Widok Prorocy jako zjawisko religijne starożytnego Wschodu

R O C Z N IK I T E O L O G IC Z N O -K A N O N IC Z N E T o m X X V , z e s z y t 1 — 1978

K S. L E C H S T A C H O W IA K

PROROCY JAKO ZJAW ISKO RELIGIJNE STAROŻYTNEGO WSCHODU

P rorocy izraelscy, w ystępujący w S tarym Testamencie, z jednej strony są ludam i w yrosłym i n a w spólnym podłożu kulturow ym starożytnego Wschodu, z drugiej zaś n u rtu je ich o w iele silniejsza świadomość wyboru i powołania przez Boga żywego, któ ry dom aga się całkowitego i bezw arun­

kowego zaangażowania w służbę Jego słowa Zadaniem niniejszego a rty ­

k ułu będzie pokazać form y profetyzm u w w ielkich k ulturach sąsiednich, a ty m sam ym ustalić, na ile można umieścić ruch prorocki w ram ach sta­ rożytnej k u ltu ry religijnej — zwłaszcza starosem ickiej, na ile zaś jest on zjaw iskiem oryginalnym w ynikającym ze specjalnego w yboru narodu przez Boga i prowadzonego od wieków zbawczego dialogu.

Przegląd najw ażniejszych form profetyzm u pozaizraelskiego ograniczy się oczywiście tylko do tych środowisk, z którym i naród w ybrany zetknął się w biegu swej historii; najbaczniejszą uw agę trzeba będzie zwrócić na te k u ltu ry religijne, które ze względów politycznych lub geograficznych oddziaływały w okresie kształtow ania się instytucji religijnych ludu Bo­ żego. Będzie to n ajp ierw profetyzm egipski dość specyficzny, ale i różno­ rodny, dalej poszczególne postacie zbliżone do kategorii „proroków ” w kul­ tu rach mezopotamskich. Nieco szerzej w ypada omówić dwa środowiska najbardziej zbliżone w form ach i przekazie orędzia prorockiego do opisów biblijnych: k u ltu rę religijną znaną z tekstów z M a r i2, obfitującą w w y­ stąpienia proroków, oraz profetyzm kananejski przyjęty w kraju, który wzięli w posiadanie przedstaw iciele dw unastu pokoleń izraelskich.

1. P rofetyzm w starożytnym Egipcie

Zjawisko profetyzm u zw iązane jest w k ra ju faraonów przede w szyst­ kim z klasą kapłańską, z postaciam i m ędrców i pisarzy. Nie p retendują oni 1 I n fo rm a c ją o re lig io -h is to ry c z n e j k o n c e p c ji B oga p o d a je G. M e n sc h in g (P ro p h e­ te n I. R elig io n s g es ch ich tlic h . W : D ie R elig io n in G esc h ich te u n d G e g en w a rt. B d. 5. 3. A u fl. T ü b in g e n 1961 s. 608-611.

2 O g ó ln e in fo rm a c je o ś ro d o w is k u r e lig ijn y m w M a ri p o d a je C. W e s te rm a n n (D ie M a riB rie fe u n d d ie P ro p h e tie in Israel. W : F o rsch u n g a m A lte n T e s ta m e n t. M ü n

-do aktualnie otrzym ywanego objaw ienia od bóstwa, jak prorocy izraelscy, lecz w ystępują jako rzecznicy pow rotu do przeszłości. W ykładnikiem ide­ alnego, harm onijnego układu jest znane pojęcie staroegipskie maat: w y­ raża ono porządek i ład, pełną równowagę na płaszczyźnie politycznej, praw nej i m o raln e j3- Prorocy egipscy wiążą je z idealną przeszłością, któ ­ rą pragną rzutow ać w teraźniejszość lub przyszłość; stąd w iele ich pro­ roctw naw iązuje do w ydarzeń związanych z „daw nym i dobrym i czasami” przedstawianym i jako fakty, które m ają dopiero nastąpić (vaticinia ex eventu, proroctwo o zdarzeniach przeszłych). N iejednokrotnie egipscy prorocy w ystępują jako rzecznicy magii; przypisują sobie posiadanie mocy odwracania nieszczęść przyszłych. Jednak w odróżnieniu od w ielu semic­ kich proroków nie znają oni stanów ekstatycznych ani entuzjastycznych;

te bowiem stanow iłyby zaprzeczenia nadrzędnego pojęcia maat.

