Baranowski, Michał
Wstępne prace konserwatorskie w
dawnej bóżnicy w Zamościu
Ochrona Zabytków 22/3 (86), 214-217
1969
nych, niegdyś zewnętrznych tynków wieży (il. 3), otwór okienny na pierw szym piętrze od strony ul. O rm iańskiej, dekoracja sztukateryjna na sklepieniach podcieni od strony ul. Solnej (il. 4), kam ienne obram ienia okien pierwszego piętra w elewacji frontow ej (il. 5), piwnica. Ratusz, dzięki dokonanym pracom, uzyskał więc nie tylko nową szatę w nętrza i nowoczes
ne wyposażenie użytkowe, ale uzew nętrznił również swą bogatą przeszłość, wnosząc tym samym u k ry te dotąd w artości budow lano-ar- tystyczne w oryginalny zespół urbanistyczno- architektoniczny Zamościa.
dr S tan isław M ichalczuk
Pracow nie Konserwacji Zabytków Lublin
RESTAURATION DE L’HÔTEL DE VILLE DE ZAMOŚĆ
Les travaux de réfection et de conservation de l ’Hôtel de V ille, entrepris dans les années 1963—1968, vien nent d’être achevés. La rénovation du bâtim ent histo rique, érigé au cours des XVI et XVII s., restauré vers la m oitié du XVII s. et rem anié dans la prem ière m oi tié du X IX s., avait pour but de lui redonner son ca ractère prim aire ainsi que d’adapter le siège des auto rités m unicipales aux besoins actuels. On a recon struit en partie le rez-de-chaussée, découvrant les arcades des portiques, bouchées au X IX s., on dégagea les intérieurs des transform ations postérieures et on
réam énagea d’une façon m oderne quelques intérieurs représentatifs. La réfection capitale a mis en relief de nombreuses découvertes architecturales qui ont jeté un nouveau jour sur m aints secrets de l ’époque fleu ri ssante de cet objectif. L'Hôtel de V ille a retrouvé son ancienne splendeur; dans les années à venir d’autres bâtim ents du vieu x Zamość subiront l ’intervention des rénovateurs et conservateurs. Les travaux seront e x é cutés par l ’Entreprise d’Etat des A teliers de Conserva tion des Monuments Historiques.
MICHAŁ BARANOWSKI
WSTĘPNE PRACE KONSERWATORSKIE W DAWNEJ BÓŻNICY W ZAMOŚCIU
W ramach trw ającej od kilku la t restauracji i renow acji zespołu miejskiego starego Zamoś cia, zostały przeprow adzone w stępne prace konserw atorskie w tam tejszej bóżnicy, stano wiącej integralną część zabytkowego zespołu. Późnorenesansowa (początek XVII w.), prze budowana w baroku, jest typową 'budowlą tego okresu. Zbudowana jest z cegły, na zaprawie wapienno-piaskowej. Przeprowadzone badania wykazały, że skład zapraw y i w ypraw y wa pienno-piaskowej użytych przy budowie bóż nicy jest typow y dla tzw. „cementu rom ań skiego” (wapno + piasek z dodatkam i wiążą cymi hydraulicznie).
P ierw otny budynek stanowiła sala modlitw, w późniejszym okresie zostały dobudowane ba- bińce (pomieszczenia do m odlitw dla kobiet) od strony południowej i północnej. Budynek główny i babińce okalała attyka, k tórej tylko dolna część, tj. ścianka nad gzymsem, ocalała
2114
do naszych czasów. Cały grzebień attyki poza drobnymi śladami nie istnieje. Na tej właśnie ściance attyki, nad gzymsem głównym, wokół całego budynku biegł m etrow ej szerokości fryz geometryczny, m alow any w XVII w., techniką al fresco. Jako barw nika użyto, poza wapnem, sproszkowanego węgla drzewnego. Fryz zacho w ał się w większych fragm entach od strony północnej, w niewielkich od południowej. Pod gzymsem igłównym odkryto także niewielki fragm ent fryzu renesansowego, o motywach roślinnych, szerokości 50 cm. Je st on malowany bardzo ciekawą, niespotykaną dotąd techniką al fresco, a mianowicie z dodatkiem gipsu. Na ścianie północnej, nad babińcem, zachowały się także fragm enty oryginalnego m alarstw a (ornament roślinny), odkryte spod kilku w arstw pobiał. Jakkolw iek niewielkie, można stw ier dzić na ich podstawie, że są dziełem wysokiej klasy artysty. Także na niektórych poibiałach zachowane są fragm enty późniejszych
malowi-del (ornam enty roślinne i napisy) w dość kon trastow ych kolorach. Można z tego wnioskować, że bóżnica zamojska była jedynym 'budynkiem w zespole m iejskim posiadającym barw ną po lichromię elewacji.
