202 A rtykuły recenzyjne i recenzje
stw arza jed n ak pew ne problem y techniczno-organizacyjne. Skorzystanie ze znajdującego się na płycie CD program u wyma ga uprzedniego zainstalow ania go w pam ięci sta łe jk o m p u te ra , czyli na twardym dysku. N iezbędny je st zatem k o m p u ter PC z procesorem klasy P entium , 64 MB RA M , k a rta graficzna SV G A 800x600, 110 MB w o ln ejp rzestrzen i na twardym dysku i system operacyjny W indows 98/M E/NT/2000/XP. D la właścicieli starszych w ersji system u W indows elektroniczna wersja wydawnictwa nie jest dostępna. Inform acji o tych wym aganiach technicznych niestety zabrakło w książkow ejw ersji wstępu, zostały jedynie podane — bardzo drobnym drukiem — na etykiecie płyty CD. Przy okazji nasuw ają się też pytania, związa ne z możliwościami i zasadam i udostępniania w ersji elektronicznejw ydaw nictw a przez biblioteki. Jeżeli korzystanie w czy telniach, przynajm niejniektórych, m ożna sobie jakoś wyobrazić, to jak pow inno wyglądać udostępnianie przez wypożyczal nie? Przy czym podstawow e pytanie brzm i, czy nabyta wraz z książką licencja na zainstalow anie program u na twardym dys ku zezw ala na wypożyczanie płyty CD czytelnikowi w celu skopiow ania jej na domowym kom puterze?
P rezentow ane źródło jest „pierwszą edycją przyjęć do obywatelstwa m iejskiego ze W schodu R zeczypospolitej”(s. XV). Byłoby w ielką korzyścią dla polskiejm ediew istyki, gdyby w ydanie Rejestrów przyjęć spow odowało szersze zainteresow anie zasobem C entralnego Państwowego A rchiw um H istorycznego U krainy we Lwowie i znajdującym i się tam licznymi i cenny mi źródłam i do dziejów m iast i m iasteczek.
Agnieszka Bartoszewicz Uniwersytet Warszawski Instytut Historyczny
Kronika poznańskich pisarzy m iejskich, oprac. Jacek W i e s i o ł o w s k i , ze w stępem Adolfa W a r s c h a u e r a (K roniki starop olsk ie), Poznań, Wyd. M iejskie, 2004, ss. 135.
Jest to tłum aczenie pracy A. W arschauera, Die Chronik der Statsschreiber von Posen, Posen 1888, k tó ra ukazała się naj pierw w tom ach 2-3 „Z eitschrift d er H istorischen G esellschaft für die Provinz P osen”, a nastepnie jak o osobna odbitka. Po krótkim w prow adzeniu J. W iesiołowskiego następuje tłum aczenie tekstu: w stępu A. W arschauera (tłum aczyła Joanna G rzesiak) oraz zapisek (tłum aczyła A nna Pawlaczyk). Publikację kończą przypisy wyjaśniające w zm iankow ane w zapisakch osoby (opracow ane przez J. W iesiołowskiego) oraz indeks osób (zestaw iony przez M ałgorzatę Kałasz).
P raca W arschauera o p arta je st tylko na księgach rady miejskiej, pow inna zatem nosić tytuł Kronika poznańskich pisarzy radzieckich. Podkreśla to J. W iesiołowski, inform ując, że zapiski historyczne znajdują się także w innych księgach miejskich. Zw raca też uwagę, że późniejsze badania przyniosły kilka zapisek przeoczonych przez W arschauera, w tym katalog rajców dożywotnich z początku X V I w. Szkoda, że redakcja nie zdecydow ała się wydać je jako uzupełnienie publikacji.
