­ dzali do ruiny budynki zak o n n e, pro w adzili g orszące życie, a n aw et

34 Tamże, s. 126.

35 M. T Zahajkiewicz, Średniowieczne ustawodawstwo synodalne Kościoła polskiego źródłem badań dziejów duszpasterstwa, Studia Theologica Varsaviensia 27 (1989) nr 1, s. 137-138.

36 J. Gręźlikowski, Recepcja reformy trydenckiej..., s. 133. 371. Subera, dz. cyt., s. 65-67.

p o p ie ra li innow ierców .38 Z przytoczonych fak tów wynika, że o b ra z życia zako n n ik ó w niew iele ró żn ił się o d d u ch o w ieństw a d iecezjal­ n eg o i rów nież w ym agał głęb o k ich re fo rm i p o d jęcia zdecydow a­ nych d ziała ń uzdraw iających.

K onkludując, należy pow iedzieć, że sta n d u szp a ste rstw a w d ie c e ­ zji w łocław skiej X V I w ieku nie w yglądał im po nu jąco. Był o n kry­ tyczny i opłakany, w idocznych było w iele z a n ie d b a ń i n ie p ra w id ło ­ w ości n a w szystkich płaszczyznach, k tó re w inny być o b jęte ew ang e­ lizacją, w tym tak że w o d n iesien iu do sa k ra m e n tu E uch arystii. Taki stan rzeczy w obliczu rozw ijającej się re fo rm ac ji w ym agał głębokiej n apraw y i natychm iastow ej p ro m u lg acji now ych w ym ogów d ziałal­ ności d u szpasterskiej ja k ie przyniosły uchw ały S o b o ru T ryd enck ie­ go i p o d p o rz ą d k o w a n ia się im o ra z zdecydow anego p o d ję c ia ich w zarzą d zen iac h synodalnych. O d n o siło się to rów nież do życia sa­ k ra m e n ta ln e g o , sp raw ow ania i przyjm ow ania sak ram en tó w , w tym E ucharystii. Synody b isk u p a K arnko w skiego w o d n iesien iu do E u ­ charystii, a tak że do w ielu innych kw estii d u szp astersk ich i dyscypli­ narn ych, realizow ały tru d pow ażnej i gruntow nej refo rm y życia sa­ k ra m e n ta ln e g o i d u szpasterskiego .

2. Synody b isk u p a K arnkow skieg o

S o b ó r T rydencki w yraźnie w skazał, że podstaw ow ym n arzęd ziem realizacji refo rm y trydenckiej n a szczeblu diecezjalnym m a ją być synody diecezjalne. W myśl p o stan o w ień S o b o ru synody te m iały odbyw ać się co ro k u 39. W K ościele polskim resp ek to w an ie teg o p rz ep isu n a p o ty k ało n a w iele tru d n o ści. S tąd też synod prow incjal- ny p io trkow ski z 1589 r. złagodził te n obow iązek, u stalając, że syno­ dy diecezjaln e odbyw ać się b ę d ą co trzy lata. W rzeczyw istości i ta n o rm a nie była p rz e strz e g a n a 40. N iew ątpliw ie m u siała istn ieć n a to zg o d a Stolicy A posto lsk iej, jeśli n ie w yraźn a to przynajm niej m il­ cząca, sk o ro n aw et najgorliw si polscy biskup i rzadziej zwoływali sy­ n o d niż w ym agało teg o praw o i nie sto sow ano k a r w ob ec biskup ów zanied b u jący ch teg o obow iązku41.

38 Z. Chodyński, dz. cyt., s. 104. 39 Conc. Trid., sess. XXIV, c. 2 de ref.

40 M. Morawski, Synod diecezjalny w dawnej Polsce, Włocławek 1937, s. 7-8.

41 A. Petrani, Kanonistyka, w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce (pod red. M. Recho- wicza), t. I - Średniowiecze, Lublin 1974, s. 388-389.

W czasie gdy kończyły się obrady Soboru i po jeg o zakończeniu we W łocław ku rządził podeszły w iekiem i przez to m niej ruchliwy biskup M ikołaj W olski (1562-1567). D e k rety trydenckie przeszły tu b ez w ięk­ szego echa. B iskup K arnkow ski obejm ując diecezję w 1567 r., starał się to opóźnienie n adrobić42. Z daw ał sobie bow iem spraw ę, że ze w zględu n a swe położenie i uw arunkow ania społeczno-ekonom iczne diecezja była szczególnie n arażo n a n a wpływy reform acji, co m iała także duże znaczenie w odniesieniu do sakram entu Eucharystii.

W p ro w ad zen ie w życie K ościoła p olsk ieg o i jeg o poszczególnych diecezji uchw ał T rid en tin u m było p ro c esem dłu go trw ały m i z re g u ­ ły w ym agało odbycia n ie ra z kilku czy k ilk u n astu synodów d iecezjal­ nych. W diecezji w łocław skiej dodatkow ym u tru d n ie n ie m w p ro w a­ d za n ia w życie re fo rm try d en ck ich był duży stosunkow o o b szar d ie ­ cezji z różnym i jeg o u w aru n k o w an iam i historycznym i, etnicznym i, rozw ojem re fo rm ac ji p ro testan c k iej, p ro b lem a m i, tru d n o ściam i i za g ro żen iam i d u szpasterskim i. W arto je d n o cz eśn ie zaznaczyć, że realizacja refo rm y trydenckiej n a szczeblu diecezjalnym za le żała n ie tylko o d instytucji synodów diecezjalnych, ale w dużej m ierze od o so bistego za an g ażo w an ia się w te n p ro c es sam ych biskupów . D iec ezja w łocław ska m iała to szczęście, iż n a p o cz ątk u p ro c esu r e ­ cepcji refo rm y trydenckiej n a jej czele s ta n ą ł p a ste rz m ający d o b re w ykształcenie o raz dośw iadczenie w spraw ach kościelnych, p rz e d ­

siębiorczy i rozu m iejący p o trz e b ę reform y, a p rz e d e w szystkim c e ­ chujący się o tw arto śc ią n a p o stu laty S o b o ru Trydenckiego. Jeg o uchw ały synodów diecezjalnych odbytych w 1568 i 1579 r. są teg o d o w o dem i św iadectw em , a dyspozycje w o d n iesien iu d o E u c h a ry ­ stii zajm u ją w ażne i znaczące m iejsce.

