Jerzy Ważny
Stan i perspektywy konserwacji
drewna zabytkowego
Ochrona Zabytków 44/2 (173), 79-83
W ś ro d o w is k u k o n se rw a to rskim od lat to c z y się polem ika d otycząca s p o s o b ó w ra to w a n ia i zabezpieczania n a jb a r dziej za g ro żo n ych przez ś ro d o w is k o (g łó w n ie gazy a tm o sferyczne) dzieł s z tu k i11. W w iększości są to o b ie k ty znajdujące się w d użych, u p rz e m y s ło w io n y c h a g lo m e ra c jach m iejskich bądź okręgach prze m ysło w ych , gdzie e m i sja a g re syw n ych g a zó w przekracza w sposób k a ta s tro fa l ny w szelkie norm y. Istnieją a lte rn a ty w n e rozw iązania d otyczące o c h ro n y z a b y tk ó w przed to ta ln y m zniszcze niem. Każde z nich je st niedoskonałe, naruszające bądź zm ieniające p ie rw o tn e w a rto ś c i o b ie k tó w ja ko dzieła sztuki. Jednakże w o b liczu zagrożenia c a łk o w ite g o zn isz czenia, in te rw e n c ja ko n se rw a to rska p o w in n a być tra k to w a n a ja ko w y b ó r m niejszego zła.
W śród w ie lu p ro p o z y c ji oraz m etod s to s o w a n y c h od d a w n a na u w a g ę zasługują:
1. Zakładanie p o w ie rz c h n io w y c h barier o c h ro n n y c h o charakterze ty m c z a s o w y c h p o w ło k za kryw a ją cych n a tu ra ln ą p o w ie rz c h n ię kam ienia. M o g ą to być lekkie, p o ro w a te ty n k i lu b p o b ia ły w a p ie n n e , które przejm ą na siebie rolę sączka p o ch ła n ia ją ce g o agresyw ne su bstancje reagu
11 L. K r z y ż a n o w s k i , Problemy konserwatorskie rzeźby ka miennej w Polsce, Konserwacja Kamienia w Architekturze i Rzeź bie. BMiOZ, 1967, ss. 17-20.
jące ch e m iczn ie ze skła d n ika m i n aniesionej w a rs tw y , nie naruszając k a m ie n ia 12.
2. Przeniesienie o ry g in a łó w do w n ę trz z p o zo sta w ie n ie m ko p ii w m iejscu p ie rw o tn e g o p o sa d o w ie n ia .
N asuwa się je d n a k w ie le u w a g kry ty c z n y c h w sto su n ku do obu p ro p o zycji. Należy w ię c w ystrze g a ć się g e n e ra li zow ania pro b le m u d o ty c z ą c e g o w y b o ru m etody. Każda sytuacja w ym a g a in d y w id u a ln e g o podejścia, a d o b ó r najlepszej m e to d y należy p o z o s ta w ić k o n s e rw a to ro w i. W ażniejsza w c h w ili obecnej, jak w yże j w s p o m n ia n o , jest w ła ś c iw a organizacja służb ko n s e rw a to rs k ic h z a p e w n ia jąca w y b ó r n a jcenniejszych i najbardziej za g ro żo n ych dzieł rzeźby kam iennej, które p o w in n y być zabezpieczone. Z abiegi te p o w in n y być p ro w a d zo n e na p o d s ta w ie n a u k o w y c h o p ra co w a ń ró ż n o ro d n y c h m etod k o n s e rw a to rs k ic h - począw szy od w ie lu s p o s o b ó w w y k o n y w a n ia k o p ii do różnych m etod o c h ro n y o ry g in a łu in situ. W y k o n y w a ć je zaś p o w in n i najlepsi fa c h o w c y d y s p o n u ją c y w ła ś c iw ą bazą m ateriałow ą.
mgr Maria Rudy Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa
UMK w Toruniu
12 Profilaktyczna konserwacja... op. cit. ss. 20 6-209.
PROPHYLAXIS IN THE PROTECTION OF STONE M O N U M E N T S
Rapid technical progress in the past several decades brought about a new threat for stone m onum ents caused by po llu tion of the atmosphere, soil and water. Harmful substances favour the appearance on stone surfaces of stratifications w h ich are d iffic u lt to remove and w h ic h hamper the natural exchange of gases and steam in the porous stone. A nother form of the harmful influence of p o llu tion is the chemical reaction of acids, w h ich are present in the contam inated atmosphere, w ith certain com ponents of the stone. An effective protection of m onum ents against those
threats depends on early conservation before the object is devastated. Otherwise, far-reaching intervention and considera ble financial means become indispensable.
Prophylaxis in conservation should consist of the detection and removal of changes w h ich are still harmless. The task of the conservation services should include a proper organization of periodical checks and exam inations of stone objects as well as the removal of the damage during the course o f its appearance
J E R Z Y W A Ż N Y
STAN I PERSPEKTYWY KONSERWACJI DREW NA ZABYTKOWEGO*
Wstęp
Liczba d re w n ia n y c h b u d o w li z a b y tk o w y c h , a także z a b y t k ó w ru ch o m ych , zastraszająco maleje. Przczyną te g o jest mała trw a ło ś ć dre w n a ja ko m ateriału. W nie ko rzystn ych w a ru n k a c h ulega on szybkiej degradacji na skutek d z ia ła nia c z y n n ik ó w b io ty c z n y c h i a b io tyczn ych . Jednakże p o d s ta w o w ą przyczyną niszczenia tych o b ie k tó w na te re nie naszego kraju jest brak należytej ich konserw acji, w y n ik a ją c y z n ie d o b o ru ś ro d k ó w fin a n s o w y c h , a w z w ią zku z tym p o trze b n ych m a te ria łó w , także niejasna k o n c e p cja ich za g o sp o d a ro w a n ia .