Profetyzm egipski nie zna perspektyw y historycznej poza prostą re la ­ cją przeszłość — przyszłość. Wszelki linearny rozwój dziejów świata, dos­ konalenie się w kierunku zbawczej przyszłości, jest obce m yśli proroków egipskich. W ystąpienia ich wiążą się z kryzysem politycznym, socjalnym i narodowym, trudno jednak wykazać jakiekolw iek powiązania między po­ szczególnymi wypowiedziami-. Proroctw a odnoszą się w Egipcie do indy­ widualnych w ydarzeń i indyw idualnych osób, zwłaszcza faraonów, ich na­ stępców, wyższych funkcjonariuszy itp. Nigdy nie są prorocy egipscy zwia­ stunam i zbawienia dla całego narodu lub jego części. Pod względem reli­ gijnym panuje między nim i znaczne zróżnicowanie: prorocy wywodzący się z kół mędrców zdradzają niekiedy tendencje monoteistyczne, podczas gdy kapłani i pisarze raczej faw oryzują politeizm, zwłaszcza kultowy.

Poza spekulacjami mędrców cechuje profetyzm egipski swoisty u tyli- taryzm : ich wyrocznie dotyczą korzyści lub nieszczęść osób, z którym i są związani. W tym świetle należy też oceniać wiele wypowiedzi prorockich składających hołd bóstwu za ich dobroczynne działanie; zresztą granica między piśm iennictwem hym nicznym a prorockim jest w literatu rze reli­ gijnej Egiptu dość płynna.

Częstym m otywem w wyroczniach egipskich jest pow rót do autorytetu i religijności' czasów dawnych; wiąże się z tym zarówno k ry ty k a słabych i lękliwych władców, jak i oczekiwanie idealnego w ładcy-pasterza. Na płaszczyźnie moralno-socjalnej posługują się wyrocznie prorockie przeci­ w ieństw am i pomyślność-nieszczęście; szczególnym zaś przedm iotem ich c h en 1964 s. 171-189), F. E lle rm e ie r (P ro p h e tie in M ari u n d Isra el. H e rtz b e rg a. H. 1968), E. N o o rt ( U n te rsu c h u n g e n z u m G o tte s b e s c h e id in M ari. D ie M a ri-P ro p h e tie in d er a ltte s ta m e n tlic h e n F orschung. N e u k irc h e n 1977).

3 R. R a m lo t w sw o im m o n u m e n ta ln y m a r ty k u le o p ro fe ty z m ie (P ro p h e tism e 1,1. E g yp t, w : D ictio n n a ire d e la B ible. S uppl. V III 812-868) c h a ra k te ry z u je w s z e c h s tro n n ie to po jęcie (zwł. kol. 820-823. 829-831, b ib lio g ra fia s. 822-823). Zob. n a d to H. H. S c h m id (G e re ch tig ke it als W e lto rd n u n g , „B eiträg e z u r h is to ris c h e n T h eo lo g ie” 40:1968, s. 46-61).

PR O R O C Y JA K O Z JA W IS K O R E L IG IJN E ... 2 5

wypowiedzi jest naruszenie równow agi socjalnej, oczywiście w ram ach maat. Wiele wypowiedzi prorockich starożytnego Egiptu jest do dziś przed­ miotem sprzecznych interp retacji wobec słabej i fragm entarycznej znajo­ mości uw arunkow ań religijnych i kulturow ych 4.

2. Profetyzm w kulturach starożytnej Mezopotamii

Środowisko kulturow e M ezopotamii jest pod każdym względem różne od Egiptu. W kraczam y tu taj w św iat w yobrażeń religijnych semickich, jak ­ kolwiek *echa w ierzeń m ieszkańców przedsem ickich są dobrze wyczuwalne. Zróżnicowanie charakteru profetyzm u mezopotamskiego wiąże się z histo­ rią tych obszarów, podlegających ustawicznej fluktuacji i politycznej, i na­ rodowościowej. Nie bez znaczenia będzie też diam etralnie różna koncepcja bóstw a i człowieka, poglądów na życie, odpłatę za postępowanie dobre lub złe itp. Oczywiście, nie brak i elem entów wspólnych religii egipskiej i m e- zopotamskiej, k tóre prow adzą do pew nych analogicznych cech kontaktów między bóstwem a człowiekiem.