2.1. Synod diecezjalny z 1568 r.

B iskup K arnkow ski w k ró tce p o objęciu stolicy b iskupiej d o s trz e ­ gając g łęboki kryzys w du szp asterstw ie o ra z z a n ie d b a n ia w życiu r e ­ ligijno-m oralnym d u ch ow ieństw a i w iernych, energ iczn ie z a b ra ł się

42 W trakcie obrad Tridentinum w diecezji włocławskiej odbyły się cztery synody: trzy zwołał biskup Andrzej Zebrzydowski (1546-1551) - dwa cząstkowe w 1547 i 1550 r. oraz diecezjalny w 1551 r., jeden odbył biskup Jan Drohohojewski (1551-1557) w 1554 r., które jednak nie podjęły sprawy reform. Nie znamy uchwał tych synodów, gdyż nie zachowały się ich statuty i dlatego trudno jednoznacznie ocenić ich charakter i znaczenie. Zob. Z. Chodyński, dz. cyt., s. XXVII, XXVIII oraz S. Librowski, Synody diecezji włocławskiej, Kronika Diecezji Włocławskiej 50 (1967) s. 87.

do odnow y i refo rm y pow ierzonej m u diecezji. D z ia ła n ia te p o d jął p o p rz e z zw ołanie w p ó ł ro k u p o ro zpoczęciu rząd ów diecezją. O tó ż d n ia 14 lu teg o 1568 r. w ydał d e k re t - m a n d a tu m zw ołujący synod diecezjalny d o W łocław ka ad diem Martis, alies feriam tertiam p o s t D o m in ica m „R em iniscere”p ro xim a m , czyli n a 16 m a rc a 1568 r. N a ­ leży zauważyć, że synod te n zo stał zw ołany dziew ięć la t w cześniej o d oficjalnego przyjęcia p rz ez K ościół w Polsce n a synodzie p ro - w incjalnym w 1577 r. uchw ał soborow ych. S tą d te m u g o rącem u rzecznikow i odnow y trydenckiej i n iezm o rd o w an em u w swoich p rzedsięw zięciach ustaw odaw cy i p asterzow i, K ościół w łocław ski zaw dzięcza rozpoczęcie p ro c esu d o sto so w an ia p ra w a d iecezjalnego do now ego ustaw odaw stw a ogóln o k o ścieln eg o b a rd z o w cześnie p o z a k o ń czen iu o b ra d T rid en tin u m . Z n a ją c reform istyczne d ek rety so­ bo ro w e, p ra g n ą ł być b isk u p em n a m ia rę p o stan o w ień teg o S o boru.

C elem pierw szego p o try d en ck ieg o synodu diecezjaln eg o o b ra ­ d u jąceg o p rzez dw a dni - 16 i 17 m a ja 1568 r. - było p rz ed staw ien ie u chw ał i d ek retó w soborow ych, ich oficjalne przyjęcie p rz ez K o­ ściół w łocław ski o ra z w pro w ad zen ie ich w życie diecezji. O w ocem o b ra d synodalnych było 26 zatytułow anych arty ku łów pod zielon ych n a trzy nie zaty tu ło w an e części43. C zęść pierw sza za w iera ła w sk aza­ n ia do kog o i w jak im celu uchw alo n o k onstytu cje synodalne. B yła u g ru n to w a n ie m i p rz ek az an iem praw ow iernej n au k i K ościoła o raz w yjaśnieniem d la d u ch ow ieństw a za sad p o stę p o w a n ia i życia zg od ­ n eg o z zasad am i p ra w a try denck ieg o. W zyw ała do k arn o ści i dyscy­ pliny duchow ieństw o, zobow iązyw ała do strze żen ia d ó b r ko ściel­ nych i w łaściw ego nim i adm in istro w an ia. S p o ro m iejsca pośw ięcił b isk u p K arnkow ski spraw om przy g o to w an ia k an d y d ató w do k a ­ płaństw a. O głosił za m ia r p o w o łan ia szkoły kształcącej i w ychow u­ jącej przyszłych k ap łan ó w (se m in ariu m ). O k reślił a ja k ic h funduszy b ęd z ie się o n a utrzym yw ała. A k t te n stanow i fu n d ację sem in ariu m duch o w n eg o we W łocław ku, k tó re w sposób kan on iczn y zo stało erygow ane 16 sierp n ia 1569 r.44 W prow adził ja sn e przepisy co do b eneficjów kościelnych i sym onii. Szczegółow o i precyzyjnie o k re ­ ślił p ra w a i obow iązki proboszczów , w ikariuszy, zako n n ik ó w i tych w szystkich, którzy zajm ow ali się d u szp a ste rstw em 45.

43 Z. Chodyński, dz. cyt., s. 50-70. 44 W. Kujawski, art. cyt., s. 6.

D ru g a część d o k u m e n tu synodalnego zo sta ła p o św ięco n a o m ó ­ w ien iu n iek tó ry c h sak ram en tó w i sak ram en talió w . N ajp ierw uchw ały synodu precyzyjnie podaw ały i w yjaśniały przepisy o d n o ­ śnie ch rztu , p o te m E ucharystii, sa k ra m e n tu p o k u ty i n am aszczen ia chorych. B ard z o w nikliw ie p rzed staw io n e zostały p rzepisy co d o sa ­ k ra m e n tu m ałżeństw a, a szczególnie co d o form y jeg o zaw arcia. K ońcow e statu ty drugiej części uchw ał synodalnych p o dejm o w ały te m a t sak ram en talió w 46. W śró d statu tó w regu lujący ch kw estie spraw ow ania i przyjm ow ania sak ram en tó w św iętych d o m in u ją dys­ pozycje o d noszące się do sa k ra m e n tu E ucharystii.

