Helena Ochonczenko
Jakość życia bezrobotnych
niepełnosprawnych Lubuszan w ich
indywidualnym odczuciu
Problemy Profesjologii nr 1, 99-108
2008
U N IW ER SY TET ZIELO N O G Ó R SK I • POLSK IE TO W A RZY STW O PRO FESJO LO G ICZN E
Problemy Profesjologii 1/2008
Helena O chonczenko
JAKOŚĆ ŻYCIA BEZROBOTNYCH NIEPEŁNOSPRAWNYCH
LUBUSZAN W ICH INDYWIDUALNYM ODCZUCIU
Nasze życie je s t tym, Czym czyn ią je nasze myśli.
Marek Aureliusz
Streszczenie
.Ja k o ść życia” człow ieka determ inow ana je st przez wiele czynników. N iew ątpliw y w pływ na n ią m a aktyw ność społeczna, kulturow a, a w szczególności zawodowa. Czy i w ja k i sposób kulm inacja dw óch stanów Lubuszan: bezrobocie i niepełnospraw ność w arunkuje ich subiektyw ne odczucia jak o ści życia - o tym traktuje prezentow any przez autorkę artykuł będący zwieńczeniem przeprow adzo nych badań.
The quality of life of the disabled residents of Lubuskie region based on their own opinions Summary
„The quality o f life” o f the person depends on many factors. Undoubtedly it is influenced by the so cial, cultural and vocational activity. If and how the culm ination o f the two conditions o f the Lubuskie region residents affect the subjective opinion o f the quality o f life - is the subject o f the paper pre sented by the author sum m arising the conducted research.
Wstęp
Bezrobocie bez wątpienia należy do szeregu negatywnych zjawisk, jakie pojawiły się wraz z postępującym i w gospodarce zmianami towarzyszącymi procesowi transformacji po- lityczno-społeczno-gospodarczej w Polsce. M a ono wiele postaci. M a charakter zjawiska przejściowego, okresow ego, ja k np. bezrobocie frykcyjne, które związane jest ze zmianami m iejsca zatrudnienia oraz sezonow ością niektórych prac (np. w rolnictwie czy budownictwie), m oże też przybrać formę bezrobocia długookresowego szczególnie groźnego i trudnego do szybkiego zw alczenia. Jeśli dodam y do tego, że oddziałuje negatywnie na pozbawionych pra cy, to jego wpływ na tzw. jakość życia wydaje się być bezspornym. Spornym natom iast może być sam o pojęcie „jak o śc i życia” . Jak pisze bow iem A. O strow ska (1999, s. 84) pojęcie to „...jest łatw iejsze do intuicyjnego zrozum ienia, niż naukowego zdefiniowania” . W literaturze przedmiotu ujm ow ane je st wieloaspektowo.
100 Helena O chonczenko
Hunt i M c K enna uw ażają, że jakość życia człow ieka pozostaje w ścisłym związku ze sferą m otywacji, tj. ze zdolnością i możliwościami człow ieka do zaspokajania potrzeb. Im stopień spełnienia w ażnych dla człow ieka potrzeb jest wyższy, tym lepsza je st jakość jego życia (W alden-G ałuszko, M ajkow icz 1994, s. 13-14). S. Kowalik (1995, s. 28) je st zdania, że kategorię jakości życia należy rozpatrywać dw uaspektowo. Z jednej strony jej ocena sprowa dza się do indyw idualnego „odczuw ania własnego życia poprzez poznawanie go” , z drugiej - „odczucia własnego życia poprzez przeżywanie go” . Z kolei B. Stelcer (1995) twierdzi, że jakość życia przybiera sw oistą i niepow tarzalną formę u konkretnych osób w zależności od subiektywnej ważności i intensyw ności dośw iadczania takich w ymiarów jak: troski finanso we, zdolności funkcjonalne, poczucie zadowolenia w rodzinie, em ocjonalność, duchowość, funkcjonowanie społeczne, satysfakcja z leczenia, orientacja na przyszłość, seksu alizm /intym ność, przedm iot zainteresowań. Adam A. Zych (1999) opisując położenie ludzi starych opow iada się za uznaniem aktywności jako głównej determinanty jakości życia. Ów autor jest przekonany, że ,je d n ą z podstawowych cech wartościowego życia na przełomie dojrzałości i starości je st aktywność. O rganizm człow ieka przeznaczony jest właśnie do ak tywności i działania” (tam że, s.99). Nie wdając się w dalsze szczegóły definicyjne1 uznać można, iż w najczęstszym rozum ieniu , ja k o ść życia” jest kategorią zbiorczą, na którą skła dają się: sam opoczucie psychiczne i fizyczne, byt m aterialny, stosunki międzyludzkie, m oż liwości rozwoju osobistego, podm iotowość. Niekiedy dołącza się do nich możliwość realiza cji dążeń i pragnień, czerpanie satysfakcji życiowej z realizacji istotnych dla siebie wartości. Zw raca się także uw agę na rolę sam ooceny; ocena jakości własnego życia je st bowiem nie jednokrotnie czynnikiem porów nania się z innymi.