W e w stępie W arschauer przedstaw ia kolejnych pisarzy m iejskich (zestaw ia też ich wykaz), om awiając dokonane przez nich wpisy. T ekst uzupełniają ilustracje przedstaw iające niektóre z zapisek. W sum ie wydał 143 zapisek (num eracja 1-132), z których 1 pochodzi z X IV w., 12 z X V w., 100 z X V I w. (z tego 73 z jego pierw szejpołow y), 20 z X V II w. (19 z lat 1607-1632 i 1 z 1684 r.), 10 z X V III w. (z lat 1707-1752).
W pisy rocznikarskie jako pierwszy podjął B ern ard z Pyzdr, pisarz miejski w latach 1398-1419 (z przerw am i). Z a p o czątkował on (w 1398 r.) zw yczajsporządzania wpisów introm isyjnych, kontunuow any przez jego następców do 1501 r. — późniejw pisy takie pojaw iają się już tylko trzykrotnie: w 1525 (dwa) i w 1625 r. Pisarze podaw ali w nich dzień swojego wy b o ru na tę funkcję, inform acje o ew entualnych: w ykształceniu oraz sprawowanych w cześniejfunkcjach, zazw yczajtakże im ię aktualnego burm istrza, a czasam i i innych dostojników.
O prócz nich w m ateriale X V -w iecznym znajdziem y tylko dwie zapiski innego rodzaju. N ajciekaw sza pochodzi z 1417 r. i została w pisana przez B ern ard a z Pyzdr: „To jest kronika m iasta Poznania, spisana od roku Pańskiego 1417 ręką B ern ard a z Pyzdr, pisarza w spom nianego m iasta, z polecenia panów rajców dla pam ięci młodych. Po pierwsze, m iasto P o znań zostało założone przez znakom itych książąt i panów Przem ysła i Bolesława, braci przyrodnich, w roku Pańskim 1253". A u to r planow ał ją wpisać — ja k dowodzi wydawca — na ostatnich dziewięciu stronach z a ło ż o n e jp rz e z siebie księgi ra dzieckiej, liczącej136 pergam inow ych stron form atu 4o, z których w 1417 r. zapisanych było tylko 30 stron. W ydaje się je d nak, że pisarz z jakichś powodów swojego zam iaru nie zrealizow ał — choć J. W iesiołowski (s. V ), bez wyraźnych dowodów przypuszcza, że dzieło to pow stało, ale zaginęło w okresie dw uletniego (1499-1501) w akansu po śm ierci M ikołaja Goczałka z Namysłowa.
D ruga X V -w ieczna zapiska historyczna to inform acja o po d atk u w ojennym nałożonym na w ym ienione m iasta w ielko polskie (w tym Poznań) na sejm iku średzkim w 1458 r.
B ardzo bogaty w zapiski historyczne był wiek X V I. D uża w tym zasługa pisarza, którego urzędow anie przypadło na p o czątek tego stulecia — M ikołaja R uczla z K ościana (1501-1522). N a deskach opraw i k artach tytułowych zapisał on 20 zapi sek. Są to inform acje o najważniejszych w ydarzeniach z dziejów dynastii (śmierć: Ja n O lbrachta w 1501 r., Elżbiety w 1505 r., A leksandra w 1506 r., koronacja Zygm unta I w 1507 r., układy dynastyczne w Bratysławie i W iedniu w 1515 r.) i państw a (bitw a p od O rszą, 1515 r., dwie zapiski), zwycięstwo n ad T ataram i w 1517 r., spalenie przez wojska zakonne M ię dzyrzecza w 1520 r., którym towarzyszą w iadom ości lokalne, pośw ięcone zarazom (1505 i 1515), pow odzi (1515 r.), zabój
A rtykuły recenzyjne i recenzje 203
stwie m ieszczan przez szlachciców (1501, 1504), translacjom relikwii (św. Stanisława do kościoła św Stanisława (w 1517 r.) oraz „głowy i części b iretu z ram ieniem jednego świętego spośród pięciu braci polskich” do katedry (1517).