O s ta tn ia część d o k u m e n tu syn odalnego p ośw ięco n a zo stała przez p raw od aw cę obow iązkom d u ch ow ieństw a i dyscyplinie k o ­ ścielnej o ra z życiu chrześcijańskiem u w różnych jeg o przejaw ach. B iskup wzywał k ap łan ó w do życia św iętego, zg o d n eg o z ich p o w o ­ łan iem , w yjaśniał z a d a n ia spow iedników i kaznodziejów , zob ow ią­ zywał d o za k ła d a n ia szkół, n au c zan ia i w ychow yw ania dzieci i m ło ­ dzieży. O m aw iał za g ad n ien ia p o stu i jeg o zn a cze n ia w życiu c h rz e ­ ścijanina p o d ając w ykaz postów . Pośw ięcił tak że synod w iele m iej­ sca kw estii św iąt i św iętow ania, sodalicji i bractw kościelnych. O sta tn im om aw ianym za g ad n ien iem były kary k o ścieln e47.

M o żn a zatem stw ierdzić, że w dość przystępn ych i obszernych uchw ałach synodalnych b isk u p K arnkow ski przedstaw ił d u c h o ­ w ieństw u i w iernym d o k u m en ty soborow e. S ą w nich zaw arte z a ­ rz ąd ze n ia ściśle praw n e, dyscyplinarne i ad m in istracy jn e, ale także w yjaśn ienia d ogm atyczne, p rzez k tó re K arnkow ski p ra g n ą ł d o trze ć z n ie sk aż o n a n a u k ą K ościoła do duchow ieństw a i różnych g ru p w iernych. Z o b o w iązał w szystkich d o ich zachow yw ania, a je d n o c z e ­

śnie do w zajem nej b ra te rsk iej k o n tro li. N a synodzie głów ną uw agę zw rócono p rz e d e w szystkim n a spraw y i p ro b lem y du szp astersk ie w diecezji. Z a w a rte m u w arty k u ła ch m ateriało w i n ależy przyznać znaczny sto p ie ń system atyczności, a tak że przejrzystości. P oszcze­ g ólne artykuły syn odalne zostały pośw ięcone o d ręb n y m i je d n o li­ tym kw estiom , b ez przejaw ów ch ao su tem aty czn ego , co je s t w i­ doczn e rów nież w o d n iesien iu d o E uchary stii. N aw iązuje się w nich do odn ośn y ch d ek retó w soborow ych, a tak że do P ism a Św iętego i pism O jców K ościoła.

46 Z. Chodyński, dz. cyt., 56-62. 47 Tamże, s. 62-70.

Synod te n był jed n y m z najw ażniejszych w ydarzeń w p ro cesie re ­ cepcji T rid en tin u m , a o jeg o w adze świadczy fakt, że był o n p u n k ­ te m o d n ie sie n ia dla w ielu późniejszych synodów diecezji kujaw sko- p o m o rs k ie j. N a po d staw ie p rzepisów p ra w a pow szechnego, jed y ­ n ie uchw ały synodu prow in cjaln eg o m usiały m ieć a p ro b a tę Stolicy A p osto lsk iej. J e d n a k b iskup K arnkow ski, w ysłał p o stan o w ien ia t e ­ go synodu do R zym u, by tam zostały p rzean a liz o w an e i z a a p ro b o ­ w an e. P ap ież P ius V listem z d n ia 22 m a ja 1568 r. chw alił gorliw ość b isk u p a k u jaw sko-pom orskiego pisząc: „zwołałeś bow iem synod d ie­ cezjalny, na którym dołożyłeś starania, ażeby całe duchow ieństw o uczyniło wyznanie wiary katolickiej, p o w o ła łe ś także na p od sta w ie d e­ kretu soborowego sem in a riu m ” i życzył m u silnej w oli i k o n sek w e n ­ cji w e w p ro w ad zan iu odnow y K ościoła w łocław skiego48.

N ależy podkreślić, że je st to pierw szy synod w historii diecezji w łocław skiej, k tó re g o uchw ały i d o k u m en ty zostały w ydane i o g ło ­ szone d ru k iem w K olonii u M. C h o lin a w ro k u 1572 p o d tytułem C onstitutiones in dioecesana synodo W ladislaviensis presidente [...] de Stanislao Carcovio episcopo Vladislaviensi49. Tym sam ym uchw ały synodu, jak że w ażnego i p rzeło m o w eg o w ytyczającego dro g ę re fo r­ m ie tryd enckiej w diecezji, staw ały się jeszcze b ardziej p u n k te m o d ­ n ie sie n ia zarów no d la duszpasterzy, ja k i adm in istracji o ra z sądow ­ n ictw a kościelnego.

S ta tu ty synodu pon o w n ie zostały w ydane d ru k iem w 1890 r. w zbiorze Statuta synodalia dioecesis W ladislaviensis et Pom eraniae ks. Z e n o n a C hodyńskiego, k tó ry dosłow nie p rz e tra n sp o n o w a ł je z w yd ania z 1572 ro k u 50.