Bezrobocie osób niepełnosprawnych w województwie lubuskim
Funkcjonow aniu osób niepełnosprawnych tow arzyszy wiele barier (Ossowski, 1999; Frąckiewicz , Zrałek, 2005). Jednymi z najdotkliwszych są bariery w zatrudnieniu (Bariery
w zatrudnianiu..., 2005). Praktycznie w ystępują one na całym świecie, generując większe lub
mniejsze bezrobocie wśród tej grupy osób. W Polsce, pomimo zmian, jakie w ostatnich latach przeszedł system rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych (Barczyński, 2001), członkowie tej grupy społecznej nadal m ają ogromne kłopoty w znalezieniu swojego miejsca na rynku pracy i w zdecydow anej większości pozostają poza jego zasięgiem2. W spółczynnik aktywności zaw odowej tej grupy osób wynosi 21,5%, a w skaźnik zatrudnienia 18,1% (Ak
' Zob. oprócz w ym ienionych, np.: Bańka A., Derbis R. (red.), P sychologiczne i pedagogiczne wym iary j a kości życia, Poznań - C zęstochow a 1994; Bańka A., Derbis R. (red ). Pom iar i poczucie ja ko ści życia, u aktyw nych zaw odowo oraz bezrobotnych, Poznań - C zęstochow a 1995; Czapiński J„ Psychologia szczęścia. Przegląd badań i zarys teorii cebulow ej. W arszaw a 1992; Kolman R„ Jakość życia na co dzień, Bydgoszcz 2002.
2 A utorka niniejszego artykułu używ ając pojęcia „rynek pracy” utożsam ia je zarówno z o tw a rty m rynkiem pracy, w sw oim założeniu dostępnym dla w szystkich zainteresow anych, ja k i c h ro n io n y m (zam kniętym ) ryn kiem pracy, dostosow anym do psychofizycznych możliwości i ograniczonej w ydajności osób niepełnospraw nych (za: M ajewski T „ Rehabilitacja zaw odow a osób niepełnospraw nych. W arszaw a 1995, s. 113).
Jakość życia bezrobotnych niepełnosprawnych. 101
tywność ekonomiczna..., 20063). O znacza to, że około 80% osób niepełnosprawnych w wieku
produkcyjnym nie pracuje i nie poszukuje zatrudnienia4. W krajach Unii Europejskiej sytu acja w tym zakresie kształtuje się znacznie lepiej - współczynnik aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych wynosi średnio 40-50 % (Gałęziak , 2004, s. 8).
Praca stanowi głów ną dziedzinę aktywności, bez której trudno wyobrazić sobie życie człowieka. W sensie ekonom icznym dotyczy wyłącznie człowieka, bowiem tylko i wyłącznie on jest podm iotem pracy (Przedpełski, 1981). Z refleksji nad pracą, zawartej w literaturze fachowej i pięknej (Lapiś 1984, s. 157) daje się wyodrębnić różnorakie podejście do jej oceny. Podejście to uzależnione je st od rozmaitych nurtów tradycji, norm, doświadczeń i aspiracji, które kształtow ały św iadom ość poszczególnych grup i warstw społecznych. Pom im o tej nie jednoznaczności ocennej, stanowczo m ożna stwierdzić, iż ludzie pozbawieni pracy stanow ią głów ną grupę zagrożoną społecznym wykluczeniem. Praca jest bowiem „...dobrem człowie
ka, dobrem je g o społeczeństwa. To dzięki niej „...człowiek przekształca przyrodą, dostoso wuje do swoich potrzeb, ale także urzeczywistnia siebie ja k o człowiek, ale także poniekąd staje się człow iekiem " (Jan Paw eł II 1981, rozdz. 9, s. 2). Papież Jan Paweł II powiedział
także, iż byłoby rzeczą w najwyższym stopniu niegodną człowieka i zaprzeczeniem wspólne go człow ieczeństwa, gdyby dopuszczało się do pracy tylko osoby pełnosprawne, gdyż w ten sposób popadałoby się w niebezpieczną formę dyskryminacji słabych i chorych ze strony sil nych i zdrow ych (tam że).