D zieło R uczla kontynuow ał — ale w znacznie mniejszym stopniu, następca, W alenty A rnold z K rakow a (1524-1533), który w pisał 6 zapisek: o hołdzie pruskim (1525), sw ojejintrom isji (1525, dw ukrotnie) oraz trzech w ydarzeniach z 1526 r.: śm ierci i pogrzebie M ikołaj R uczla, swoim poselstw ie do G dańska i zarazie.
K ronikarzem Poznania nazwać m ożna kolejnego pisarza, bodajnajw ybitniejszego, Błażeja W inklera (1535-1569). Jego autorstw a je st aż 63 zapisek, które zapisywał na trzech pierwszych stronach księgi z odpow iednich lat. W pewnym m om en cie zaczął najpierw je redagow ać w brulionach akt. Jego zapiski, często bardzo obszerne, m ają inny ch arak ter niż te M ikoła ja R uczla. Przew aża w nich problem atyka lokalna: zarazy (1542, 1568), pow odzie (1542, 1543, 1551), decyzja oczyszczenia koryta W arty (1559), pożar w dzielnicy żydow skiej(1536), dziwne zjawiska atm osferyczne (1547, tu ich związek z w ojną ce sarza z elektorem saskim i bitwą p od M ülhbergiem ), zgony wójtów (1537), wybitnych m ieszczan (1543, 1549, 1549, 1551, 1563) i ludzi Kościoła (1554), przyjęcie chrztu przez 14 Żydów (1537), udział m ieszczan w w yprawach zbrojnych (1543, 1544, 1545, 1551, 1551), napady na drogach (1548, 1559), ingresy (1537, 1539) oraz zgony (1538, 1544) biskupów po zn ań skich, spór kapituły k a te d r a ln e jz rad ą m iejską (1541-2), spór rady m ie js k ie jz cecham i rzeźników (1541-1543), sejmiki w P oznaniu (1545, 1547). Jest też sporo w iadom ości związanych z A ndrzejem G órką: jego udział w wyprawie przeciw M o skwie (1535) i awans na kasztelana poznańskiego i starostę generalnego W ielkopolski (1536), czujność w strzeżeniu granic (1539), pryw atne rokow ania z książętam i Prus i Legnicy (1543), śm ierć jego kanclerza (1545), a następnie żony (1545) i je go sam ego (1551), w esele jego córki B arbary (1554). W ydarzenia wagi państw ow ejpojaw iają się jeszcze dosyć często: ro k o w ania polsko-cesarskie w Głogowie w 1535 i 1539 r., m ałżeństwa: królewny Jadwigi z poprzedzającym i ją rokow aniam i (1535), Zygm unta A ugusta (1543), królewny Zofii (1556), śm ierć: k ró lo w ejE lżb iety (1545), kró la Zygm unta I (1548), uchwały sejmów (1537, 1538, 1539, 1543, 1545), zgony wybitnych osób (Jan a Chojeńskiego 1538, Ja n a Krakowskiego 1538 r., Łukasza G órki 1542, Janusza K ościeleckiego 1564, Jak u b a z O stroroga 1568) rzadko i na ogół w kontekście m iasta Poznania lub osób z nim związanych. Poza wiadom ościam i o zarazach i klęskach naturalnych oraz nakładanych podatkach, dużo je st inform acji związanych z dziejam i lokalnego Kościoła i antyżydowskich, pojaw iają się też zapiski pośw ięcone bli skim autorow i osobom.