2.2 Synod diecezjalny z 1579 r.

D ru g i swój synod b iskup K arnkow ski zw ołał pism em konw oka- cyjnym z d n ia 20 lu teg o 1579 r. w ydanym w R aciążk u. Z w o łał on w szystkich zobow iązanych d o u d ziału w o b ra d a c h synodalnych n a

48 Z. Chodyński, dz. cyt., s. 79.

49 Wydania tego nie ma w Bibliotece Wyższego Seminarium Duchownego we Wło­ cławku. Znał je i na jego podstawie opublikował statuty synodalne tego synodu Z. Cho­ dyński w swoim zbiorze Statuta synodalia dioecesis Wladislaviensis et Pomeraniae, Varsa- viae 1890. Nie ma też akt rękopiśmiennych tego synodu w Archiwum Diecezji Wło­ cławskiej.

50 Acta Synodi Dioecesanae Wladislaviae anno 1568 per Stanislaum Karnkowski epi­ scopum celebratae. Z. Chodyński, dz. cyt., s. 38-79.

d zień 28 kw ietn ia teg o ż ro k u do W łocław ka. K arnkow ski zw ołał te n synod, aby zadośćuczynić w ym aganiom d e k re tu S o b o ru Try­ denck ieg o o synodach diecezjalnych i aby zap o zn ać się w w y p ełn ia­ n iem p rzez duchow ieństw o z a rzą d zeń S o b o ru i synodu d iece zjaln e­ go z 1568 r. O zam iarze zw ołania i odbycia synodu b isk up K a rn ­ kow ski p o w iadom ił n u n cju sza ap o sto lsk ieg o w Polsce G io v ann ieg o A n d re a C aligariego, p ro sząc go o przew o d n iczen ie te m u ż zgrom a- d ze n iu 51. N un cju sz je d n a k ze w zględu n a in n e zajęcia nie m ógł przybyć n a synod.

D o k u m e n t synodalny nie je s t ju ż ta k obszerny i d o g łęb n ie o p ra ­ cow any ja k p o p rz ed n i. P rzy p o m in ał o n w k ró tk im k o m p ed iu m głów ne myśli i d ek rety T rid en tin u m , d o któ ry ch p e łn eg o zach o w a­ n ia b isk up raz jeszcze g o rą co i usilnie wzywał i zobow iązyw ał odsy­ łając d o p o p rz e d n ie g o sw ego synodu, k tó ry g ru n to w n ie wyłożył i przybliżył d o k try n ę i p raw o soborow e. W swej zasadniczej części synod pośw ięcony był re fo rm ie p o d u p a d łe j k ap itu ły kruszw ickiej św. P io tra i P aw ła52. U chw ały syn odalne p o d ejm ow ały n astęp u ją ce tem aty: sk ład an ie w yznania w iary p rzez duchow nych, uzyskanie a p ro b a ty o d b isk u p a do g ło szen ia k azań, ob ow iązek rezydencji o ra z p o sia d a n ia d o k u m en tó w S o b o ru T rydenckiego, K atechizm u R zym skiego, B rew iarza R zym skiego i ksiąg do u d z ie la n ia sa k ra ­ m entów , szczególnie ch rztu i m ałżeń stw a o ra z E u ch ary stii i pokuty, za kazu sp rz ed aw an ia d ó b r kościelnych i otrzym yw ania ben eficju m tylko p rzez p o siadających św ięcenia k ap łań sk ie, n o szen ie stro ju d u ­ chow n ego i p ro w a d zen ie życia go d n eg o i m o ra ln e g o p rzez d u ch o w ­ nych, w łaściw e fu n kcjonow anie zakon ów w diecezji, spraw y sem i­ n a riu m d u chow n ego p o w o łan eg o p rz ez b isk u p a n a p o p rz e d n im sy­ n o d z ie 53. D yspozycje w o d n iesien iu do sa k ra m e n tu E u ch ary stii - p o d o b n ie ja k w innych te m a ta c h - naw iązyw ały d o p o p rz ed n ieg o synodu, zw racając w iększą uw agę nie n a p rz ed staw ian ie zag ad n ień dogm atyczno-praw nych, ale liturgicznych i d u szp a ste rsk ich o d n o ­ śnie sp raw ow ania M szy świętej i przechow yw ania N ajśw iętszego S ak ra m e n tu .

U chw ały synodu, p o d o b n ie ja k p o p rz ed n ieg o , w iele m iejsca p o ­ święcały fo rm acji duchow ej i in telek tu aln ej przygotow ujących się

51 Z. Chodyński, dz. cyt., s. XXX. 52 Tamże, s. 89.

do św ięceń, obow iązkom duchow ieństw a, szczególnie p roboszczów i tych w szystkich którzy zajm ow ali się duszp asterstw em . N a d to zw racały uw agę i porząd k o w ały stru k tu ry życia religijnego i ko ściel­ n eg o diecezji. Były o n e rozw inięciem o ra z p ew n ego ro d z aju d o p e ł­ n ien iem uchw ał synodalnych z 1568 r.54

U rz ę d o w a k o p ia uchw ał synodalnych z o sta ła w p isan a do A k t B i­ skupów K ujaw skich i P om orskich. Z niej korzystał ks. Z . C h o d y ń ­ ski kiedy red ag o w ał treść w szystkich znanych synodów w łocław ­ skich opublik ow anych w e w spom nianych Statuta synodalia dioecesis W ladislaviensis et Pomeraniae. U chw ały synodalne zostały p o p rz e ­ d zo n e spisem zacniejszych uczestników synodu o ra z p rz ed staw ie­ niem d e k re tu zw ołującego synod. O b e cn ie w A rchiw um D iecezji W łocław skiej ak t tych nie m a. W zm iankę zaś o synodzie m o żn a zn aleźć w A c ta Capituli W ladislaviensi55.