3 W badaniach realizow anych przez GUS w spółczynnik aktywności zawodowej obliczono ja k o udział a k tyw nych zaw odow o (osoby pracujące i bezrobotne) w liczbie ludności (w wieku 15 lat i więcej) ogółem oraz danej grupy. W skaźnik zatrudnienia obliczono jak o udział pracujących w liczbie ludności (w wieku 15 lat i wię cej) ogółem oraz danej grupy.
4 Zatrudnienie osób niepełnospraw nych w Polsce regulują dw a podstaw ow e akty prawne: ustaw a z dnia 20 kw ietnia 2004 r. o prom ocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. z 2004 r„ nr 99, poz. 1001) i ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełno spraw nych (Dz.U. z 1997 r., nr 123, poz. 776). O soba niepełnospraw na, poszukująca zatrudnienia po zarejestro waniu się w Pow iatow ym U rzędzie Pracy m oże uzyskać status bezrobotnego lub poszukującego pracy. Status bezrobotnego uzyskuje osoba niepełnospraw na spełniająca w szystkie kryteria osoby bezrobotnej (w edług usta wy: osoba niezatrudniona i niew ykonująca innej pracy zarobkowej, zdolna i gotow a do podjęcia zatrudnienia co najm niej w połow ie w ym iaru czasu pracy obow iązującym w danym zawodzie lub służbie albo innej pracy za robkowej, nieucząca się w szkole, z w yjątkiem szkół dla dorosłych lub szkół w yższych w system ie wieczoro wym albo zaocznym , zarejestrow ana we w łaściw ym dla m iejsca zam eldow ania stałego lub czasow ego pow iato wym urzędzie pracy) i jednocześnie posiadająca orzeczenie stw ierdzające niepełnospraw ność (m oże to być orze czenie pow iatow ego zespołu ds. orzekania o niepełnospraw ności czy orzeczenie lekarza orzecznika ZUS), oraz nie nabyła praw a do renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej, renty socjalnej lub zasiłku stałego. Status poszukującego pracy m a osoba niepełnospraw na, która pobiera renę z tytułu niezdolności do pracy, zasi łek stały, rentę socjalną czy też rentę rodzinną. Ponadto, zgodnie z zapisam i ustawy o prom ocji zatrudnienia... osoby bezrobotne niepełnospraw ne zostały zaliczone do kategorii osób: będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy. W ym ienione ustawy nakładają na PUP zadania wspierające zatrudnienie osób niepełnospraw nych pozostających bez pracy, m iędzy innym i, takie jak: pośrednictw o pracy i poradnictw o zawodowe, szkolenia i przekw alifikow ania, doradztw o organizacyjno-praw ne i ekonom iczne w zakresie działalności gospodarczej lub rolniczej podejm ow anej przez osoby niepełnospraw ne. Ponadto w związku z zaliczeniem bezrobotnych osób niepełnospraw nych do kategorii osób: będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy (ustaw a o promocji zatrudnienia ....) urzędy pracy zostały zobligow ane do podejm ow ania dodatkow ych działań aktywizujących: w ciągu sześciu m iesięcy od dnia rejestracji, PUP pow inien przedstaw ić takiej osobie propozycję zatrudnienia, innej pracy zarobkow ej, stażu, odbycia przygotow ania zawodow ego w m iejscu pracy lub zatrudnienia w ramach prac interw encyjnych lub robót publicznych.