D ziałania w ła d z zm ierzających d o ra to w a n ia re lik tó w b u d o w n ic tw a d re w n ia n e g o , organizacja i ro zb u d o w a m u ze ó w b u d o w n ic tw a na w o ln y m p o w ie trz u
(skanse-W ypow iedź na sesji Konserwacja zabytków u progu XXI wieku,
Kraków 2 1 -2 4 października 1990.
n ó w ) - s ą ze w szech m iar g o d n e p o c h w a ły , nie ro zw ią zu ją je d n a k te g o zagadnienia. W ie le o b ie k tó w d re w n ia n y c h o n ie p o w ta rz a ln y c h w a lo ra c h , ja k d w o ry , ko ścio ły, c e rk w ie , c h a łu py, b u d y n k i gospodarskie, ka p liczki, krzyże, a także rzeźby, sprzęty i detale a rch ite kto n iczn e , p rz e c h o w y w a n y c h w m agazynach m uzealnych często w n ie o d p o w ie d n ic h w a ru n k a c h , w ym a g a prac k o n se rw a to rskich . B olesny jest fakt, że w miarę u p ły w u czasu ich stan staje się coraz gorszy. O b ie kty te narażone są na działanie liczn ych nie ko rzystn ych c z y n n ik ó w , w yka zu ją coraz w ię ksze zm iany te c h n o lo g ic z n e , co p o w o d u je , że ich ko n se r w acja jest coraz trudniejsza. Z g o d n ie z zasadą ko n se rw a cji - p o zo sta w ia n ia m o ż liw ie najw iększej ilo ści m a te ria łó w o ry g in a ln y c h - istn ie ją cy stan w ym aga in d y w id u a ln e g o podejścia do każdego o b ie k tu , z a ró w n o w zakresie o ce n y stopnia, rodzaju zniszczeń, ja k i p ro je k to w a n y c h z a b ie g ó w .
Czynniki degradacji drewna
K onserw acja, a później ekspozycja, d re w n ia n y c h o b ie k tó w za b y tk o w y c h p o w in n y być o parte na pełnej z n a jo m o ści c z y n n ik ó w p o w o d u ją c y c h d egradację - w y s tę p u ją c y c h o b e c n ie oraz zagrażających w przyszłości. Ich ro z poznanie p o z w o li na d o b ó r w ła ś c iw y c h ś ro d k ó w i m etod p o s tę p o w a n ia ko n s e rw a to rs k ie g o oraz sp o so b eksp o zycji o b ie k tó w po ko n s e rw a c ji. S ku te czn o ść n o w o c z e s n y c h b io c y d ó w te ra p e u ty c z n y c h i p ro fila k ty c z n y c h będzie c o raz częściej u k ie ru n k o w a n a na w ą ski zakres działania. Tym sam ym ko n ie czne będzie te s to w a n ie różnych g ru p c z y n n ik ó w d e g ra d a cji. P ro p o zycję w sp ó łcze sn e j system atyki c z y n n ik ó w p o w o d u ją c y c h d egradację d re w n a z a b y tk o w e g o p rz e d s ta w io n o w tabelach 1 i 2.
S to s u n k o w o n ie d a w n o bakterie uznano za c z y n n ik i p o w o d u ją c e d e g radację d re w n a . W w ie lu pracach b a d a w czych n o to w a n o o b e cn o ść tych m ik ro o rg a n iz m ó w w z n i szczonym d re w n ie , jednakże z w y k le w to w a rz y s tw ie strzępek g rz y b n i. B yło to p o d s ta w ą p o g lą d ó w , że bakterie ty lk o w s p ó łd z ia ła ją przy rozkładzie d re w n a ja k o o rg a n iz m y w tó rn e , po w s tę p n y m ro z b ic iu kom pleksu lig n o c e lu - lo z o w e g o przez grzyby, korzystając z p o śre d n ich p ro d u k tó w rozkładu ja k o źródła energii. W praktyce w y s tę p u ją je d n a k sytuacje, w któ ry c h ze w z g lę d u na panujące w a ru n k i u d zia ł g rz y b ó w budzi w ą tp liw o ś c i, a tym sam ym e fe kty zm ian w tka n ce d rze w n e j przypisać m ożna ty lk o w y s tę p u ją c y m tam bakteriom . Pierwsze sugestie na ten tem at p o d a ł J. Liese1, k tó ry o b s e rw o w a ł w k o m ó rka ch dre w n a pali s o s n o w y c h w w a ru n k a c h silnej w ilg o tn o ś c i zm iany s tru k tu ry . Je d n a kże d o p ie ro później, na p o d s ta w ie badań e ksp e rym e n ta ln ych w k o n tro lo w a n y c h w a ru n kach, u d a ło się w y ja ś n ić dzia ła n ie bakterii na d re w n o 2. B akterie są coraz częściej c z y n n ik ie m p o w o d u ją c y m d e stru kcję naszych o b ie k tó w z a b y tk o w y c h , p o n ie w a ż ich stan te c h n ic z n y je st coraz gorszy. R o zw ija ją się b o w ie m w w a ru n k a c h w y s o k ie j w ilg o tn o ś c i podłoża, p o w o d u ją c zm iany s tru k tu ry - pe rfo ra cje i tu n e le w ściankach k o m ó r k o w y c h oraz rozkład c e lu lo z y i h e m ic e lu lo z y 3. Rozkład d re w n a p o w o d u ją bakterie w ła ś c iw e oraz p ro m ie n io w c e , g łó w n ie z ro d z a jó w B a cillu s, F la vo b a cte riu m , P s e u d o
m onas i S tre p to m y c e s 4. O rg a n izm y te są w g łó w n e j mierze
o d p o w ie d z ia ln e za degradację d re w n a a rch e o lo g iczn e g o . S tw arzają one nie rozw iązane d o końca tru d n o ś c i ze s ta b iliza cją w y m ia ro w ą w y k o p a n y c h e le m e n tó w . Są ró w nież przyczyną zniszczeń o b ie k tó w b u d o w la n y c h o dużym z a w ilg o c e n iu .