B ezpośredni następcy W inklera także wpisywali inform acje historyczne, robili to jed n ak rzadko: B altazar Polentowski, który urzędu pisarza nie otrzym ał, zastępow ał jed n ak W inklera w ostatnim roku jego życia i zaraz po jego śmierci, 3 z lat 1568-1569, Stanisław Suszka (1571-1585) — 3 z lat 1572-1573, Krzysztof Zabłocki (1585-1607) — 6 z lat 1585-1600, H e n ryk Kijewski (1607-1621) — 14 z lat 1607-1617), A leksander Trzem eszeński (1622-1625) — 1 z 1623 r., M aciejW o lb o r (1625-ok. 1630) — 2, obie z 1625 r. i Jan K arol D achnow ski (1632-1639) — 1 z 1632 r. Są to już niem al wyłącznie zapiski lokalne o zarazach (1568, 1572, 1585-86, 1586, 1599, 1600, 1607-1608, 1625), pożarach (1569, 1590, 1609), pow odziach (1586, 1612), wizytach władców (1599, 1623), odnow ieniu malowideł ratusza (1616-1617), śm ierci poprzednika na urzędzie pisarza (1569), a także bardzo szczegółowe zapiski o kłopotach ze skonfederow anym wojskiem oraz związanych z tym r a bunkach, rokow aniach i kontrybucjach (1612, 1613), sposobie na w ypędzenie Żydów z wykuszy (1612), zabronieniu kultu h erety k o m -p ro testan to m (1617). Z inform acji o w ydarzeniach w kraju mamy tylko: udział delegatów P oznania w elekcji H enryka W alezego, śm ierć Zygm unta III (1632), wizyty władców w m ieście (1599, 1632) oraz zdobycie Sm oleńska (1611).
N astępni trzej pisarze nie pozostaw ili żadnych zapisek. Z okresu ich urzędow ania pochodzi tylko jedna, nieznanego autorstw a zapiska o pretensjach elek to ra brandenburskiego do księstw a legnickiego, brzeskiego i oławskiego w 1684. Zwy- czajich wpisywania do ksiąg wznowił W alenty A ntoni Bogusławski (1708-1714), który zanotow ał 2 zapiski: inform ację o z a razie w 1707 i 1709 r. i uw ięzieniu rajców przez Szwedów w 1708 r. Jego następca, szlachcic Stanisław Gąsowski (1714-1729), zanotow ał ich 3: inform acje o śm ierci poprzednika (1714) i wizycie w mieście A ugusta III (1715-1716). Is to t ne znacznie źródłow e m ają dwa w pisane przez niego w 1715 r. in extenso protokoły: Speculum civitatis regiae majestatis Po- snaniae cum Jude Posnaniensibus ratione vicinarum injuriarum dem onstratum et expositem anno 1715 z zarzutam i wszystkich cechów poznanskich przeciw Żydom (s. 101-109) oraz Instructio excitatoria dom inis ablegatis Posnaniensibus, subdelegato et notario consulari Posnaniensi, Varsaviam a. d. 1715 m ense februario Varsaviam transmissa (s. 110-113). Jego następca był ostatnim , ktory prow adził zapiski historyczne — Jan Franciszek Barszczewski (1729-po 1742) zapisał ich 3: śm ierć A ugusta III (1733), pow ódź (1736) i uroczystości na ropoczęcie pontyfikatu papieża B enedykta X IV (1741). Jedną, o pow rocie p o słów m iasta składających hołd Augustow i III (1736), w pisał — m oże ze w zględu na udział w tym poselstw ie Barszczewskie go — ktoś inny. O statnia chronologicznie zapiska, niew iadom ego autorstw a, dotyczy śm ierci pisarza miejskiego M ichała Czem pińskiego w 1752 r.
