Jerzy Snopek
István Csapláros (1910-1994)
Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza 29, 165-168
K
r o n i k a ż a ł o b n aJ e r z y S n o p e k
ISTYAN CSAPLAROS 1910-1994
30 czerw ca 1994 roku, dw a dni po swych osiem dziesiątych czw artych uro dzinach, zm arł w W arszaw ie wybitny znaw ca polsko-w ęgierskich stosunków li terackich i kulturalnych, em erytow any profesor U niw ersytetu W arszaw skiego, Istvan C saplaros. Los sprawił, że całe niemal dorosłe życie Profesor spędził w Polsce, ale kochając szczerze swą drugą ojczyznę, nigdy nie zapom niał o pier wszej. B ardzo często odwiedzał W ęgry, ogłaszał tam drukiem swoje prace, ucze stniczył w tam tejszym życiu naukow ym . W ostatnich latach życia w spółpracow ał ściśle z K atedrą Filologii Polskiej Uniw ersytetu im. L. Eótvósa w Budapeszcie. W głębi duszy pozostał W ęgrem i węgierskim patriotą.
Urodził się 28 czerw ca 1910 roku w miasteczku B aja na południu W ęgier. W latach 1928-1933 studiow ał hungarystykę i rom anistykę na U niw ersytecie Elżbiety w Pecsu. W iedzę swą pogłębiał i uzupełniał na U niw ersytecie W roc ław skim (B reslau) i na Sorbonie. W 1934 roku objął asystenturę w Instytucie Historii Literatury W ęgierskiej swojej m acierzystej uczelni. O rganizow ała ona Letni U niw ersytet w Keszthely dla cudzoziem ców , a Polacy byli pośród nich w zdecydow anej większości. Ujęli Istvana Csaplarosa swą sym patią do niego i jeg o rodaków oraz niekłam anym zainteresow aniem historią i teraźniejszością W ęgier. Sym patia rodzi sym patię, nic tedy dziw nego, że młody hungarysta (i rom anista) rychło zaciekaw ił się sprawam i polskimi. W 1938 roku w ystąpił w K eszthely z odczytem zatytułow anym Polski los i polska św iadom ość narodow a
w literaturze węgierskiej. B yła to pierw sza jego praca zw iązana tem atycznie z
naszym krajem . A warto dodać, że publikow ał nieprzerw anie od 1931 roku, prze de wszystkim szkice z zakresu historii literatury węgierskiej i stosunków kul turalnych w ęgiersko-francuskich.
W 1939 roku Istvan C saplaros ogłosił drukiem w spom nianą wyżej rozpra wkę, a także kilka innych szkiców i artykułów pośw ięconych sprawom polskim. W tym że roku, tuż przed w ybuchem wojny, przebyw ał po raz pierw szy w na szym kraju. Poznał wówczas swoją przyszłą żonę Halinę D oroszkiew icz, która do końca ofiarnie pom agała mężowi w jego pracy naukow ej, tłum acząc i prze
— 1 6 6 —
pisując jeg o teksty. Zanim w szelako mogli się pobrać, m usiało minąć wiele bu rzliwych lat.
Tym czasem Istvan C saplaros w rócił na W ęgry. Podczas wojny pracował jak o nauczyciel, utrzym yw ał też kontakty z polskim środowiskiem uchodźczym . G o ścił niektórych uchodźców w sw oim dom u; przez pewien czas m ieszkał u niego późniejszy profesor Uniw ersytetu W arszaw skiego i współpracow nik, Jan Rey- chm an,
M ożliw ość wyjazdu do Polski pojaw iła się w 1948 roku. Pow ierzono Istvanow i C saplarosow i utw orzenie lektoratu języka w ęgierskiego na U niw er sytecie W arszaw skim oraz zorganizow anie w W arszaw ie W ęgierskiego Instytutu Kultury. Przystąpił do tej pracy z ogrom ną energią. Z obiem a placów kam i - U ni w ersytetem W arszaw skim i W ęgierskim Instytutem Kultury - zw iązał się na d łu gie lata. Dzięki jego staraniom lektorat języka węgierskiego rychło przekształcił się w Katedrę Filologii W ęgierskiej. Istvan Csaplaros pracow ał w niej zrazu jak o wykładow ca, potem - od 1962 roku - jako docent, a od 1971 do przejścia na em eryturę, co nastąpiło w 1980 roku, jako profesor. W latach 1970-1978 był kierow nikiem Katedry. Przez cały ten okres w yprom ow ał kilkudziesięciu m a gistrów, z wielom a utrzym yw ał kontakty do końca życia. Zarażał studentów sw o im entuzjazm em , podsuw ał tem aty, służył radą. Niemal wszyscy działający dziś tłum acze literatury węgierskiej w Polsce to w ychow ankow ie Profesora. N aw et ci, którzy - jak C am illa M ondral - nie studiowali na hungarystyce, podkreślają, że zostali tłum aczam i właśnie dzięki jeg o inicjatyw ie i zachęcie.