Przy p o d w y ż s z o n e j w ilg o tn o ś c i dre w n a ro z w ija ją się ró w n ie ż g rzyb y barw iące. M o g ą one w y s tę p o w a ć na p o w ie rz c h n i (p le śn ie ) lu b w ra sta ć w głąb tk a n k i d rzew nej (sin izn a ). W o b ie k ta c h z a b y tk o w y c h pleśń często ro zw ija się na z a w ilg o c o n y c h p o w ie rz c h n ia c h dre w n a . W ystę p u je ona i na in n y c h m ateriałach, jak papier (ta p e ty ), tk a n in y , w a rs tw y m alarskie, ty n k i, zapraw y, p obiały. D egra d a cyjn e
1 J. L i e s e , Handbuch der Holzkonservierung. Springer 1950. 2 J W a z n v. Rola bakterii w rozkładzie drewna. Zeszyty N auko w e SGGW nr 1 8 ,1 9 7 2 i W. Liese, H. Greaves, Micromorphology o f bacteria! attack. W : B io lo gica l transform ation of w ood.
Spirn-ger 1975.
3 T. N i I s о n, A. P. S i n g h, Cavitation bacteria. IRG on W ood Pres. Doc. No IR G /W P /1235, 1984.
4 S T. W i 11 i a m s, Streptomycetes in biodeterioration - their revelance, detection and identification. International B io de te rio ration 21, 1 985.
działanie g rz y b ó w b a rw ią cych przejaw ia się zm ianą zaba rw ie n ia na różne k o lo ry przez nagrom adzenie b a rw n y c h strzępek grzyb n i, o rg a n ó w rozm nażania, a w sz c z e g ó ln o ści bardzo liczn ych z a ro d n ik ó w . W z a w ilg o c o n y m d re w nie w y s tę p u ją liczne g a tu n k i g rz y b ó w z ro d z a jó w A s p e r
g illu s, P é n ic illiu m , Trichoderm a i in.
G rzyby niszczące d re w n o należą g łó w n ie do klasy B asi-
d io m y c o tin a . Ich działanie d e gradacyjne polega na ro z
kładzie s k ła d n ik ó w d re w n a za p o m o cą e n z y m ó w w y d zie la n ych przez strzępki grzybni. Infekcja d re w n a n a stępuje najczęściej za p o ś re d n ic tw e m z a ro d n ik ó w , które w o d p o w ie d n ic h w a ru n ka ch (w ilg o tn o ś ć i tem peratura) kie łku ją , a tw o rzą ce się strzępki w ra sta ją w głąb e le m e n tó w p o c z ą tk o w o przez naturalne o tw o ry , a później w d o w o ln y m m iejscu ścianki k o m ó rk o w e j. Zależnie od rodzaju w y d z ie la n y c h e n z y m ó w następuje rozkład c e lu lo z y i h e m ic e lu lo z y i w ó w c z a s p o w sta je rozkład b ru n a tn y (d e s tru k c y jn y ) lu b lig n in y , co p o w o d u je rozkład b ia ły (k o ro z y jn y ). W o bu w yp a d k a c h p o w a żn ym zm ianom ulega m ikro i m a kro stru ktu ra drew na, je g o cechy fizyczne i m echaniczne.