102 H elena O chonczenko
D la osób niepełnospraw nych praca ma ogromne znaczenie i ogrom ną w artość - jest podstaw ow ą płaszczyzną społecznej i zawodowej integracji (Kowalik, 2007; Kirenko, 2006). N iestety, wartość ta nie przekłada się na ich aktywność zawodową. Z licznych źródeł wyni ka5, iż mim o sprzyjającego ustawodaw stwa, wielu szlachetnych inicjatyw i programów, b ez ro bocie w śró d osób n ie p e łn o sp ra w n y c h w skali g lobalnej w zrasta, a ich aktywność zawo dow a - j a k w skazano w yżej, je st niepokojąco niska.
W w ojew ództw ie lubuskim udział osób niepełnosprawnych w stosunku do ogółu lud ności je st znacznie wyższy niż w Polsce, bowiem prawie co piąta osoba tu zam ieszkała jest niepełnospraw ną (ok. 20 %) podczas gdy w całym naszym kraju - co 7(14,3% -NSP 2002).
N a podstawie inform acji będących w dyspozycji urzędów pracy można wnioskować, że w iększe b ez ro b o cie w d a n y m regionie w a ru n k u je w iększe pro b lem y z u zyskaniem p rac y p rz e z osoby n ie p ełn o sp ra w n e . Sytuacja taka istnieje w województwie lubuskim, gdzie szacunkow a stopa bezrobocia w końcu marca 2007 r. wynosiła 19,0% (w końcu grudnia 2006 r. 19,3% i była blisko o 5 punktów procentowych w yższa niż w kraju - w analogicz nym okresie 14,4% (w końcu grudnia 2006 r. - 14.9%). Pomimo wysokiej stopy bezrobocia lubuskie w 2006 r. znalazło się na trzeciej pozycji w kraju pod względem dynamiki spadku tejże stopy (o 3,7 punktu procentow ego) po województwach: zachodniopom orskim (spadek o 3,9 punktu procentow ego) i dolnośląskim (spadek o 3,8 punktu procentowego). Spadek bez robocia w w ojew ództw ie lubuskim notowany je st od 2003 r. (grudzień 2003 - 25,4% - obec nie - 19%) - n iestety n i e w śró d osób n ie p ełn o sp ra w n y c h . Od czterech lat rejestrowany je st regularny w zrost udziału osób niepełnosprawnych w populacji bezrobotnych ogółem.
Dane dotyczące tej kwestii zilustrow ano na wykresie 1.
5 Zob. m in.: G ierm anow ska E.(red ), M łodzi niepełnosprawni - aktyw izacja zawodowa i nietypowe fo rm y zatrudnienia. W arszaw a 2007; O chonczenko H., Paszkow icz A. (red.), Potrzeby osób niepełnosprawnych w warunkach globalnych przem ian społeczno-gospodarczych, tom II, (w szczególności - część I i II), Kraków 2006; Aktyw ność ekonom iczna ludności Polski II kw artał 2006, GUS, W arszaw a 2006; Galęziak J., Sprawni w pracy. Zatrudnienie osób niepełnospraw nych w politykach Unii Europejskiej i wybranych państw członkow skich, W arszaw a 2004; Sikorska J. (red ). Społeczne problem y osób niepełnosprawnych. W arszaw a 2002; Cie- cierska D., P F R O N - s z a n s a dla niepełnospraw nych, Rynek Pracy 1997, n r 7.
W ykres 1. U dział niepełnosprawnych Lubuszan w populacji bezrobotnych ogółem w latach 2002-2006
Jakość życia bezrobotnych niepełnospraw nych... j 03
Źródło: opracow anie w łasne na podstaw ie danych z W UP
Z danych uzyskanych z W U P w Zielonej Górze wynika, że na zachowanie osób niepełno sprawnych na rynku pracy wpływ m ają przede w szystkim takie czynniki, jak: rodzaj i stopień niepełnospraw ności, wiek i w ykształcenie, ja k również miejsce zam ieszkania (miasto, wieś).