Wiadomości o działalności profetycznej w religii Sum erów są nader skąpe i pochodzą głównie z okresu, kiedy proces ich sem ityzacji był już znacznie zaaw ansow any 5. Być może jednak, że w niektórych form ach pro­ fetyzm u, uchodzących za typow o semicko-mezopotamskie, żyły daw niejsze w yobrażenia przedsem ickie. W dotąd odczytanych tekstach starosum eryj- skich b rak ^ właściwego i bezpośredniego opisu czynności odpowiadającej pojęciu „prorokow ać”. Szeroko natom iast rozwinęło się w różbiarstw o i to na podstaw ie oglądu wnętrzności, dalej przepow iednie przyszłości na pod­ staw ie w ykładu snów. Ja k się w ydaje, istnieli specjalni wykładacze snów („ludzie stojący u węzgłowia śpiącego” — sum. lusag-śe-nd-a); byli to ka­ płani, którzy z kolei otrzym yw ali objaw ienie co do znaczenia w idzenia sen­ nego rów nież w e śnie 6. We śnie otrzym ują też niektórzy kapłani i królo­ wie polecenia, przekazyw ane niejednokrotnie w sposób symboliczny. W pra­ wdzie dziedzina objaw ień oneiratycznych (otrzym yw anych w widzeniach sennych) przekracza zasadniczo ram y profetyzm u, nie wolno jednak zapo­ minać, że sen proroczy stanow i także w S tarym Testam encie jedną z n aj­ starszych postaci objaw ienia prorockiego. N ajbardziej znanym ze snów 4 W ie lu sp o ś ró d z n a n y c h eg ip to lo g ó w w a h a się o d n ieść o k re ś le n ie „ p ro ro c k ie ” do te k s tó w e g ip -k ic h , z a lic z a ją c je do w y p o w ie d z i p o lity c z n y c h n p . H. B o n n e t. (R e a l­ le x ik o n d er ä g y p tis c h e n R eU gio n sg esch ich te. B e rlin W est 1952 s. 609) lu b lite r a tu r y ty p u m ąd ro ścio w e g o . Zob. te ż R a m lo t (jw.) i F. N ö tsc h e r (P ro p h e tie im U m k r e is d es a lte n Israel. „B ib lisc h e Z e its c h rift” 10:1966 s. 163-170).

6 P o r. R a m l o t , jw . kol. 869-876. O g ó ln iej o k u ltu r z e i re lig ii S u m e ró w zob. M. B ie lic k i (Z a p o m n ia n y ś w ia t S u tn e r ó w . W a rs z a w a 1966).

• A. L. O p p e n h e i m . T h e In te r p r e ta tio n o f D r ea m s in th e A n c ie n t N e a r E ast. P h ila d e lp h ia 1956 s. 224; A. F a l k e n s t e i n . W a h rs a g u n g . W : L a d iv in a tio n en M e so p o ta m ie a n c ie n n e e t d a n s les re lig io n s v o is in e s. P a r is 1966, szczeg. s. 56.

„proroczych” jest opis zaw arty w szeregu hym nów o budowie świątyni. Ningirsu, bóg m iasta Lagasz, objaw ia Gudei, królowi sum aryjskiem u, plan budowy wielkiej świątyni, w yjaśniony następnie w dalszych snach i po­ twierdzony przez grom zesłany od Ningirsu 7. Opis ten sięgający XXI w. przed Chr. rzuca niew ątpliw ie światło na opisany w Rdz sen Jak u b a (Rdz 32,25-33), jako form y kontaktu ze swym Bogiem 8 mimo licznych i uderza­ jących różnic. Pew ne dalsze elem enty analogiczne do działalności proro­ ków izraelskich można stwierdzić w lam entacjach, szczególnie nad zburzo­

nym miastem, które podejmie także tradycja akkadyjska.