Rozkład d re w n a w o b ie kta ch z a b y tk o w y c h p o w o d u ją liczne g a tu n k i g rz y b ó w . O b o k klasycznych ty p ó w ro z kładu - b ia łe g o i b ru n a tn e g o - d re w n o znajdujące się w w a ru n k a c h dużej w ilg o tn o ś c i, w szczególności w k o n takcie z g ru n te m , może być porażone przez grzyb y z klasy
A s c o m y c o tin a i D e u te ro m y c o tin a p o w o d u ją c e tz w . ro z
kład szary lu b p le ś n io w y . Pod w zg lę d e m chem icznym rozkład ten p o d o b n y je s t do b ru n a tn e g o - następuje tu e n zym a tyczn y rozkład ce lu lo zy i hem ice lu lo zy, p o w sta ją ch a ra kte rystyczn e zm ia n y w p o w ie rz c h n io w y c h w a rs t w a c h e le m e n tó w . H is to lo g ic z n e działanie tych g rz y b ó w przebiega je d n a k o d m ie n n ie . S trzępki grzybni ro zw ija ją się nie w e w n ą trz k o m ó re k dre w n a , ale przenikają do ściany k o m ó rk o w e j, p o w o d u ją c w jej z g ru b ie n iu w tó rn y m ro m b o id a ln e o tw o ry przebiegające w z d łu ż fib ry l5. M a k ro s k o p o w e zm iany dre w n a w yrażają się d ro b n y m i sp ę ka n ia mi p o w ie rz c h n i, przy je d n ocze sn ym szarym za b a rw ie n iu . Z w y k le zniszczona w a rs tw a odpada n ie w ie lk im i płatam i, przy czym w y s tę p u je w yraźna granica p o m ię d zy strefą zniszczoną a zdrow ą. Ten ty p rozkładu jest dość p o s p o lity na d re w n ie rzeźb, w y s tro jó w a rc h ite k to n ic z n y c h , ale także e le m e n tó w b u d o w li, ze w n ę trzn ych i w e w n ę trz n y c h . S praw cam i rozkładu p le ś n io w e g o je st kilka d zie sią t g a tu n k ó w g łó w n ie z rodzaju C haetom ium , P aecilom yces,
S te m p h y liu m i in.
G lo n y „a e ro fity c z n e ” należące d o roślin fo to s y n te z u ją - cych coraz częściej p o ja w ia ją się na s iln ie z a w ilg o c o n y c h , stale lu b o kre so w o , o b ie k ta c h d re w n ia n y c h . Ich działanie d eg ra d a cyjn e polega na p o k ry w a n iu p o w ie rz c h n i drew na m ik ro s k o p o w ą w a rs tw ą p o je d yn czych kom órek lub n it k o w a ty c h k o lo n ii za b a rw ia ją cych go na k o lo r zielony. Ze w z g lę d u na za w a rto ść c h lo ro filu o rg a n izm y te same syntezują sub sta n cje organiczne, pobierając z drew na je d y n ie w o d ę i sole m ineralne. Istnieją d o w o d y na d e
g ra d a cyjn e o d d z ia ły w a n ie n ie któ rych g lo n ó w na tkankę d rze w n ą i w y k o rz y s ty w a n ia w ę g lo w o d a n ó w , ja k o źródła e n e rg ii6, jednakże zagadnienie to w ym aga dalszych b a dań. W śród g lo n ó w porażających d re w n o przeważają zielenice ( C h lo ro p h y ta ) g łó w n ie z rodzaju P le u ro coccu s i Scenederm us.
5 J . W a z n y , Badania nad występowaniem rozkładu pleśniowe
go w Polsce. Zeszyty Naukowe SGGW nr 14, 1970.
6 K. K r a j e w s k i , Wpływ glonów aerofitycznych na właściwo ści techniczne drewna sosny i brzozy. Maszynopis SGGW -AR, 1990.
Po p e w n ym okresie ro z w o ju na d re w n ie niektóre g lo n y w c h o d z ą w sym biozę z grzybam i i fo rm u ją porosty, tzw . skorupiaste, o sp e cyficzn ym charakterze o d d ziaływ a n ia . D re w n o porażone przez p o ro sty zm ienia ró w n ie ż zabar w ie n ie na skutek ro z w o ju b a rw n y c h plech tych o rg a n iz m ó w . Nie w y k lu c z o n e jest ró w n ie ż o d d z ia ły w a n ie na tkankę d rzew ną w y tw a rz a n y c h przez p o ro sty k w a s ó w p o ro s to w y c h oraz m echaniczne uszkodzenia przez ich c h w y tn ik w n ika ją ce w d re w n o na p e w n ą głę b oko ść. D re w n o z a b vtko w e zn a jd ują ce się na o tw a rte j przestrzeni p o d d a w a n e jest, o b o k c z y n n ik ó w b io ty c z n y c h , ró w n ie ż d ziałaniu c z y n n ik ó w a b io ty c z n y c h , g łó w n ie zw iązanych z atm osferą. W y w o łu ją one w d re w n ie zm iany natury chem icznej i fizycznej, przyp o m in a ją ce procesy w ietrzenia zachodzące w skałach i kam ieniach. W ia d o m o p o w s z e c h nie, że s u ro w ie c lub d re w n o u ż y tk o w e o k o ro w a n e prze b yw a ją ce przez dłuższy czas w zm iennych w a ru n ka ch a tm o sfe ryczn ych zm ienia sw ą barwę, staje się szare lub b runatne, następnie je g o p o w ie rzch n ia zaczyna się strzę pić, ro z w łó k n ia ć , a często pękać i w ykruszać. M a m y tu do czynienia z jed n ocze sn ym działaniem kom pleksu różnych c z y n n ik ó w a b io ty c z n y c h , które w sp ó łd z ia ła ją często z czyn n ika m i b io ty c z n y m i. W śród a b io ty c z n y c h c z y n n i k ó w degradacji dre w n a na o tw a rte j przestrzeni w y m ie n ić nałeży m iędzy in n ym i radiację słoneczną i nuklearną. Ś w ia tło słoneczne, a ściślej p ro m ie n io w a n ie u tra fio le to - w e, działa ja k o cz y n n ik k a ta lity c z n y p ro c e s ó w utle n ian ia tk a n k i d rz e w n e j7. N astępuje zm iana zabarw ienia drew na, jednakże ogra n iczo n a ty lk o d o je g o p o w ie rz c h n i, gdyż u ltra fio le t ma małą z d o ln o ść w n ik a n ia . P ro m ie n io w a n ie iz o to p o w e (p ro m ie n ie у) o dużym natężeniu działa na d re w n o d e stru kcyjn ie , naruszając stru ktu rę chem iczną i ob n iżają c nie któ re w ła ś c iw o ś c i fizyczn e 8.