A naliza danych z ostatniego roku (2006) pokazuje, że największy udział zarówno wśród niepełnosprawnych bezrobotnych jak i niepełnosprawnych poszukujących pracy, sta nowiły osoby m ieszkające w mieście, w wieku 45 - 54 lat, z wykształceniem elementarnym lub zasadniczym , ze stażem pracy od 10 - 30 lat (wśród niepełnosprawnych poszukujących pracy - b e z stażu pracy), pozostające bez pracy powyżej 24 miesięcy, stopniem niepełno sprawności lekkim (wśród niepełnosprawnych poszukujących pracy - um iarkowanym ) i naj częściej chorobą narządów ruchu (wśród niepełnosprawnych poszukujących pracy - domi nował nieustalony rodzaj niepełnosprawności). Ze względu na płeć przewagę wśród bezro botnych niepełnosprawnych stanowiły kobiety (54,3% ), a prawo do zasiłku posiadało 19,2% osób.
Najw yższym udziałem bezrobotnych niepełnosprawnych wyróżniały się powiaty: go rzowski grodzki (11,7% ), ziemski (5,4% ), zielonogórski grodzki (5,3%). Najniższy udział bezrobotnych niepełnospraw nych zarejestrowano w powiatach: krośnieńskim (1,4% ), żagań skim (2,2% ), now osolskim (2,5%).
Założenia i wyniki badań własnych
Bezrobocie wnosi do rozw ażań nad jakością życia dodatkowe parametry. O dciska bo wiem swoje piętno tak w sferze ekonom icznej, społecznej, ja k i indywidualnej
funkcjonowa-104 Helena O chonczenko nia osoby niepełnosprawnej. Ciekawym zatem było podjęcie próby odpowiedzi na pytanie: Jak oceniająjakość sw ojego życia bezrobotni niepełnosprawni Lubuszanie?
Badania em piryczne obejm owały osoby niepełnosprawne, zarejestrowane jako bezro botne lub poszukujące pracy w Powiatowym Urzędzie Pracy w Zielonej Górze. Przeprowa dzono je na przełom ie stycznia-m arca 2007 r„ m etodą sondażu diagnostycznego, wykorzy stując technikę swobodnej rozm owy z osobą bezrobotną. Prowadząc dialog zw rócono uwagę na podstawowe czynniki kształtujące jakość życia (związane z aktyw nością zawodową, sa mopoczuciem psychicznym i fizycznym , bytem materialnym, pytano o stosunki m iędzyludz kie, możliwość rozw oju osobistego, możliwości realizacji dążeń i pragnień, a także czerpania satysfakcji życiowej z realizacji istotnych dla siebie wartości) nierozerwalnie związane z funkcjonowaniem człow ieka, w tym niepełnosprawnego w podstawowych powiązanych ze sobą obszarach: ciało, umysł, serce, duch (Covey, 2003). Ze względu na liczbę badanych - 21 osób, wyniki podano w formie jakościowej (nie przełożono na wielkości procentowe). W śród badanych przew ażały kobiety (13 do 8), osoby z niepełnospraw nością ruchową, o ni skim poziom ie w ykształcenia (podstawowe, zawodowe; tylko 1 osoba legitymowała się po siadaniem w ykształcenia w yższego i 1 uzupełniała ten poziom w ykształcenia). Respondenci reprezentowali różne grupy wiekowe, ale wszyscy byli w wieku aktywności zawodowej (najm łodszy - 24 lata, najstarszy - 55 lat), wszyscy pozostawali bez pracy ponad 12 miesięcy (najdłużej - ponad 6 lat).
Zebrany m ateriał em piryczny pozwolił na sform ułowanie następujących spostrzeżeń: 1. N iepełnospraw ni Lubuszanie m ają ogromne problem y z uzyskaniem pracy (można
dom niem yw ać, iż je st to uw arunkowane w iększą niż w innych regionach kraju skalą bezrobocia).
2. C zęstą przeszkodą w przyjęciu do pracy w skazyw aną przez rozmówców je st stan zdrowia (być m oże potencjalni pracodawcy obaw iają się konieczności ponoszenia większych kosztów związanych z rehabilitacją zatrudnionej osoby).
3. D la niektórych badanych podstaw ow ą przeszkodą w uzyskaniu pracy jest rodzaj nie pełnospraw ności, np., niepełnosprawność fizyczna i intelektualna (obawy pracodaw ców mogły dotyczyć w tych przypadkach mniejszej wydajności pracy tych osób). 4. W iększość rozm ów ców wykazuje niskie bądź umiarkowane zainteresowanie ofertami
pracy. N ie m a wiedzy na tem at nietypowych form zatrudnienia, np. telepraca, praca tym czasowa. Rzadko kontaktuje się z urzędem pracy poza wyznaczonym terminem. 5. Tylko jed n a osoba spośród badanych zainteresowana je st samozatrudnieniem.