Istvan C saplaros był rów nież w spółzałożycielem i pierw szym dyrektorem W ęgierskiego Instytutu Kultury w W arszawie. W uroczytym otwarciu tej pla ców ki, które nastąpiło 22 listopada 1948 roku, uczestniczyli znamienici goście z W ęgier, m.in. wybitny pisarz G yula Illyes i słynny filozof Gyórgy Lukacs. Jako kierow nik, a potem w spółpracow nik Instytutu Istvan C saplaros zorganizo wał dziesiątki im prez kulturalnych, wygłosił wiele odczytów i w ykładów popu laryzujących kulturę w ęgierską, przedstaw iających jej zw iązki z kulturą polską. R ów nolegle z działalnością organizatorską i popularyzatorską zajm ował się - ze szczególnym um iłow aniem - pracą naukową. W yróżniał się wielką pasją poznaw czą, która nie opuszczała go do ostatniej chwili. Pozw alała czasem za pom nieć o cierpieniu i postępującym ubytku sił, niekiedy jedn ak staw ała się za rzew iem bolesnych rozm yślań o nie zrealizow anych projektach badawczych i autorskich. U w ielbiał poszukiw ania archiw alne i żywił głęboki szacunek dla fa któw historycznych. Kiedyś, w pryw atnej rozm ow ie pow iedział o sobie, że jest m oże niepopraw nym pozytyw istą, ale nic na to nie poradzi.
Plonem kilkudziesięciu lat pracy badawczej Istvana C saplarosa jest ponad trzysta książek, rozpraw , szkiców , recenzji, które od 1931 roku ogłaszał drukiem na W ęgrzech i w Polsce (ale także w Finlandii). Zdecydow ana większość pub likacji Profesora sytuuje się w granicach szeroko rozum ianej kom paratystyki.
Dom inuje oczyw iście perspektyw a polsko-w ęgierska, ale znajdziem y rów nież prace porów naw cze z zakresu stosunków literackich i kulturalnych w ę g ie rsk o - francuskich, polsko-fińskich, słow acko-w ęgierskich, w ęgiersko-południow osło- w iańskich etc. Św ietne przygotow anie językow e i bardzo rozległa erudycja po zwoliły Istvânow i C saplârosow i ujawnić i przedstaw ić m nóstwo nieznanych szczegółów dotyczących kontaktów tw órców oraz zw iązków i w zajem nego od działyw ania na siebie poszczególnych literatur narodowych.
Kiedy w 1948 roku przybyw ał do Polski, by osiąść w niej na stałe, bibliografia jeg o publikacji obejm ow ała praw ie sto pozycji. Były to przew ażnie drobne szki ce i recenzje. W dorobku tego okresu w yróżniają się przede w szystkim dwie prace: książka A lengyel irodalom M agyarorszàgon (Literatura polska na W ę
grzech, B udapest 1943) oraz obszerna rozpraw a Théophile G autier és a m agy- arok (Teofil G autier i Węgrzy, Pécs 1935).