D ziałanie degra d a cyjn e te m p e ra tu ry w y s o k ie j i niskiej, zw łaszcza w y s tę p u ją c y c h przem iennie, jak ró w n ie ż z a w il g o ce n ie przez op a d y deszczu i kondensację w ilg o c i nie budzi w ą tp liw o ś c i. P rzejawem zmian są g łó w n ie u szko dzenia m ik ro - i m a kro stru ktu ry na skutek spękań s p o w o d o w a n y c h pęcznieniem i kurczeniem się tkanki drzew nej, a także pod w p ły w e m w y s o k ie j tem p e ra tu ry zm iany c h e m iczne, tj. term oliza dre w n a . R ów nież charakter g łó w n ie ch e m iczn y ma m echanizm o d d zia ły w a n ia na d re w n o s k ła d n ik ó w p o w ie trza atm osferycznego. D ziałanie za n ie czyszczeń p ow ietrza na w ła ś c iw o ś c i d rew na staje się w rejonach p rze m ysło w ych i aglom eracjach m iejskich isto tn ym czyn n ikie m degradacji.
O g ó ln ie biorąc, działanie a b io ty c z n y c h c z y n n ik ó w d e gradacji drew na ma charakter p o w o ln y , jednakże w p o łą czeniu z czyn n ika m i b io ty c z n y m i s ta n o w i pow ażne za grożenie dla trw a ło ś c i e le m e n tó w d re w n ia n y c h z n a jd u ją cych się na o tw a rte j przestrzeni.
Środki ochrony drewna
K onserw acja dre w n a z a b y tk o w e g o porażonego przez b io lo g ic z n e czyn n iki degradacji w ym aga sto so w a n ia c h e m iczn ych ś ro d k ó w o c h ro n y o działaniu d ezynfekcyjnym , d ezynsekcyjnym , te ra p e u tyczn ym i p ro fila ktyczn ym . Lista tych ś ro d k ó w o charakterze soli rozpuszczalnych w w o dzie lub z w ią z k ó w o rg a n ic z n y c h rozpuszczalnych w o le jach i lekkich rozpuszczalnikach o rg a n iczn ych s to s o w a nych przez lata jest bardzo bogata. Nie w szystkie one
L. P. F u t ó, Einfluss der Temperatur auf den photochemischen Ho/zabhau. Holz als Roh-u. W erkstoff 34, 1976.
8 S. B u r m e s t e r , Einfluss von Gamma-Strahlung auf chemi sche, morphologische, physikalische und mechanische Eigen schaften von Kiefern-undBuchenholz. M aterialprüfung 8 ,1966.
je d n ak nadają się do k o n se rw a cji o b ie k tó w z a b y tk o w y c h . O bok liczn ych w ym a g a ń s ta w ia n y c h śro d ko m o c h ro n y d rew na w o s ta tn im czasie zw raca się u w a g ę na uboczne ich działanie na ś ro d o w is k o p rzyrodnicze, w tym ró w n ie ż na zd ro w ie ludzkie. W w y n ik u zaostrzających się p rz e p i s ó w w naszym kraju w y c o fa n o k o le jn o środki zaw ierające zw iązki arsenu, rtęci, D D T, Lindan. W o sta tn im okresie o g ra n iczo n o lu b w y k lu c z o n o c a łk o w ic ie sto s o w a n ie c h lo ro w a n y c h fe n o li, w tym tak p rzyd a tn ych w ko n s e r w a c ji z a b y tk ó w p ię c io c h lo ro fe n o lu i p ię c io c h lo ro fe n o la - nu sodu. O g ra n iczo n o także zakres sto s o w a n ia z w ią z k ó w flu o ru , a w przyszłości sp o d ziew a ć się należy zm niejszenia użycia pre p a rató w zaw ie ra ją cych chrom .
W tej sytuacji w ciągu kilk u najbliższych lat lista ś ro d k ó w o c h ro n y dre w n a znacznie się zm niejszy. P row adzone są obecnie in te n s y w n e badania nad znalezieniem n o w y c h śro d k ó w , które o d p o w ia d a ły b y zaostrzającym się w y m a g a n iom sanitarnym , a je d n ocze śn ie z a p e w n ia ły b y w yso ką p rzydatność i skuteczność w o c h ro n ie z a b ytkó w . W yd a je się, ze w przyszłości będą m o g ły być sto so w a n e w d a l szym ciągu preparaty b o ra n o w e i w o g ra n iczo n ym s to p n iu zw ią zki tró jb u ty lo c y n o w e (T B T O ). Preparaty o auzej przyszłości w o c h ro n ie z a b y tk ó w to im idazole, c h lo ro - ta lo n il oraz c z w a rto rz ę d o w e zw iązki a m o n io w e .