6. Osoby m łodsze (z przedziału wieku 24-30) ch cą skorzystać z przeszkolenia, bądź in nej formy aktywizacji zawodowej. U starszych częściej zaobserwować można znie chęcenie bezskutecznym poszukiwaniem pracy.
7. Respondenci w zdecydowanej większości nie są aktywni społecznie - nie należą do organizacji pozarządow ych lub innych i nie w ykazują chęci przynależności, choć nie jednokrotnie korzystali z usług różnych organizacji (w szczególności z zakresu
reha-Jakość życia bezrobotnych niepełnosprawnych. 105
bilitacji i doradztwa, a pojedyncze osoby z działalności kulturalnej, turystycznej i sportowej).
8. Tylko jed en z rozm ówców posiada prawo do zasiłku. Pozostali są albo na utrzymaniu rodziny, albo korzystają z pom ocy społecznej, niekiedy w ykonują tzw. „prace doryw- cze” (np. sprzątanie, mycie okien, opieka nad dzieckiem).
9. S w oją sytuację m aterialną wszyscy niepełnosprawni oceniają jako złą i bardzo złą. W iększości z nich, środków finansowych jakim i dysponują nie starcza nawet na za spokojenie podstawowych potrzeb, np. opłatę czynszu, telefony, dojazdy.
10. W arunki m ieszkaniowe ocenione zostały jako „dobre” i „zadowalające” (blisko 1/3 rozm ów ców korzystała ze środków PFRON na przystosowanie mieszkania dla swoich potrzeb).
11. O grom nym obciążeniem dla respondentów są wysokie, miesięczne wydatki na zdro wie: leki, środki higieniczne itp. W ich ocenie są one dwukrotnie wyższe niż w prze ciętnej zaprzyjaźnionej z nimi rodzinie z osobami pełnosprawnymi.
12. Badani poszukują pracy przede wszystkim w celu zdobycia środków finansowych na zaspokojenie elem entarnych potrzeb życiowych (czynsz i inne opłaty, leki, środki hi gieniczne), tylko dla dwóch osób fakt ten powodowany jest potrzebą samorealizacji. 13. Bezrobotne osoby niepełnosprawne posiadają nieadekwatne do potrzeb rynku pracy
w ykształcenie (poziom i rodzaj). W iększość z nich zakończyła edukację na szczeblu podstaw ow ym i zawodowym . Tylko 1 osoba spośród tych, które zgodziły się na roz mowę uzupełnia wyższe wykształcenie.
14. Bezrobocie generuje wśród niepełnosprawnych powstawanie zachowań patologicz nych - znaczna część osób sięga po alkohol zdecydowanie częściej aniżeli w okresie w ykonyw ania pracy zaw odowej, a trzy spośród badanych upija się co najmniej dwa razy w tygodniu.
15. Bezrobocie je st czynnikiem konfliktogennym w rodzinie. W ielu rozmówców wska zuje na sw ą niską pozycję w rodzinie jako osoby bez pracy.
16. Sam opoczucie badanych respondentów je st wprost proporcjonalne do czasu pozosta w ania bez pracy. Im dłużej trwa ten stan, tym częściej osoby dośw iadczają stanów zdenerw ow ania, rozdrażnienia i poczucia bezradności, a nawet bezsensu życia. 17. N iepokojącym jest, iż wielu rozm ówców czuje się osamotnionych, nie ma poczucia
oparcia (bezpieczeństw a) ani w rodzinie, ani ze strony państwa. C zują żal „do wszyst kich” i „do w szystkiego” .
18. Pozytyw ne em ocje są udziałem tylko jednej osoby (młodej) - dum a ze swoich osią gnięć.
19. Bezrobocie w yw iera negatywny wpływ na styl życia - tylko dwie osoby wskazały, że b yw ają (choć nie często) w kinie, na koncercie, innej imprezie kulturalnej. Pozostali badani uczestniczą w życiu kulturalnym głównie poprzez słuchanie radia, oglądanie telewizji. Rzadko czytają książki, czasopism nie kupują ze względów finansowych.