N iestety, wiele do życzenia pozostaw ia strona edytorska wydawnictwa. W stęp redakcyjny jest stanowczo nazbyt skróto wy. Z abrakło w nim naw et takich podstawowych inform acji, ja k dane bibliograficzne tłu m aczo n ejp racy W arschauera (zre sztą w ogóle brak ich w tom ie), język zapisek, zasady tłum aczenia, przyczyny nieprzetłum aczenia dwóch tekstów łacińskoję- zycznych. Nie przeprow adzono też koniecznego uporządkow ania num eracji zapisek — obecna bow iem jest niekonsekw en tn a i u tru d n ia orientację zapisek. Czasam i zapiski dotyczące w ydarzeń z jednego roku noszą odrębne num ery, czasam i ten sam z dodatkiem (jako „a”, „b” etc.: 16a-16b, 24a-24b, 43a-43b-43c, 62a-62b, 65a-65b, ale 129-129a!), czasam i zaś pod jednym num erem znajdziem y kilka zapisek wiążących się co praw da tem atycznie, ale od siebie niezależnych (n r 90 — 4 za piski, n r 110 — 2 zapiski), innym razem stanowiących całość (n r 114). W przedstaw ionych w yżejdanych liczbowych uznaw a łem takie wypadki (poza ostatnim , n r 114) za oddzielne zapiski, co sprawiło, że uzyskałem liczbę o 11 w iększą niż to wyni
204 A rtykuły recenzyjne i recenzje
kałoby z num eracji w wydawnictwie. Sięgnięcie zatem do oryginalnego w ydania będzie w przypadku b adań naukowych nie zbędne.
Największym w alorem prezentow anej publikacji jest zw rócenie uwagi na znaczenie pisarzy m iejskich dla rozw oju kul tury p iśm ien n eji historiograficznejw m iastach oraz na zapotrzebow anie elit m iejskich (i jego fluktuację) na tego typu tw ór czość. Być może spow oduje to ożywienie bad ań n ad dziejopisarstw em miejskim oraz św iadom ością historyczną i horyzon tem zainteresow ań elit miejskich. Decyzja o u dostepnieniu jej czytelnikowi w polskim tłum aczeniu (poza nielicznymi te k stam i łacińskimi) m a nie tylko w alor popularyzatorski, ale i edukacyjny.
Marek Derwich Uniwersytet Wrocławski Instytut Historii
M agdalena G ó r s k a , Polonia, Respublica, Patria. Personifikacja Polski w sztuce XVI-XVIII wie ku, M onografie Fundacji na rzecz N auki Polskiej, W rocław 2005, ss. 630, ilustr.
W serii Monografie Fundacji N a u ki Polskiej otrzymaliśm y interdyscyplinarną rozpraw ę pośw ięconą w yobrażeniom Pol- ski-K orony i W ielkiego Księstwa Litewskiego w X V I-X V III w. Z akres chronologiczny pracy wyznaczają przedstaw ienia K rólestw a Polskiego zdobiące łuk trium falny k ró lo w ejB o n y , wzniesiony w Padwie w 1556 r., a kończą obiekty z końca X V III w.: obraz Smuglewicza Przysięga Kościuszki na rynku krakow skim (1797) a także tru d n a do datacji (1799?) stiukowa dekoracja pałacu w M chach. W e Wstępie przypom niano pierw szą personifikację Polski (Sclavinii; Sclavanii) znaną z m inia tury d o łą c z o n e jd o dzieła Józefa Flaw iusza D e bello judaico oraz tzw. Ewangelistarza Ottona I I I (s. 5). Ponadto omówiono X IX i X X -w ieczny re p e rtu a r środków wyrazu personifikacji Polski: kobieca postać w długiej szacie królewskiej, antykizo- wanym stroju lub m undurze wojskowym, na głowie k orona muralis, k orona królew ska lub w elon, postać skuta kajdanam i, często prow adzona do grobu, towarzyszył je jO r z e ł, postacie z p an teo n u religijnego i narodow ego, wyposażona w regalia, otoczona symboliką heraldyczną i panopliam i.