Zasługuje na uwagę jeszcze jeden ciekawy szczegół dotyczący elewacji. (Powierzchnia tyn ków poniżej fryzu izostała rów nomiernie schla- pana przy użyciu m iotły lub kropidła farbą czerwoną (czerwień żelazowa). Po zbadaniu całej pow ierzchni ściany wykluczam przypad kowe schlaipanie. Prawdopodobnie był to zwy czaj rytualny, religijny. W ydaje mi się, że do brze byłoby stwierdzić, czy podobne schlapa- nia w ystępują w innych bóżnicach, gdzie za chowały się oryginalne tyniki.
Trzeba przyznać, że w XVII w., kiedy budo wano bóżnicę zamojską nie szczędzono trudu i funduszów, alby w ypadła ona okazale. Widać to w doborze rzemieślnilków-artystów którzy przy niej pracow ali i w doborze materiałów użytych do budowy. Efekty pracy dobrych rze mieślników widać w w ykonaniu sztukaterii, polichromii, portali, fresków na zew nątrz i in nych detali. Użycie oryginalnego cynobru jako koloru wiodącego w polichromii sali modlitw świadczy o tym, że nie liczono się z kosztami. Farby cynobrowe i dziś są bardzo drogie i z tego względu używane są tylko do tych technik ma larskich, w których inne farby użyte być nie mogą.
Prace konserw acyjne przeprow adzane były w głównym pomieszczeniu bóżnicy, tj. w sali modlitw (il. 1). Posiada ona sklepienie koleb kowe, w sparte na pilastrach przyściennych znajdujących się w narożach i na osiach ścian. Sala ta, o podstaw ie kw adratow ej, ma na każ dej ze ścian po 2 okna umieszczone w lunetach pod sklepieniem. Poniżej okien biegnie sztuka- tery jn y gzyms. Sklepienie i ściany pokryte są bogatą, dekoracyjną siatką sztukaterii. W spła szczonych narożach ścian znajdują się charak terystyczne muszle, a w tró jkątach powyżej nich szczególnie bogate sztukaterie polichro mowane (il. 2).