L iteratura „prorocka” Mezopotamii semickiej m a odm ienny charakter; Semici dobitnie odczuwali istnienie i działanie zła, sprowadzając je nie do jakiegoś fatum, lecz przypisując je działalności złowieszczych istot. Cho­ dziło więc o to, by zneutralizować ich działanie, co odpowiada praktykom magicznym; najpierw jednak należało to negatyw ne działanie przewidzieć i określić, co stało się domeną wieszczków i p/oroków. Form y przepowia­ dania, zakładające kontakt z bogami i potęgami dobroczynnymi lub zło­ wieszczymi, były dość zróżnicowane u Sem itów wschodnich, leżących w zasięgu k u ltu ry babilońsko-asyryjskiej, i u zachodnich, bliższych ludowi w ybranem u przez Boga Jahw e. Dlatego też z rozważań tego paragrafu w y­ łączymy teksty religijne z Mari, babilońskiego m iasta wschodniej Syrii, które zaw ierają najwięcej i najbardziej uderzających analogii z profetyz- mem biblijnym ; świadectwa prorockie w tych tekstach będą łącznikiem między wielkimi kulturam i Mezopotamii południowej a środowiskiem Ka- naanu, które objęli później w posiadanie Izraelici.

Żywy kontakt człowieka ze światem bóstw był dla religijności mezopo- tamskiej oczywisty; na ile dotyczył on biegu rzeczy w yjętych spod w pły­ wów ludzkich, m. in. przyszłości, wyrażał się w zapytaniach kierow anych pod adresem bóstwa lub bóstw. Odpowiedź ich starano się odczytać przy pomocy środków wróżbiarskich, zwłaszcza jeżeli chodziło jedynie o po­ twierdzenie lub zaprzeczenie postawionego pytania. Oprócz tego religia mezopotamska znała wyrocznie doskonalsze, mianowicie w izje otrzym yw a­ ne na jawie i we śnie (te ostatnie znane już dobrze u Sumerów). Wizje senne zdradzają dość znaczne zróżnicowanie. Oprócz bezpośrednich odpo­ wiedzi jasnych i niedwuznacznych obejm owały one także obrazy w y­ m agające interpretacji podawanej przez specjalnych wykładaczy snów.

Charakterystyczną formę poszukiwania odpowiedzi bóstw a stanow ią w semickiej Mezopotamii wyrocznie typu m antycznego. O bejm ują one róż­

ne postacie hepatoskopii, ornitomancji, dalej obserwacji zachowania ludzi, 7 O p a n o w a n iu G u d e i zob. B ielick i (jw . s. 134-142) i S. N. K r a m e r (T h e S u m e ria n s. C hicago 1963 s. 137-140).

PR O R O C Y JA K O Z JA W IS K O R E L IG IJN E ... 2 7

a naw et przedmiotów, in terp retacji zjaw isk atm osferycznych, astro lo g ii9. S troną pytającą, czyli podejm ującą inicjatyw ę wypowiedzi Bożej, je s t zw ykle człowiek. W rzadkich tylko w ypadkach przekazanie „wyroczni” o charakterze prorockim następuje z inicjatyw y samego bóstwa dla człowieka (lub ludzi) cieszącego się jego opieką; odbyw a się to również opisanym i wyżej środkam i (zwłaszcza wizja, sen) i dotyczy przyszłości. Odpowiedzi w yroczni mogą dotyczyć zarówno jednostek, jak i większych grup; w pierw szym w ypadku będą to zwłaszcza panujący, wysocy funkcjonariusze (np. ich wybór, usunięcie) i inne w ybitne osoby dworskie i pryw atne; w drugim chodzi o losy m ieszkańców m iasta, o ich pomyślność itp. Żadna z dotychczas znanych wyroczni m ezopotamskich nie odnosi się do losów całego narodu, do jego postępowania, nagrody, k ary zagłady, ocalenia itp.