1 0 6 H elena O chonczenko
20. Bezrobocie wpływa negatyw nie na stan zdrowia osoby niepełnosprawnej. U znacznej części rozm ów ców nasiliły się dolegliwości zw iązane z głów ną przyczyną niespraw ności, u niektórych pow stały nowe schorzenia.
21. U bezrobotnych niepełnospraw nych poddanych badaniu nastąpił ogólny spadek zado wolenia z życia, m.in. z pow odu ograniczenia, bądź braku kontaktów społecznych. 22. U zdecydow anej większości badanych występuje brak wiary w skuteczność działań
urzędów pracy, brak zaufania do urzędników. .
23. Jeśli idzie o realizację celów życiowych - to bezrobotni niepełnosprawni Lubuszanie rzadko je deklarują, a jeżeli ju ż to dotyczą one najczęściej codziennych potrzeb, bądź związanych z rehabilitacją.
24. Bardziej niż sukcesów Lubuszanie pragną spokojnego życia, szczęśliwej rodziny (bądź jej założenia w przypadku braku).
Podsumowanie i wnioski końcowe
W krajach rozw iniętych perspektyw y dla osób niepełnosprawnych wyraźnie zmieniły się w drugiej połowie ubiegłego stulecia. Choć następowały w różnych momentach i odmiennym tempie ew oluow ały zaw sze w podobnym kierunku, dającym się pomieścić w słowach - od segregacji i dyskrym inacji do pełnego uczestnictwa i równości.
Owe zm iany nie om inęły też Polski. Zm ieniający się system społeczno-polityczno- gospodarczy , otw arcie granic, wpływ Unii Europejskiej na politykę społeczną naszego pań stwa znajduje swoje przełożenie na działania podejm owane wobec grup słabszych społecznie, czyli też niepełnospraw nych. Tym ostatnim nie łatwo odnaleźć się w tej nowej rzeczywisto ści. Niejednokrotnie potrzebują wsparcia.
Przeprowadzone przeze mnie badania, choć nie pretendują do wyczerpujących, mając raczej znaczenie sygnalne - zdają się ten fakt potwierdzać.
Z całą pew nością m ożna stw ierdzić, że istnieje sprzężenie zwrotne pom iędzy jakością dóbr i usług, ja k o ścią pracy i ja k o ścią życia. Posiadanie pracy je st bowiem wartością szcze gólną. T o nie tylko źródło dochodów , organizacji czasu, płaszczyzna kontaktów społecznych, zadowolenia, sam orealizacji, ale także źródło poczucia tożsam ości, potwierdzenie własnej wartości i przydatności, identyfikacji z rolą społeczną. D la osób niepełnosprawnych, zatrud nienie i praca poza wartościam i wskazanym i wyżej oznacza wyrwanie się z izolacji społecz nej, jest drogą przełam yw ania barier integracji z otoczeniem, a co za tym idzie - poprawy jakości ich życia.
O dczuw ana przez bezrobotnych niepełnosprawnych Lubuszan jakość życia zwerbalizo wana poprzez subiektyw ne ustosunkowanie się do różnych obszarów ich funkcjonowania nie napaw a optym izm em . W trakcie badań w yłonił się obraz osoby niepełnosprawnej nie do koń ca radzącej sobie w życiu, w szczególności na współczesnym rynku pracy - pomim o posia dania określonego kapitału w postaci wykształcenia, dośw iadczenia zawodowego, chęci do podjęcia pracy. U kazało się także inne oblicze osoby niepełnosprawnej: brak wykształcenia,
Jakość życia bezrobotnych niepełnosprawnych... 107 a co się z tym w iąże brak kw alifikacji, niepozytywne dośw iadczenia zawodowe połączone ze stygm atyzacją i m arginalizacją, obojętność wobec życia, bierność, wycofywanie się z życia rodzinnego i tow arzyskiego, brak chęci do podejm ow ania działań w kierunku zm iany własne go losu.