3. U staw odaw stw o sy n o d aln e w o d n iesien iu do E u c h a ry s tii O k re ślo n a i sprecyzow ana n a S oborze Trydenckim , w d ek recie D e Sanctissim o Eucharistiae Sacram ento, n a u k a o E u ch ary stii m ó ­ w iąca m .in. o tran ssu b stan cjacji, o kulcie E uch arystii, o p rz ep isach dotyczących przechow yw ania E ucharystii, o przy go tow aniu do K o ­ m u n ii św iętej, o K om unii świętej sak ram en taln ej i d uch ow ej56 wy­ m a g a ła w p ro w ad ze n ia w życie K ościołów p artyku larn ych . D o k o n y ­ w ało się to głów nie p o p rz e z u staw odaw stw o synodalne, a tak że za p o m o c ą innych d ziała ń i aktów p raw n o -d u szp astersk ich . U staw o ­ daw stw o to w o d n iesien iu d o E u ch ary stii było b a rd z o b o g a te , czę­ sto n o w a to rsk ie i pośw ięcało te m u sak ram en to w i du żo uwagi i m iejsca w sw oich reg u lacjach synodalnych obejm ujący ch sp raw o ­ w an ie M szy świętej i przyjm ow anie E uchary stii, przechow yw anie N ajśw iętszego S a k ra m e n tu i k u lt E ucharystii.

R egulacje synodalne z 1568 r. zostały zaw arte w obszernym i b o ­ gatym artyk ule zatytułow anym D e M issa et E ucharistia, skró tow o po w tó rzonym i częściow o uszczegółow ionym w nietytuło w any ch s ta tu ta c h synodu z 1579 r. M iały o n e n a celu p rz e d e wszystkim re ­ cepcję refo rm y trydenckiej w o d n iesien iu d o s a k ra m e n tu E u c h a ry ­ stii. U sta le n ia soborow e o d n o śn ie E u ch ary stii stanow iły istotn y

54 Por. J. Gręźlikowski, Recepcja reformy trydenckiej..., s. 145-146.

55 Archiwum Diecezji Włocławskiej, Akta Kapituły Katedralnej, N. 5 (219) k. 7. 56 Conc. Trid., sess, XIII, c. 1-8 de San. Euch. sacr.

n u rt życia religijnego. S tą d b isk up K arnkow ski p ra g n ął, aby d e k re ­ ty T rid en tin u m przy p o m in ające, o k reślające i reg u lu jące n au k ę i dyscyplinę sa k ra m e n tu E u ch ary stii stały się o b o w iązująca d o k try ­ ną, żywym p raw em i wym ow nym k ry teriu m zarów no zaan g ażo w a­ n ia d u szp a ste rsk ieg o k apłan ów , ja k i chrześcijańskiej aktyw ności w iernych w diecezji. P o d k reślając d o niosłość teg o sa k ra m e n tu jak o śro d k a u św ięcania K arnkow ski ak c en to w ał w ielkość i znaczenie E u ch ary stii w życiu K ościoła. W id o czn a je s t tro sk a ustaw odaw cy syno daln ego o ja sn e sprecyzow anie p rzepisów regulujących o m a ­ w iane za g ad n ien ie, ja k też ich stosow anie i p rzestrze g an ie, o czym świadczy g ro żen ie sankcjam i karnym i d la n iep rzestrzeg ający ch dys­ pozycji synodalnych.

3.1. M sza św ięta

N a w stęp ie praw o d aw ca synodalny zw raca uw agę n a godn ość i znaczen ie ofiary m szalnej w życiu K ościoła i p rz y p o m in a praw d ę o godn ości k apłańskiej z uw agi n a w ładzę k o n sek ro w an ia po staci eucharystycznych. G o d n o ść ta zobow iązuje szafarza E u ch ary stii do w łaściwej postaw y w sferze myśli, słów i czynów o raz d o spraw owa­ nia je j z bojaźnią, m iłością serca, szacunkiem i św iadom ością p o śred ­ nictw a m iędzy Bogiem i lu d źm i51.

P rzystępow anie do spraw ow ania N ajśw iętszej ofiary p rzez c e le ­ b ra n s a p o w inno być p o łącz o n e z czystą in te n c ją i g łęb o k ą w iarą o ra z ak tam i innych cnót, stosow nie do w ielkości spraw ow anej t a ­ jem nicy. K a p ła n p rzy stęp u jąc do o łta rz a w inien p rzygotow ać się do go d n eg o i ow ocnego sp raw ow ania E u charystii. P ow inien być w sta ­ nie łaski uśw ięcającej, d la u trzy m a n ia k tó rej n ie z b ę d n a je s t ciągła m odlitw a je d n o c z ą c a z C hrystusem , ra c h u n e k su m ien ia i częsta spow iedź. W p rzy p ad k u obciążo n eg o g rzechem su m ien ia k ap łan - -c eleb ran s m iał o bow iązek w yspow iadania się p o łącz o n eg o ze szczerym żalem i p o stan o w ien ie m popraw y. W w ypadku n ied y sp o ­ zycji duchow ej, k a p ła n n ajp ierw po w in ien przy stąp ić do spow iedzi, a d o p ie ro p o te m m ógł spraw ow ać N ajśw iętszą O fiarę. Był te ż zo ­ bow iązany do zach o w an ia p o stu eucharystycznego. P rzystępow anie do spraw ow an ia M szy świętej ze św iadom ością g rzech u ś m ie rte ln e ­ go było - zd an iem praw odaw cy synodalneg o - niegodziw ością 57 Acta Synodi Dioecesanae Wladislaviae anno 1568 per Stanislaum Karnkowski epi­ scopum celebratae, tit. II, Z. Chodyński, dz. cyt., s. 60.

i w najwyższym sto p n iu św iętokradztw em , k tó re m o żn a po ró w n ać do h a n ie b n e g o czynu Ju d a sz a 58.