S to so w a n e ja k o środki o w a d o b ó jc z e - w m iejsce D D T i Lindanu - to syn te tyczn e p yre tro id y.
W o s ta tn ic h latach daje się zauw ażyć w zro st za in te re so w a n ia k o n s e rw a to ró w sto so w a n ie m g a z o w y c h ś ro d k ó w g rz y b o b ó jc z y c h i o w a d o b ó jc z y c h 9. Dają one m o ż liw o ś ć d e zyn fe kcji lu b dezynsekcji z a b y tk ó w b u d o w la n y c h lub o b ie k tó w ru c h o m y c h bez ko n ie czno ści ich dem ontażu. O b o k sto s o w a n e g o u nas sporadycznie tle n ku etylenu (R o to n o x u ) zalecane są c h lo ro p ik ry n a (tró jc h lo ro n itro - m e ta n ), Vapam (n -m e ty lo -d ilio k a rb a m in ia n s o d u ), Vorlex (m e ty lo -is o -tio -c y ja n a t) i inne. S to so w a n ie fu rm g a n tó w w ym a g a daleko posu n ię te j ostrożności i ma działanie je d y n ie lik w id u ją c e porażenie, nie przejaw iając p ra w ie e fe k tó w p ro fila k ty c z n y c h .
In te n s y w n e badania p ro w a d zo n e za ró w n o w kraju, jak i za g ranicą stw arzają nadzieję na znalezienie n o w y c h ś ro d k ó w o d p o w ia d a ją c y c h w p e łn i potrzebom o c h ro n y z a b y t k ó w , a je d n ocze śn ie n ie s z k o d liw y c h dla śro d o w iska .
Środki stabilizujące i utrwalające
Z ły stan te c h n ic z n y naszych z a b y tk o w y c h o b ie k tó w d re w n ia n y c h , w y s u w a o b e cn ie na pie rw szy plan potrzebę sto so w a n ia o b o k ś ro d k ó w g rz y b o b ó jc z y c h i o w a d o b ó j czych ró w n ie ż ś ro d k ó w sta b liz u ją c y c h i utw a rd za ją cych . O leje roślin n e i m ineralne, kalafonia, w o s k i, parafiny, ałun g lin o w o -p o ta s o w y , p o lisa ch a ryd y s to s o w a n e d o ty c h c e ló w , w w ie lu w y p a d k a c h przyn io sły p o z y ty w n e re z u l ta ty w zakresie s ta b iliza cji w y m ia ro w e j, szczególnie m niejszych o b ie k tó w , ale z reguły nie p o p ra w ia ły w ła ś c iw o ś c i te c h n ic z n y c h tka n ki drzew nej.
Szerokie za sto so w a n ie w k o n se rw a cji dre w n a , szcze g ó l nie m okrego, znalazł g lik o l p o lie ty le n o w y (P E G ), w p r o w a d z o n y po raz pierw szy dla c e ló w tych przez M orena i C e n ta rw a lla w 195 2 r. Od te g o czasu u żyw a n o go w ie lo k ro tn ie d o s ta b iliza cji ce n n ych o b ie k tó w , g łó w n ie a rc h e o lo g ic z n y c h , jak okręt Vasa, ło d zie W ik in g ó w , B re men Kogge i w ie lu in n ych . S zczególnie k ło p o tliw ą w a d ą tej m e to d y je st d łu g o trw a ło ś ć zabiegu, zm iana w y g lą d u o b ie k tu (b ia łe sm u g i) oraz nieznaczna ty lk o p o p ra w a w ła ś c iw o ś c i te ch n iczn ych .
9 J . J . M o r r e l l , The use o f fumigants for controlling decay of wood: a review o f their efficacy and safety. IRG on W ood Pres Doc. No IRG /W P/3525, 1989.
W ła ś c iw e u tw a rd z e n ie tk a n k i d rzew nej uzyskać m ożna przez za sto so w a n ie ż y w ic syn te ty c z n y c h s p o lim e ry z o w a - nych lu b m o n o n e ró w p o lim e ry z u ją c y c h w d re w n ie c h e m icznie, te rm iczn ie lu b ra d ia cyjn ie . P o lic h lo re k w in y lu d o k o n s e rw a c ji d re w n a z a b y tk o w e g o z a sto so w a li po raz pie rw szy w Polsce D o m a s ło w s k i 10 oraz W a ż n y 11 V in o fle x M P -4 0 0 (k o p o lim e r c h lo rk u w in y lu i eteru iz o b u ty lo w i- n y lo w e g o ), podczas g d y C za jn ik12 zbadał p o lio c ta n w in y lu, p o lim e ta k ry la n m etylu, ż y w ic e e p o k s y d o w e i ż y w ic ę m o c z n ik o w ą . Ż y w ic e te nadają się je d n a k ty lk o d o d re w n a suchego. S ta b iliza cja w y m ia ro w a i u tw a rd z a n ie d re w n a m o kre g o stw arza cią g le tru d n e do rozw ią za n ia p ro b le m y te ch n iczn e . P róby p o d e jm o w a n e przez PKZ dla d re w n a z w y k o p a lis k w P u łtu sku nie d a ły w pełni z a d o w a la ją c y c h w y n ik ó w . Duzą szansę s ta n o w ią ż y w ic e rozpuszczalne w w o d z ie ty p u a krylanu m agnezu u tw a rd za ją ce się na drodze che m iczn e j.