I jed n a i druga grupa wym aga wsparcia społecznego. W sparcia idącego przynajmniej w trzech kierunkach:
- m odyfikacji oceny w łasnego położenia życiowego, przy jednoczesnym stworzeniu w arunków możliwości realizow ania własnych planów życiowych;
m odyfikacji percepcji otoczenia zewnętrznego (relacji z innymi ludźmi), przy je d noczesnym stw orzeniu szans uczestniczenia w życiu, poczucia sprawstwa, prawa do w spółdziałania z innymi ludźmi, podejm ow ania wspólnych zadań, uczestnicze nia „w dziele budowy i zm ieniania św iata” ;
m odyfikacji percepcji samego siebie w perspektywie innych, przy jednoczesnym dążeniu do nieprzekraczania granicy m iędzy zależnością i niezależnością osoby niepełnosprawnej od innych (zapewnienie prawa do życia w warunkach niezależ ności, wolności i samodzielności na miarę własnych możliwości) (por.: Ossowski, 1999).
N a pew no niepełnosprawność narusza najcenniejsze wartości człowieka, czyli zdrowie, sprawność fizyczną, zdolność do wypełniania ról społecznych, stanowi także przeszkodę w realizacji własnych celów, ale nie uniem ożliwia ich realizacji.
Literatura
1. A ktyw ność ekonom iczna ludności Polski II kw artał 2006, GUS, W arszaw a 2006.
2. Barczyński A„ Zakłady pracy chronionej w polskim system ie rehabilitacji zawodowej osób niepełno spraw nych, W arszaw a 2001.
3. Bariery w zatrudnianiu osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy. M ateriały z ogólnopolskiej konferencji naukow ej, [w:] A ktyw izacja zawodowa osób niepełnospraw nych 2005, nr 4.
4. Covey S.R., 7 naw yków skutecznego działania, Poznań 2003.
5. D ykcik W ., A ktyw ność lokalnych środow isk osób niepełnospraw nych szansą na integrację i życiowe ukierunkow anie, [w:] D ykcik W. (red ), Pedagogika specjalna, Poznań 2001.
6. Frąckiew icz L., Zrałek M „ Bariery edukacyjne osób niepełnosprawnych, [w:] A ktyw izacja zawodowa osób niepełnospraw nych 2005, n r 4.
7. G ałęziak }., Spraw ni w pracy. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w politykach Unii Europejskiej i wybranych p a ń stw członkow skich, W arszaw a 2004, s. 8.
8. Inform acja o bezrobociu w marcu 2007 roku, [w:] http://w w w .w up.zgora.pl/statystyka/m arzec07.htm ; 9. Jan Paweł II, L aborem exercens - encyklika o pracy ludzkiej z okazji 90-lecia wydania encykliki „Re
rum n o v a ru m ”, W atykan-Poznań 1981.
10. K irenko J., O blicza niepełnosprawności. Lublin 2006. 11. K ow alik S., Psychologia rehabilitacji, W arszaw a 2007.
12. K ow alik S., Psychospołeczne podstaw y rehabilitacji osób niepełnosprawnych. W arszaw a 1996. 13. Lapiś B „ U źró d eł polskich refleksji nad pracą, W arszaw a 1984.
14. O ssow ski R„ T eoretyczne i praktyczne podstaw y rehabilitacji, Bydgoszcz 1999.
15. O strow ska A„ Jakość życia osób niepełnospraw nych w św ietle badań socjologicznych, [w:] Ossowski R., (red.), K ształcenie specjalne i integracyjne. M ateriały z konferencji, W arszaw a 1999.
16. Przedpełski M „ Rola pracy w rozwoju społeczno-gospodarczym , [w:] Ekonom ika pracy, W arszaw a - Poznań 1981.
17. Rocznik statystyczny RP 2002, GUS, W arszaw a 2002.
18. Stelcer B., Jakość życia w opiece paliatyw nej, [w:] Bańka A., Derbis R. (red ), Pom iar i poczucie ja k o śc i życia u aktyw nych zaw odow o oraz bezrobotnych, Poznań - C zęstochow a 1995.
1 0 8 Helena O chonczenko
19. Spraw ozdanie M P i PS - 01 i 07, W ojew ódzki Urząd Pracy Z ielona Góra, m arzec 2007. 20. W alden-G ałuszkoK ., M ajkow icz M ., Jakość życia w chorobie now otw orow ej, Gdańsk 1994. 21. Z ych A. A., C złow iek wobec starości. Szkice z gerontologii społecznej., K atowice 1999.