P odczas spraw ow ania M szy świętej - zaznaczały statu ty - ce le ­ b ra n s zobow iązany je s t do n ależytego sk u p ien ia i o d erw an ia się m yślą o d w szelkich innych spraw nie zw iązanych z ta je m n ic ą E u ­ charystii. N iez b ęd n e było rów nież stosow anie się d o rub ryk m szal­ nych o ra z tek stó w M szy świętej b ez w ym aw iania ich z pam ięci. S ło ­ w a c e le b ra n sa w inny być w ypow iadane n a tyle głośno, by były sły­ szane p rz ez uczestniczących w E ucharystii. Te, k tó re rubryki p o le ­ cały w ym aw iać głosem przyciszonym , n ależ ało w ym aw iać niezbyt głośno. U staw o d aw ca sy n o d aln a zaznaczył, aby c e le b ran s pilnow ał się, by nie opuszczał żadnych m o dlitw i tek stó w m szalnych, szcze­ g ólnie zaś W yznania wiary podczas M szy św iętej. N akazyw ał je d n o ­ cześnie d u szp a ste rzo m kościołów w k tó ry ch były organy, aby w cza­ sie sp raw ow ania E u ch ary stii b acznie zw ażali n a to , jak ie m elo d ie i pieśni są g ra n e i śpiew ane, by nie grano czegoś świeckiego czy sw a­ wolnego, co byłoby niegodne tego m iejsca. Śpiew n ależ ało ta k d o p a ­ sow ać i w k om ponow ać w spraw ow anie M szy św iętej, aby rozw ijał po b o żn o ść i przynosił p rzyjem ność dla uszu uczestników 59.

S ta tu ty sy n o d aln e zw racały uw agę n a w łaściw y sp o só b o d p r a ­ w ia n ia M szy św iętej. K a p ła n o d p ra w iający N a jśw ię tsz a O fia rę p o ­ w in ien być u b ra n y w o d p o w ie d n i strój liturgiczny, n a k tó ry sk ład ał się: h u m e ra ł, alb a, m a n ip u la rz , s tu ła i o rn a t. S trój te n nie po w i­ n ie n być p o d a rty i zb y tn io zn iszczony o ra z zab ru d zo n y . O d p r a ­ w iając M szę św iętą c e le b ra n s obow iązan y był strze c się za ró w n o p o śp ie c h u , ja k i zbytn ieg o p rz e d łu ż a n ia św iętej czynności. J e d n o ­ c z eśn ie p o d a w a ł szczegóły n a tu ry litu rg ic zn ej, d o ty czące w yjścia c e le b ra n s a z zakrystii do o łta rz a . W in ien trzy m ać lew ą rę k ą k ie ­ lich z p a te n ą i h o stią , okryty w e lo n e m w ra z z b u rs ą i k o rp o ra łe m , p odtrzy m y w an y p ra w ą d ło n ią spoczyw ającą n a b u rsie . P rz e c h o ­ d ząc d o o łta rz a c e le b ra n s m iał p rz y k lę k ając p rz e d ta b e rn a k u lu m zdjąw szy u p rz e d n io b ire t, p o czym m iał p rz y stę p o w ać d o o łta rz a staw iając ta m k ielich o ra z o tw iera jąc m szał. P o ty ch czy nn ościach p o w in ien zejść n a niższy s to p ie ń o łta rz a u tu ta j, stojąc, ro z p o czą ć M szę św iętą. R ozpocząw szy c e le b ra c ję n ie p o w in ien z n ikim ro z ­ m aw iać i ż a d n ą m ia rą o d d a la ć się o d o łta rz a , ch y b a że p o d cz as tej

58 Tamże. 59 Tamże, s. 60-61.

M szy głosił k az a n ie . S ynod zw racał te ż uw agę n a to , aby p o d czas p o d n ie s ie n ia n ie było niew łaściw ego p o ru sza n ia ho stii lub je j obra­ cania lub odw racania. P odnoszenie nie p o w in n o być zb yt długie, ani zb yt k ró tk ie 60. C e le b ra n s zo b o w iązan y był n ie okazyw ać w ierny m h o stii p rz e d k o n sek racją.

Synod przy p o m in ał, iż n a o łta rz u n ie w olno po zostaw iać okryć głowy, rękaw iczek i w szystkich innych p rz ed m io tó w nie służących o d p ra w ian iu N ajśw iętszej O fiary. N a d to wzywał proboszczów do dbałości o czystość, ośw ietlenie o ra z w ystrój k o ścio ła i o łtarz a, n a k tórym spraw ow ało się E u ch ary stię. Szczegółow o o k re śla ł sposób p ra n ia bielizny kielichow ej: korporały i ręczniczki kielichow e n a j­ pierw winny być p ra n e przez sam ego proboszcza lub innego kapłana, a następnie przez uczciwe i p o b o żn e osoby ich p ra nie i p łu k a n ie w inno być d o ko ń c zo n e61. P raw odaw ca synodalny p o leca ł o dp raw ian ie M szy świętej tylko w kościo łach lub kaplicach, m ających k o n s e k ro ­ w any ołtarz, alb o przynajm niej p o rtaty l, zakazyw ał n a to m ia s t sp ra ­ w ow ania E uch ary stii w m ieszk an iach pryw atnych62.