W nie d ale kie j przyszłości należy się s p o d zie w a ć s to s o w a nia b io a k ty w n y c h ż y w ic . P róby p rze p ro w a d zo n e z ż y w i cam i a k ry lo w y m i i m e ta k ry lo w y m i u to k s y c z n io n y m i pię- c io c h lo ro fe n o la n e m , p e n ta b ro m o fe n o le m i tr ó j- n - o u ty - lo -c y n ą w yka zu ją , ze mają one z a ró w n o działanie g rz y b o bójcze, jak i u tw a rd z a ją c e 13. Brak jest in fo rm a c ji, czy to ksyczn e o d d z ia ły w a n ie na ś ro d o w is k o składnika bio lo g ic z n ie czyn n e g o , np. p ię c io c h lo ro fe n o lu , zanika w p o w ią z a n iu z ż y w ic ą .
Niechemiczne metody konserwacji
W o s ta tn ic h latach o b s e rw u je się o strożne s to s o w a n ie p re p a ra tó w c h e m ic z n y c h , także w k o n se rw a cji dre w n a . W yd a je się słuszne, aby tam , gdzie to jest m o ż liw e , w p ro w a d z ić m e to d y niechem iczne. J e d n ą z najbardziej ro z p o w s z e c h n io n y c h je st m etoda term iczna s to so w a n a do zw alczania g rz y b ó w i o w a d ó w w k o n s tru k c ja c h d re w
10 W. D o m a s ł o w s k i , Zagadnienia konserwacji drewna. M a teriały Zachodnio-P om orskie, t. IV, 1958.
11 J. W a z n y. Badania w pływ u impregnacji Vinoflexem M P-400 na właściwości techniczne wystroju rzeźbiarskiego wiez w Wila nowie. „O chrona Z a b ytkó w " 1970, nr 2.
12 М . С z a j n i k, Badania nad zastosowaniem żywic syntetycz nych do zabezpieczania drewna przed rozkładem powodowanym przez grzyby. M ateriały M B L w Sanoku nr 8, 1968.
13 R. M. R o w e l l , Bioactive po/im er-wood composites.
W: C ontrolled release delivery systems. M. Dekker 1983.
n ia n ych i zabytkach ru ch o m ych . O p ra co w a n a przez Kur- p ik a 14 m etoda sto so w a n ia p o d w y ż s z o n y c h te m p e ra tu r do niszczenia g rz y b ó w w d re w n ie ma szansę na szerokie za sto so w a n ie , p o d o b n ie ja k term iczne zw a lcza n ie o w a d ó w p ro w a d zo n e za gra n icą przez w y s p e c ja liz o w a n e firm y. Eksperym entalnie p ro w a d zi się p ró b y zasto so w a n ia m ikro fa l do dezynsekcji d re w n a (o p ra c o w a n e i w y p ró b o w a n e w PKZ15) oraz p ro m ie n io w a n ie g am m a16. W adą obu ty c h m etod, poza p e w n ym zagrożeniem dla osób o b s łu g u ją c y c h urządzenia, je st brak działania p ro fila k ty c z nego.
Konkluzja
Stan te c h n ic z n y z a b y tk o w y c h o b ie k tó w d re w n ia n y c h w kraju pogarsza się w zastraszającym tem pie. Brak k o n s e rw a c ji p o w o d u je , że ulegają one silnem u z a w il g o c e n iu , a w ślad za tym porażeniu przez cały kom pleks c z y n n ik ó w b io ty c z n y c h i a b io tyczn ych .
W śró d c z y n n ik ó w p o w o d u ją c y c h degradację dre w n a w zrasta udział bakterii, g rz y b ó w -p le ś n i, g rz y b ó w rozkładu szarego, g lo n ó w i p o ro s tó w . W tej s y tu a cji d o b ó r ś ro d k ó w o c h ro n y p o w in ie n u w z g lę d n ia ć reakcje ty c h o rg a n iz m ó w . U p ro g u XXI w . p o w sta je pro b le m selekcji s to s o w a n y c h ch e m iczn ie ś ro d k ó w o c h ro n y i w y e lim in o w a n ia prepara tó w uznanych przez w ła d ze sanitarne za s z k o d liw e dla śro d o w iska . W ym a g a ć to będzie o p ra c o w a n ia n o w y c h m e to d k o n se rw a cji d re w n a , w tym nie ch em iczn ych . W zrastać też będzie za p o trze b o w a n ie na środki s ta b iliz u jące i u tw a rd za ją ce tka n kę drzew ną, u m o ż liw ia ją c e za c h o w a n ie ja k najw iększej ilo ści m a te ria łó w o ry g in a ln y c h . Ideałem b y ło b y s to s o w a n ie u to k s y c z n io n y c h ż y w ic s y n te ty c z n y c h łączących zabiegi terapeutyczne i p ro fila k ty c z ne oraz w z m o c n ie n ie te c h n o lo g ic z n e e le m e n tó w d rz e w nych.
prof, dr hab. Jerzy Ważny Zakład Ochrony Drewna SGGW-AR - Warszawa
14 W. К u r p i k, Badania wpływu podwyższonych temperatur na
niektóre grzyby niszczące drewno. M aszynopis SG GW -AR, 1964.