O znaczeniu działalności zbliżonej do „profetyzm u” w M ezopotamii po­

ucza w ielka ilość określeń opisujących nie tylko kierunki czy form y „w y­ roczni”, ale inform ująca również jak rozum iano ich religijny charakter. N a pierw szy plan w ysuw a się asyro-babiloński „widzący”, baru, re k ru ­ tu jący się praw dopodobnie spośród k a p ła n ó w 1#. Je st on przedstaw iany często jako funkcjonariusz dw oru królewskiego, wieszcz „oficjalny” różny od popularnych wieszczów ludowych. Odznacza się w yjątkow ym i zaletami fizycznymi, a zapew ne i religijnym i; niektórzy znawcy religii mezopotam- skiej przypuszczają, iż dopuszczenie go do funkcji „prorockiej” poprzedza­ ła inicjacją doktrynalna i cerem onialna. Funkcje te są bardzo różnorodne: od wróżb (odczytywanie woli bóstw a z ruchów dym u lub oliwy) aż do ko­ m unikow ania woli bogów w ram ach błogosławieństw lub m odlitw 11. W w ielu w ypadkach trudno rozstrzygnąć, czy chodzi o czynności kapłańskie, wróżbiarskie, czy też prorockie.

Jeżeli bärü był raczej w różbitą i nie posługiw ał się w przepow iadaniu ekstazą, inaczej ma się spraw a z w ielką kategorią ludzi (mężczyzn i kobiet) znanych w M ezopotamii jako m ahhü (w Mari m uhhü, f. żeńska: m uhhü- tüm ), którzy bardziej niż poprzedni mieszczą się w ram ach określenia, pro­ ro k ”. Ju ż sam a etym ologia słowa dowodzi, że ludzie ci obwieszczali lub przekazyw ali w yrocznie bóstw a w stanie uniesienia ekstatycznego grani­

• A. B a ru c q (O racle 1,2. A s s y r ie e t B a b ylo n ie. w : D ictio n n a ire d e L a B ib ie . S uppl. V I s. 756-760) o p is u je szczegółow o fo rm y u d z ie la n ia w y ro czn i.

10 O b ä r ü b a b ilo ń s k ic h p isze sz e ro k o B a ru c q (jw . s. 759); R. L a rg e m e n t (L es o ra c les d e B ile a m et la m a n tiq u e su m e ro -a c c a d ie n n e . W : M e m o ria l d u c in q u a n te n a ir e d e l’In s t. C a th o liq u e d e P a r is . P a r is 1964 s. 38-39) w y s u n ą ł n a w e t w ą tp liw ą h ip o te z ę o r e la c ji m ię d z y im ie n ie m o jc a B a la a m a , B e o ra a b a b ilo ń s k im b ä rü (por. L b 22,5). 11 P o r. A. G o e t z e. A n o ld B a b y lo n ia n P r a y e r of th e D iv in a tio n P riest. „ J o u rn . of C u n e ifo rm S tu d ie s ” 22:1968 s. 25-29; R. L a b a t. W : L e s relig io n s d u P roche O r ie n t a sia tiq u e . P a r is 1970 s. 166. A u to rz y ci p rz e k a z u ją i k o m e n tu ją -tek sty a k a - d y js k ie z w ią z a n e z bärü.

czącego z szałem 12. Teksty z czasów A sarhaddoną i A surbanipala wspomi­ nają wyraźnie o „orędziach” czy „wyroczniach” b&rü; żaden tekst nie mówi jednak nic bliższego o sposobie otrzym yw ania posłannictw od bóstwa. Działalność tych „proroków ” mezopotamskich była, jak się w ydaje, um ac­ niająca, daleka jednak od chęci w yw ierania efektywnego w pływ u na po­ czynania króla, napom inania go itp.

Poza mniej znanymi (i zapewne drugorzędnymi) eśśebu, ekstatycznym i kapłanam i „napełnionymi bóstwem ”, zabbu, ekstatykam i kaleczącymi się w transie, należy jeszcze wspomnieć kapłanki-w różbitki, raggintu, w ykrzy­ kujące w stanie uniesienia swoje wyrocznie. W ich wypowiedziach godną uwagi jest pierwsza osoba mówiącego bóstwa; świadczy ona o odczuciu ścisłej łączności ze swym mocodawcą.

Czynnikiem istotnym w działalności prorockiej m ahhü jest „tchnienie” (zaqiqu), czynnik niem aterialny i nieuchw ytny, ale daleki od hebrajskiego

rüah, życiodajnego czynnika Bożego w ST 13.