W m yśl p o sta n o w ie ń S obory T ry denckiego, syno d p o le c a ł, aby w e w szystkich k o śc io ła c h d iecezji p o słu g iw an o się d o sp ra w o w a­ n ia E u c h a ry stii m szałem za tw ie rd zo n y m p rz e z p a p ie ż a P iu sa V 63. J e d n o c z e śn ie u chw ały sy n o d aln e szczegółow o in stru o w ały k a p ła ­ nów o p rz e b ie g u litu rg ii M szy św iętej, zo b o w iązu jąc d o p rz e s trz e ­ g a n ia p rz ep isó w o k re ślo n y c h w M szale R zym skim , a ta k ż e w zyw a­ ły d o u żyw ania p rz e p isa n y c h p ra w em p o sta c i eucharystycznych, p iln o w a n ia m a te rii i fo rm y (tro sk i i sp ra w d z a n ia w in a u żyw anego do M szy św iętej, aby n ie było skw aśniałe, ale św ieże i w łaściw e o ra z ch leb a , aby n ie był spleśniały, ciem n y i z a b ru d z o n y ), czy sto ­ ści b ielizn y kościelnej (k o rp o ra łó w , p u ry fik a te rzy , p a le k , o b ru só w o łtarzo w y ch ), p o słu g iw an ia się w łasnym i sza ta m i liturgicznym i. S ta tu ty nakazyw ały ce le b ran so w i, aby p rz e d w yjściem do o łta rz a u p ew n ił się czy n a o łta rz u z n a jd u je się m szał, w in o, w o d a , krzyż i czy są z a p a lo n e św iece. K a p ła n i byli zo b o w ią zan i o d p ra w iać M szę św ięta z za p alo n y m i św iecam i, używ ając k ielichó w w y k o n a­

60 Tamże, s. 61. 61 Tamże. 62 Tamże, s. 61.

63 Sobór Trydencki przedstawił naukę na temat Mszy świętej w dekrecie Doctrina Sa­ crificio Missae. Zob. Conc. Trid., sess. XII, c. 1-9 de sacr. miss; Por. W. Góralski, Refor- mistyczne synody płockie na przełomie XVI i XVII wieku, Płock 1983, s. 46.

n ych ze zło ta , s re b ra lu b cyny, p o z o sta łe zaś n ac zy n ia litu rg ic zn e w inny być czyste i c a łe 64.

O bow iązkiem d u szp a ste rza było tak że spraw dzenie p rz e d o d p ra ­ w ieniem M szy świętej czy w kościele nie m a osób eksko m un iko w a- nych, notorycznych p rz estęp có w czy znajdujących się w innych k a ­ ra c h kościelnych. Takie osoby nie m ogły uczestniczyć w e M szy świętej i n ależ ało tak ie osoby skłonić do wyjścia z kościoła. N a d to statu ty za b ran iały ce le b ro w a n ia M szy świętej p rz ez k ap łan ó w b ę d ą ­ cych w k arze ekskom uniki, suspensy o ra z w m iejscach, gdzie o b o ­ w iązyw ała k a ra in terd y k tu , a tak że tym , któ rzy byli niegodni spraw o­ w ania tej tajemnicy, a których dyscyplina kościelna nakazyw ała trzy­ m a ć z dala od świętych czynności K ościoła65. C e le b ra n s pow inien p rz e d o d p raw ien iem M szy świętej odm ów ić godziny k an o n iczn e aż do prym y. U staw o d aw ca synodalny z a b ra n ia ł o d p ra w ian ia M szy świętej w intencjach: za rzeczy odzyskane z kradzieży, o w yzdrow ie­ n ie ch o reg o b y d ła albo za in n eg o teg o ro d z aju sprawy, k tó re w yda­ ją się nie być d alek ie o d za b o b o n u . K a p ła n o m - w myśl p o s ta n o ­ w ień synodalnych - nie w olno było staw iać jak ich ko lw iek w a ru n ­ ków dotyczących ce le b ro w a n ia M szy św iętej. P raw o daw ca d o p u sz­ czał jed y n ie przyjm ow anie o d w iernych dobrow o ln ych o fiar z racji ap lik o w an ia M szy świętej w k o n k re tn e j intencji. N a d to , p o d k a rą suspensy synod za b ro n ił k a p ła n o m d o k ony w ania jak ich ko lw iek zm ian w treści M szy św iętej. P ow inno być o n a sp raw ow ana go dn ie i p o b o żn ie, b ez w p ro w ad za n ia d o liturgii ja kich k o lw iek swawolnych zm ia n . N ie w olno było stosow ać podczas spraw ow ania M szy świętej m odlitw , obrzęd ó w i cerem o n ii nie zatw ierdzo ny ch p rz ez K ościół lub nie stosow anych p rz ez po w szech n ą p ra k ty k ę 66.

B iskup K arnkow ski za b ro n ił tak że now o w yświęconym k a p ła ­ n o m z b ie ra n ia o fiar z okazji M szy świętej prym icyjnej i u rz ą d z a n ia w ystaw nych przyjęć z tej okazji, ja k też tańców i pijatyk. Z a z ła m a ­ n ie teg o za kazu groziły sankcje k a rn e o k re ślo n e p rzez b isk u p a 67.

W p o stan o w ien ia ch synodu z 1568 r. znajd u jem y rów nież p o le c e ­ n ie, aby proboszczow ie p ou czali sw oich p a ra fia n , że są zobow iązani

64 Acta Synodi Dioecesanae Wladislaviae anno 1568 per Stanislaum Karnkowski epi­ scopum celebratae, tit. II, Z. Chodyński, dz. cyt., s. 61.

65 Tamże, s. 60. 66 Tamże, s. 61. 67 Tamże, s. 62.

n ak a zem K ościoła d o u d ziału w e M szy świętej w e w szystkie n ie ­ dziele i św ięta i w ysłuchania całej M szy świętej i zanim nie o trzy m a­ ją b łogosław ieństw a, nie pow inni w ychodzić z k o ścio ła68.