P ierw szą w ażniejszą pracę ogłosił w Polsce po siedm iu latach pobytu w na szym kraju; był to Zarys elem entarnej gram atyki języka w ęgierskiego (Cz. I - II, W arszaw a 1955, potem kilka wznowień). W 1961 roku ukazała się w form ie książkow ej rozpraw a habilitacyjna Istvana C saplarosa, zatytułow ana Spraw y p o l
skie w literaturze w ęgierskiej epoki O świecenia. Dzięki niezw ykłej skrupulat
ności autor w ychw ycił bodaj wszystkie polonica w ystępujące w tw órczości w ę gierskich ośw ieconych. Co prawda, w X V III wieku kontakty i zw iązki literackie po lsko-w ęgiersk ie nie były jeszcze zbyt bogate; rozwinęły się dopiero w stuleciu następnym , zw łaszcza po pow staniu listopadow ym . I właśnie ten okres stał się dom eną szczególnego zainteresow ania badaw czego Istvana C saplarosa. O głosił kilkadziesiąt rozpraw , szkiców , przyczynków źródłow ych, dotyczących ów czes nych zw iązków w zajm enych obu kultur. Tym głów nie zagadnieniom pośw ięcił kilka książek. Pierw sza z nich - Kraszew ski a Węgry - ukazała się w 1964 roku w Polsce, a rok wcześniej w skróconej wersji na W ęgrzech. Tylko na W ęgrzech wyszły dw ie inne ważne książki Profesora: A felvilàgosodàstâl a felsza ha du là sig
(O d ośw iecenia do w yzw olenia, B udapest 1977) oraz Fejezetek a m ag yar-leng yel irodalm i kapcsolatok torténetéhôl (Rozdziały z dziejów w ęgiersko-polskich sto sunków literackich, B udapest 1983).
Za ukoronow anie swojej pracy nad tym kręgiem zagadnień Istvân C saplaros uważał czterdziestoarkuszow y zbiór studiów źródłow ych, który do tej pory po zostaje, niestety, w m aszynopisie. Zabiegał o w ydanie tego dzieła w Polsce, ale jeg o objętość zniechęcała wydaw ców . N a dom iar złego, trzeba je było przełożyć z w ęgierskiego. W 1992 roku, jako sekretarz W ęgierskiego Instytutu Kultury i przyjaciel autora zw róciłem się z apelem do dw udziestu kilku tłum aczy literatury węgierskiej o wspólne, honorow e przetłum aczenie książki Istvana C saplarosa. W szyscy (z jedn ym wyjątkiem ) zgłosili gotow ość do pracy, co św iadczy o ich szacunku wobec Profesora, o sym patii, jak ą cieszył się on w środow isku hun- garystycznym . W ydaje się, że wszystkie przeszkody na drodze do w ydania dru
— 168 —
kiem ostatniej książki Profesora zostały pokonane i ju ż niedługo ujrzy ona św iat ło dzienne. Oby tak się stało!
W ażne m iejsce w dorobku Istvana C saplarosa zajm ują opracow ania biblio graficzne. Jest autorem pierw szej części Bibliografii przekładów z. literatury w ę
gierskiej w Polsce (przy współpracy A. Korola), a następne tomy pow stały pod
jeg o kierow nictw em . Zestaw ił rów nież Bibliografię literatury polskiej w F inlan
dii.
Nie sposób w ym ienić tu wszystkich prac Profesora. W spom nijm y więc je szcze tylko o jeg o pięknej antologii węgierskich wierszy o Polsce, zatytułow anej
Kocham tw ój kra j, oraz o udziale w przygotow aniu największej polskiej antologii
poezji w ęgierskiej (W arszaw a 1975).
Istvan C saplaros był od roku 1955 zw iązany z Tow arzystw em Literackim im. A dam a M ickiew icza. O statnio, przez wiele lat, pełnił funkcję członka a na stępnie przew odniczącego Komisji Rewizyjnej Oddziału W arszaw skiego TLiA M . N a łam ach „R ocznika” ogłosił w 1979 roku szkic pt. Słow acki p o fińsku. D odajm y, że w latach II wojny światowej i później, aż do wyjazdu z W ęgier - bardzo aktyw nie uczestniczył w pracach W ęgierskiego Tow arzystw a im. A da ma M ickiew icza, w ygłaszając m.in. siedem wykładów na organizow anych przez nie spotkaniach.
Służył sw ą pracą obu narodom , obu społeczeństw om . Pozostaw ił ból i w dzię czność w sercach wielu ludzi.