Pomieszczenie to po II wojnie światowej pod dawane było dw ukrotnie zabiegom konserw a torskim. P rzede wszystkim zabezpieczono wszy stkie tynki, na płaszczyznach m iędzyornam en- talnych, przez nałożenie dość grubej (1—2 cm)
1. Zamość, da w n a bóżnica, sala m o d litw , stan po k o n se rw a c ji (fot. J. S za n d o m irsk i)
1. Zamość, l’ancienne synagogue, salle des prières, état après la conservation
2. Zamość, daw na bóżnica, dekoracja naroża po k o n se rw ac ji
3. Zamość, daw na bóżnica, dekoracja naroża z w id o cz n y m i f r a g m e n ta m i orygin aln ej polichromii odsłonię t y m i spod t y n k u
3. Zamość, l’ancienne synagogue, décoration de l’e n coignure a u x fra g m e n ts visibles de p oly chrom ie ori ginale d écouverts sous le crépi
w arstw y w ypraw y wapienno-piaskowej z do mieszką cementu, co niestety spowodowało za tracenie ostrości rysunku i proporcji ornam en tów sztukateryjnych. Zabiegi konserw atorskie w tym wypadku polegały na mechanicznym zeskrobaniu pobiał przykryw ających oryginal ną polichromię. Jak można się było zoriento wać n ie oszczędzano wcale w trakcie poprzed nich prac oryginalnej polichromii i tylko nie dokładności w zeSkrobywaniu można zawdzię czać, że udało się odsłonić spod resztek nie zdjętych pobiał duże jej fragm enty (ił. 3). Interesujący jest fakt, że wystrój kolorystycz ny sali modlitw, tj. polichromia sztukaterii idąca już od dolnych p artii ornam entu na ścia nach, kończy się raptow nie na wys. 20' cm nad spłaszczonymi narożnikami i dalej na stropie nigdzie nie występuje. Na tej podstawie wnios kuję, że najprawdopodobniej całe sklepienie ulegało długotrw ałem u niszczeniu na skutek przeciekającego dachu. Taki stan m usiał trw ać dostatecznie długo, skoro zniszczeniu uległa naw et w ypraw a, przede w szystkim na sklepie niu, a także na ścianach. W tych w arunkach w szystkie sztukaterie na sklepieniu bądź to poodipadały, bądź też były tak zniszczone, że trzeba je było zdjąć. I tym tłumaczę fakt zre konstruow ania całej siatki sztukaterii na skle pieniu wg. oryginału lecz bez odtworzenia poli chromii, która już prawdopodobnie w tedy była pokryta w arstw ą póbiały. O rekonstrukcji sztukaterii na stropie świadczy dodatkowo fakt, że dostrzegalna jest różnica w arsztatu. Orygi nał odznacza się swobodnym, śmiałym i
pew-216
4. Zamość, daw na bóżnica, fra g m e n t sztukate rii w n a rożu po odczyszczeniu
4. Zamość, l’ancienne synagogue, fra g m e n t de 1’orne- m e n t en stuc dans l’encoignure après nettoyage
nym rysunkiem oraz wykonaniem (il. 4), nato miast rekonstrukcja jest tw arda i tępa.
Dla prac konserwatorskich w sali modlitw przyjęto następujące metody: 1) tam, gdzie to tylko było możliwe, zdjęto nałożoną dodatko wą w arstw ę w ypraw y, celem przywrócenia właściwego profilu ornam entom sztukaterii. Także dzięki temu odsłonięto oryginalne frag m enty polichromii, u k ry te pod tynkam i w na rożach; 2) miejsca, gdzie zachowało się mo żliwie dużo oryginalnej polichromii, po u trw a leniu pozostawiono nie punktow ane; 3) w m iej scach w ymagających uczytelnienia ornamentu zastosowano punktow anie ,,kropką” ; 4) całko witą rekonstrukcją objęto tylko te fragm enty ornam entu, które stanowiły zam kniętą całość. Zrekonstruow ane fragm enty wykonano ,.pla m ą”, a nie „kropką”. Prace konserw atorskie w sali m odlitw zostały wykonane przez mgr. Michała Baranowskiego i mgr. Włodzimierza Borowieckiego.
Na zakończenie pragnę zaznaczyć że, jak to wynika z powyższego opisu, tylko jedno po mieszczenie bóżnicy zostało poddane zabiegom konserwatorskim. Moim zdaniem przed p rzy stąpieniem do dalszych prac konserwatorskich, wobec dużego zagrzybienia budynku należało by całkowicie zakończyć przede wszystkim prace mykologiczne i odwadniające.
art. kons. Michał Baranowski Pracow nie K onserwacji Zabytków Warszawa
TRAVAUX PRÉLIMINAIRES DE CONSERVATION DANS L’ANCIENNE SYNAGOGUE DE ZAMOŚĆ
Dans le cadre des travaux de conservation effectués à Zamość, on a procédé aux travaux prélim inaires dans la synagogue R enaissance, élevée au début du X V IIe s., et rem aniée dans la période du baroque. Le b âti ment initial était occupé par la salle carrée des priè res. Très curieuse en est la décoration extérieure — frise avec ornem ent géom étrique sur le mur de l
’atti-que, et intérieure — ornements en stuc et polychro m ies, pour lesqu els ont été em ployés des teintures de cinabre. Tout le parement, tant à l ’extérieur qu’à l ’intérieur, a été exécuté par d ’ém inents artistes-arti- sans.