3.2. K o m u n ia św ięta

W iele m iejsca pośw ięciły statu ty synodalne spraw ie przyjm ow a­ n ia p rzez w iernych K om unii św iętej. N a w stępie u staw od aw ca sy­ n o d aln y zw racał uw agę n a w ielkość i w zniosłość sa k ra m e n tu E u ­ charystii. O d w o łu jąc się do n au k i P ism a św iętego o ra z ojców i d o k ­ to ró w K ościoła w skazuje n a p o trz e b ę g łębok ieg o p rzejęcia się p ra w d ą o obecności C h ry stu sa p o d p o stacia m i c h le b a i w in a o raz n a kon ieczn o ść g o d n eg o przyjm o w ania E uchary stii. B iskup K arn- kow ski w u chw ałach pierw szego ja k i dru g ieg o synodu zw racając uw agę n a d o niosłość K om unii świętej ja k o śro d k a u św ięcania i z b a ­ w ien ia stw ierdzał, że jej przyjm ow anie w ym aga wiary, w łaściw ego

duchow ego p rz ygotow ania o raz odbycia spow iedzi, jeżeli w ierny obciążony je s t g rzech am i ciężkim i, bow iem sakram ent Ciała i Krwi Pańskiej wymaga, aby przystępujący d o niego był czysty w tym m o m e n ­ cie od brudów grzechów ciężkich69.

W p ro w ad zen ie tej dyspozycji w życie i zach o w an ia w iernych wy­ m ag ało - ja k nakazyw ał praw o d aw ca - p o u c z a n ia i w ychow yw ania w iernych w zak resie w łaściw ego p rzygotow ania się do przyjm ow a­ n ia K om un ii świętej. M ieli to czynić proboszczow ie p o p rz ez gło sze­ n ie o d p o w ied n ich k azań, ja k i w trak c ie n a u c z a n ia katech ety czn eg o w iernych. D u sz p a ste rz e w ięc zostali w ezw ani i zobo w iązani do p o ­ u cz an ia w iernych o n iezbędnym przygotow aniu duszy i c iała do przyjm ow ania K om unii św iętej. N a d to synod k iero w ał do nich apel, aby zachęcali sw oich w iernych do częstego przyjm o w an ia K o ­ m unii świętej stanow iącej p o k a rm duchow y. N ie wystarczy przystę­ p o w a ć d o Stołu Pańskiego tylko raz w roku, urzędowo, w okresie wiel­ kanocnym , zgodnie z poleceniem K ościoła - stw ierdzał synod - lecz często, przynajm niej w większe św ięta10.

O d w o łu jąc się d o p o stan o w ień S o b o ru T rydenckiego71 w p rz e d ­ m iocie K om un ii w ielkanocnej, statu ty synodalne zdecydow anie

68 Tamże. 69 Tamże, s. 61-62. 70 Tamże, s. 62.

p rzy pom inały w agę teg o obow iązku. O d ło że n ie K o m u nii świętej m o g ło być u spraw iedliw ione jed y n ie p o lece n iem lub ra d ą sp ow ied­ nika. O bow iązek zaś p rz y stą p ie n ia w o kresie w ielkanocnym d o K o­ m u n ii świętej n ależ ało w ypełnić we w łasnej p arafii przyjm ując N a j­ świętszy S a k ra m e n t z rą k p ro b o szcza lub w ikariu sza72.

D u ż ą w agę przywiązywały statuty synodalne do sprawy K om unii świętej ciężko chorych i będących w niebezpieczeństw ie śm ierci, inaczej w iatyku. B iskup K arnkow ski jak o ustaw odaw ca zobow iązy­ w ał proboszczów o raz kaznodziejów do częstego p rzy p o m in an ia w iernym , aby troszczyli się w swoich ro d zin ach o to, by n ik t z u m ie ­ rających nie zszedł z teg o św iata bez sak ram en tó w świętych. C złon ­ kow ie rodziny c h o reg o pow inni więc, w myśl d e k re tu tryd en ck ieg o 73, w p o rę pow iadam iać p roboszcza prosząc go o przybycie do do m u z w iatykiem . Synod w sposób dość k ró tk i i jed no zn aczn y określał sposób i fo rm ę zan o szen ia K om unii świętej do chorych i u m ie ra ją ­ cych. O tó ż n ależało zanosić w iatyk p rocesjon aln ie, ta k w m iastach, ja k i n a w siach, przy udziale w iernych, czem u pow inny towarzyszyć św iatła świec i dzw onki. Towarzyszący procesji d o d o m u ch orego, ja k i oczekujący w do m u chorego, m ieli się m odlić za ch orego. P ra ­ w odaw ca synodalny daje przy tej okazji - co w a rte je st zauw ażenia - w spaniałe teologiczne w yjaśnienie owej procesji z w iatykiem do d o ­ m u cho rego, pragnąc, aby była o n a czytelnym znakiem w iary74.

W tro sce o um ierający ch p raw o d aw ca k ład n a su m ien ia d u szp a­ sterzy obow iązek rychłego n ie sie n ia w iatyku, n aw et n ocą, czy p o spożyciu p o siłk u 75.

W ażnym z a g a d n ie n ie m w K ościele w X V I w iek u był sp o sób p rz y jm o w a n ia K o m u n ii św iętej. S tą d p ra w o d aw c a syn o d aln y z d e ­ cydow an ie w y pow iadał się za p rzy jm o w an iem K o m u n ii św iętej p o d p o sta c ią c h le b a i d o ta k ie g o u d z ie la n ia zobow iązyw ał k a p ła ­ nów . N a k a z te n w iązał się ze sp ra w ą K o m u n ii św iętej p o d d w iem a p o sta c ia m i, k tó r a b u d z iła w iele k o n tro w e rsji n a p rz e strz e n i h is to ­ rii K o ścio ła co do sp o so b u p rz y jm o w a n ia E u c h a ry stii, a k tó rą p o d ją ł i u re g u lo w a ł ta k ż e S o b ó r T ryd encki w d e k re c ie

Sacrosanc-72 Acta Synodi Dioecesanae Wladislaviae anno 1568 per Stanislaum Karnkowski epi­ scopum celebratae, tit. II, Z. Chodyński, dz. cyt., s. 62.

73 Zob. Conc. Trid., sess. XIII, c. 7.

74 Acta Synodi Dioecesanae Wladislaviae anno 1568 per Stanislaum Karnkowski epi­ scopum celebratae, tit. II, Z. Chodyński, dz. cyt., s. 62.