Część pierwsza pracy (trzy rozdziały) została pośw ięcona rozwojowi przedstaw ienia personifikacji państw a w sztuce e u ropejskiej, specyfice w yobrażenia Polski i „relacjom zachodzącym między ikonografią a polską term inologią polityczną” (s. 13). Część druga pracy (pięć rozdziałów) dotyczy w yobrażeń państw a polskiego w układzie chronologicznym i tem atycz nym, podporządkow anym podstawowym zagadnieniom polityczno-religijnym : Dyplomacja i ruch egzekucyjny — wyobraże nie Polski w X V I w.; Ciało polityczne i prawo — wizerunek szlacheckiej Rzeczypospolitej; M ajestat i wolność — uosobiona Pol ska w służbie króla i stronnictw; Orędownictwo i ku lt — personifikacja Polski katolickiej; Oświecenie i Reform a — wyobrażenie Polski stanisławowskiej. W obu częściach auto rk a odw ołuje się do wydzielonego katalogu, który jest bogatym kom entarzem do 143 ilustracji zamieszczonych na końcu pracy. P onadto książka zaw iera bibliografię, streszczenie w języku angielskim (s. 585-587) i indeks nazwisk. W tym miejscu należy zauważyć, że w pracy przyjęto nieco „zmodyfikowany system przypisów harw ardzkich”.
Przedstaw ienia nowożytnej personifikacji państw a są pochodną w izerunków „rzymskich prowincji, m iast-państw staro żytności bądź części św iata” (s. 20), utrw alone schem aty oddaw ano za pom ocą symboli bogactw naturalnych (rogi obfitości, rośliny, zw ierzęta) i elem entów pejzażowych. O d końca X V I w. wzorce personifikacji czerpano z podręcznika Iconologii C esarego R ipy (1593). T e w izerunki nie zaw ierały odniesień do form y rządu, R ipa skupiał się na stereotypow ych skojarze niach historyczno-geograficznych. Słowniki ikonologii (Prezel de Lacom b, 1758) i późniejsze w ydania pracy Ripy (1624) dysponowały ju ż sym boliką odróżniania form ustrojow ych i terytorialnych. Kolejnym kierunkiem identyfikacji personifika cji now ożytnejbyła heraldyka. W te jc z ę śc i pracy autorka zw róciła także uwagę na przem iany ikonografii personifikacji, k tó ra identyfikow ana w X V II w ieku z w ładcą, z czasem zaczęła wyrażać opinie „o charakterze narodow ym , położeniu geo graficznym, form ie rządu, ... kom entow ała w ydarzenia historyczne” i aktualną sytuację polityczną (s. 55). A u to rk a w ielo k rotnie w spom ina także o wpływie num izm atyki na ikonografię personifikacji.
W rozdziale drugim Personifikacja Polski — opis i charakterystyka przedstawienia w skazano na środowisko wydawców (d rukarze druków urzędów , oficyny jezuickie i akadem ickie, d rukarnie obce) oraz typy publikacji przedstaw iających p erso nifikacje Polski (druki urzędow e, panegiryki, prace historyczno-geograficzne). W ym ieniono także m iejsca występowania w yobrażenia państw a polskiego w sztuce, tak w dekoracji stałej, jak i okazjonalnej. Z ebrany m ateriał pozwolił na stw ierdze nie, że dekoracji z personifikacją Polski nie stosow ano w pom ieszczeniach prywatnych, ani w budynkach klasztorów żeń skich, nie były też one dedykow ane kobietom (z w yjątkiem rodziny królewskiej). D o kręgu inicjatorów , fundatorów i tw ór ców om awianych przedstaw ień należał król, jego najbliżsi w spółpracownicy świeccy i duchowni, znane są także inicjatywy mieszczan i w ładz miejskich.
Analiza ikonograficzna wyobrażeń Polski umożliwiła wyróżnienie trzech typów przedstawień: „typ królewski”, „typ antycz ny” i „typ aktualizowany”. W yróżnikiem „typu królewskiego” jest strój pontyfikalny, królewski oraz insygnia władzy (tu rzadko pojawiał sie miecz koronacyjny). T en typ wizerunku um ieszczano w pałacowych w nętrzach, sali tronow ej, w otoczeniu p o r tretów innych władców, herbów ziem skich i szlacheckich. P o n ad to już w X V I w ieku „typowi królew skiem u” personifikacji