Reasumując, profetyzm mezopotamski pod względem treści bardziej przypomina biblijne proroctw a polityczne niż religijne lub m oralne. Odno­ szą się one do instalacji panującego, trwałości jego dynastii, budow y świą­ tyni, m urów czy akweduktów, w ypraw wojennych, przy czym „w yrocznie” mezopotamskie często zbliżają się do różnych form w różbiarstw a lub magii. Także tutaj przeważają zdecydowanie proroctw a jako odpowiedzi na po­ stawione przez zainteresowanych zapytanie czy skierow aną do bóstw a proś­ bę. „Objawienia” prorockie z inicjatyw y bóstwa należą do w yjątków i zw y­ kle są dalekim echem interw encji człowieka. Obok wyroczni typu m an­ ty cznego wielką wagę przypisuje się nadal snom proroczym i ich w ykła­ dowi. Wreszcie godnymi wzmianki są tzw. „kroniki prorockie”, tj. oparte na wydarzeniach przeszłych zapowiedzi przyszłości, w której zm ieniają się regularnie okresy pomyślności i nieszczęść 14. Te dokum enty (zresztą niekom pletnie zachowane) w ykazują pew ne analogie do historycznego spo­

sobu myślenia proroków, ew entualnie do koncepcji historycznych przyję­ tych we wczesnej apokaliptyce (szczególnie w Księdze Daniela). Jakikol­ wiek wpływ postawy etycznej lub religijnej jednostek czy całego narodu na kierunek biegu wypadków jest zasadniczo obcy tym tekstom.

3. Profetyzm w tekstach pochodzących z Mari

Mari było środowiskiem pogranicznym między M ezopotamią a Syrią, gdzie ścierały się w pływ y religijne babilońsko-asyryjskie z

zachodniose-12 S zerzej zob. N ö tsc h e r (jw . s. 173-178) i niżej § 3.

13 D o k ła d n ie jszy m o d p o w ie d n ik ie m h e b r a js k im d la za q iq u je s t h e b el. D alsze in ­ fo rm a c je : T h e A s s y r ia n D ictio n a ry. T. 21 s. 60.

14 C ały szereg ty ch d o k u m en tó w p o ch o d zący ch z A ssu r, N in iw y i B a b ilo n u w y d a li A. K. G ray so n i W. G. L a m b e rt (A k k a d ia n P rophecies. „ Jo u r, of C u n e ifo rm S tu d ie s”

P R O R O C Y JA K O Z JA W ISK O R E L IG IJN E .., 2 9

mickimi. A tm osfera w ędrów ek m ałych grup nomadów pod zw ierzchnict­ wem „szejków” prowadzi nas w św iat znany w Biblii w okresie p atria r­ chów. Nie jest też przypadkiem , że form y profetyzm u są pod wielu wzglę­ dam i bliższe prorokom biblijnym , przynajm niej w najdaw niejszym okre­ sie. Najnow sze badania w ykazały także charakterystyczną działalność pro­ roków z M ari odnośnie do „świętej w ojny” ; w ydaje się to w yjaśniać po­ chodzenie w ielu rodzajów literackich prorockich w S tarym Testam encie 1S. Ogółem w ym ienia się 27 tekstów prorockich odnoszących się do różnych osób, okoliczności i różnych bóstw. Większość tych proroctw dotyczy w ar­ stw y „am oryckiej” piśm iennictw a z M ari; tym tłum aczy się też odm ienny charakter tych tekstów od profetyzm u mezopotamskiego i znacznie w ięk­ sze podobieństw a do Starego Testam entu 16.

W śród osób otrzym ujących objaw ienia prorockie dokum enty z archi­ w um Zimrilim a, króla Mari, w ym ieniają zarówno personel kultowy, jak i liczne osoby „św ieckie”, w tym także wiele kobiet. W pierw szej grupie, związanej na stałe z kultem , na pierw szy plan w ybijają się znani już z m e- zopotam skich tekstów m u h h ü m i m uhhütum , ekstatycy, stanow iący pew ną klasę oddzielną, prawdopodobnie różną od kapłanów 17, dalej „odpowiada­ jący ” obu płci, äpilum, (äpiltum), oraz kapłani spraw ujący funkcje proroc­ kie, sangüm. Prorocy „św ieccy” noszą różne nazwy, które nie zawsze po­ zw alają określić ich zawód lub rangę społeczną. W każdym razie miejscem objaw ienia woli bóstw a są nie tylko obiekty sakralne (świątynie). Dość zróżnicowane opisy otrzym yw ania od bóstw a przekazów obejm ują bodaj najstarszą form ę prorocką: sny, opowiadania o nich z odpowiednim w ykła­ dem, wizje, słuchanie słów, przepowiednie, odpowiedzi, posłannictw a itp. Prorocy ci znajdują się często przy otrzym yw aniu „objaw ień” w stanie ekstazy, co zresztą sugeruje term in m u h h ü m (m u h h u tü m ) 18.