15 A. K r a j e w s к i, Możliwość zastosowania mikrofal do dezyn sekcji iglastego drewna budowlanego. Wyd. PKZ 1990. 16 A. K r a j e w s k i , Zwalczanie owadów-szkodników technicz nych drewna z pomocą promieni gamma. Ochrona drewna, XV Sym pozjum 1 990.
THE STATE A N D PERSPECTIVES OF THE CO NS ER VATIO N OF W O O D E N M O N U M E N T S
The technical state o f w ooden m onum ents in Poland deteriorates at a terrifying tempo. Lack of conservation is the reason w h y relics suffer from a high m oisture c on tent w h ic h is fo llo w e d by a w h ole com plex of agencies — both b io tic and abiotic. The participation of bacteria, moulds, soft rot fungi, lichen and algae is g ro w in g among factors w h ic h produce the degradation of w ood. In this situation, the choice of w o od preservatives should take into consideration the reaction of those organisms.
A t the threshold of the tw e n ty first century w e are faced w ith the problem of a selection of chemical protective measures and the elim ination of ones regarded by the health authorities as harmful fo r the environm ent.
The role o f stabilizing and hardening chemicals, other than biocides, as w ell as non-chem ical methods of protection is rapidly gro w in g.
Biodynam iczne czynniki degradacji Tabela 1
Czynnik Forma degradacji
Ś rodow isko*
1 2 3
1. Bakterie (Schizomyces)
1.1. Bakterie właściw e (Eubacteriae) mikroperforacja, rozkład + + + 4-4-4
-1.2. Prom ieniowce (Actinomycetes) rozkład — + 4-4-4
-2. GRZYBY (Fungi)
2.1. Śluzówce {Myxomycètes) zabarwienie pow ierzchniow e - + + 4-4-4
-2.2. Sprzę;niaki (Zygomycetes) obrastanie powierzchni -t- + + + +■+.. ,
2.3. W orkow ce (Ascomycetes) zabarwienie powierzchniow e + + + + + +
zabarwienie wgłębne + 4-4-4- + + +
rozkład pleśniow y + + + + + +
2.4. Grzyby niedoskonałe
(Deuterpmycetes) zabarwienie pow ierzchniow e + + + + + +
zabarwienie wgłębne + 4-4-4- + + +
rozkład pleśniow y . .vif + + ‘ - f + +
2.5. Podstawczaki (Basidiomycetes) rozkład biały + 4- + 4-4- + + +
rozkład brunatny + + + T- + + + +
3. GLONY (Algae)
3.1. Sinice (Cyanophyta) zabarwienie pow ierzchniow e - 4- + + + +
3.2. Zielenice (Chlorophyta) zabarwienie pow ierzchniow e 4- + + + + +
3.3. Brunatnice (Phacophyta) zabarwienie pow ierzchniow e + 4-4- + + +
4. POROSTY (Lichenes) obrastanie powierzchni - + + + + + +
5. M CH Y (Bryophyta) obrastanie powierzchni - 4-4-4- + + +
6. OW ADY (Insecta)
6.1. Chrząszcze (Coleoptera) chodniki i otw ory + 4-4-4- + +
6.2. M otyle (Lepidoptera) chodniki i otw ory - + + + +
6.3. B ło nkó w ki (Hymenoptera) chodniki i otw ory 4- 4-4- + +
6.4. Term ity (Izoptera) chodniki i otw ory 4- + + + + +
* 1 wew nątrz bu dyn ków
2 na otw artym powietrzu bez kontaktu z gruntem 3 na otw artym powietrzu w kontakcie z gruntem
Abiotyczne czynniki degradacji Tabela 2
Czynnik Forma degradacji Ś rodow isko*
1 2 3 1. Czynniki chemiczne 1.1. Kwasy pęcznienie + + + rozkład (hydroliza) + + + 1.2. Zasady pęcznienie + + + rozkład (hydroliza) + + -t-1.3. Sole mineralizacja + + + rozkład (hydroliza) + + +
1.4. Aerosole rozkład (nydroliza) - + +
1.5. Tlen zabarwienie + + + + + +
rozkład (oksydoredukcja) + 4- + + + + +
1.6. Emisje przemysłowe rozkład (oksydoredukcja, hydroliza) - + + + 4- + +
2. Czynniki fizykochem iczne
2.1. Ś w iatło w idzialne zabarwienie pow ierzchniow e + + + +
4-4-4-2.2. U ltrafiolet zabarwienie pow ierzchniow e + + + +
4-4-4-rozkład (fotoliza) ■f + + +
4-4-4-2.3. Prom ieniow anie izotopow e rozkład (radioliza) + + + +
4-4-4-2.4. Wysoka temperatura rozkład (termoliza) + + + + + +
4-4-4-2.5. Ogień rozkład ttermoliza, karbonizacja) + + + + + +
4-4-4-3. Czynniki f izykomechaniczne
3.1. Niska temperatura pękanie - + + 4- + + +
3.2. Zmienna w ilgo tn ość pękanie, rozw łóknianie + + + + 4-4-41
3.3. Obciążenia dynamiczne pękanie, rozw łóknianie + +
4-3.4. Obciążenia statyczne pękanie, rozw łóknianie +
4-3.5. W ibracje pękanie, rozw łóknianie + +
4-* 1 wewnątrz bu dyn ków
2 na otw artym powietrzu bez kontaktu z gruntem 3 na otw artym powietrzu w kontakcie z gruntem