Dans les étapes suivantes on prévoit l ’intervention dans les locaux restants et sur les m urs extérieurs.
ALICJA KURZĄTKOWSKA
NADZÓR PRACOWNI DOKUMENTACJI NAUKOWO-HISTORYCZNEJ NAD PRACAMI PRACOWNI KONSERWACJI ZABYTKÓW W ZAMOŚCIU
Nadzór naukow o-historyczny sprawowany przez Pracow nię Dokum entacji Naukowo-His- torycznej w ram ach Pracow ni Konserwacji Zabytków obejm uje trz y zasadnicze fazy. 1) P rzed przystąpieniem do robót: a) opraco wanie dokum entacji naukowej, nazywanej także studium historycznym, w raz ze sform u łowaniem propozycji wniosków konserw ator skich oraz w ytycznych do projektow ania; b) udzielanie konsultacji do prac inw entary zacyjnych i projektow ych; szczególnie istotne znaczenie m ają konsultacje do inw entaryzacji pomiarowej i to zarówno w tedy gdy służy ona jako podstaw a do dalszego projektow ania, jak w przypadku zakończenia działania konserw a torskiego na tym etapie; c) sprawowanie kon sultacji w przypadku konieczności przeprow a dzenia w obiekcie wyjściowych badań architek tonicznych.
2) W czasie prow adzenia robót budowlano-kon- serw atorskich: a) sprawowanie nadzoru nau- kowo-historycznego w raz iz gromadzeniem ma teriałów do elaboratu sprawozdawczego; b) konsultacje p rzy ew entualnie w y k o n y w a nych badaniach architektoniczno-archeolo- gicznych.
3) P o zakończeniu prac konserw atorskich: przygotow anie elaboratu sprawozdawczego — szczegółowej kroniki prac konserw atorskich. P rzy pracach konserw atorskich prowadzonych w ubiegłych Latach na terenie Zamościa przez Oddział W arszawski PKZ współdziałanie P ra cowni D okum entacji Naukowo-Historycznej ograniczało się tylko do pierw szej fazy. PDN-H
w W arszawie nie była w stanie podjąć się nad zorowania prac prowadzonych w odległości 260 km od Warszawy. Działanie jej sprowa dzało się zatem do rozpoznania obiektu, opra cowania dokum entacji historycznej i propozycji wniosków konserwatorskich oraz do udzielania konsultacji do niektórych projektów architek tonicznych.
Gdy w 1967 r. pow stał Zakład PK Z w Lublinie (od 1968 r. przekształcony w oddział) uwaga nowo pow stałej PDN-H skoncentrowana została na sprawach Zamościa. Inw estorzy uznali po trzebę zapewnienia nadzoru naukow o-histo- rycznego nad robotami w ratuszu, bóżnicy oraz kam ienicy przy placu Mickiewicza 10 — we wschodniej pierzei Rynku Wielkiego. Re mont wymienionych obiektów prow adzony był przez PK Z w oparciu o dokum entację tylko częściowo wykonaną przez własną pracownię projektową.
Na ile objęcie tych obiektów nadzorem nafi- kowo-historycznym było istotne potwierdziła praktyka. Mimo właściwego przygotowania zespołów budowlanych do w ykonywania prac w Zamościu, brak na miejscu stałego czynnika kontrolującego zgodność w ykonywanych prac z wymogami konserw atorskim i spowodował pewne zakłócenia. Każdy z wymienionych obiektów służy tu zresztą innym przykładem . W bóżnicy, w momencie obejmowania jej przez nadzór PDN-H w Lublinie, w ykonyw any już był fryz attyki. W trakcie realizacji okazało się, że pro jek t attyki z 1961 r. nie uwzględniał stanu istniejącego, nie liczył się z zachowanymi jej fragm entam i i form alnie został przez