Rodzaje literackie, jakim i posługują się ci prorocy, są również znacznie bliższe biblijnym niż w poprzednio omówionych tekstach „prorockich”. W ydaje się, że podstaw ow ą form ą prorocką w Mari jest „posłannictw o” bóstwa, w ypow iadane ustnie, często także spisywane. Prorocy w Mari uw ażają się za posłańców bóstw i w ystępują w ich imieniu, a naw et w ich „obecności”, popadając w ekstazę w św iątyni i adresując słowa do obec-18:1954 s. 7-30). S ą to p r o r o c tw a e x e v e n tu , w y k a z u ją je d n a k z a in te re s o w a n ie p r o r o ­ k ó w b ieg ie m h is to rii.

15 Zob. K. K o c h . D ie B r ie fe ’p r o p h e tis c h e n ’ I n h a lts a u s M ari. B e m e r k u n g e n zu G a ttu n g u n d S i tz im L e b e n . „ U g a rit-F o rs c h u n g e n ” 4:1972 s. 53-77 o ra z M. W e i n ­ f e l d . A n c ie n t N ea r E a ster n P a tte r n in p ro p h e tic L ite r a tu r e . „V etu s T e s ta m e n tu m ” 27:1977 s. 178-195.

16 P o r. R a m l o t , jw . s. 884-896 (b ib lio g ra fia do r. 1970).

17 N ie k tó rz y k ry ty c y o d ró ż n ia ją m u h h u , p ro ro k a , od m a h h u , k a p ła n e . Zob. E 11 e r - m e i e r . Is r a e l a n d M ari.

18 O b s z e rn ie j o te rm in o lo g ii p isze J . F. R oss (P ro p h e c y in H a m a th . Isra el a n d M ari. „ T h e H a r v a r d T h eo lo g ical R e v ie w ” 63:1970 s. 11-20).

* nego tam króla. Słowa te m ają charakter gróźb, także w arunkow ych lub też zapowiedzi pocieszających- Groźby te m ają jednak — tak co do tonu, skutków i zakresu — bardzo różny profil w porównaniu z groźbami proro­ ków izraelskich; w ydają się być raczej ostrzeżeniam i niż rzeczywistą pers­ pektyw ą nieszczęścia dla panującego. W odróżnieniu od izraelskich sług słowa prorocy z Mari nie w ykonują żadnych czynności; ich zakres i n t e r - . wencji w ydaje się nader ograniczony w porównaniu ze Starym Testam en­ tem. W ystąpienia w Mari związane są niemal zawsze z kryzysem (np. poli­ tycznym, dynastycznym, w spraw ach pryw atnych) i niepewnością, co nie jest obce prorokom biblijnym, ale nie stanowi też wyłącznej domeny ich działalności. N ajbardziej zasadnicza różnica istnieje oczywiście między obu typam i profetyzm u w dziedzinie religijno-m oralnej. Chodzi nie tylko o po- liteizm w Mari, ale także o takie problemy, jak religijne odczucie grzechu, bezwzględny autorytet słowa Bożego i zwierzchnią władzę Boga nad bie­ giem historii, sprawam i politycznymi, społecznymi i pryw atnym i, co pro­ rokom z Mari jest całkowicie obce. Na płaszczyźnie literackiej trudno zna­ leźć w Mari jakąkolwiek uchw ytną tradycję prorocką. Najwięcej punktów porównawczych z Biblią dostarczają poszczególne zw roty i formuły, praw ­ dopodobnie wspólne wszystkim kategoriom ludzi zbliżonym do „proro­ ków ” wśród zachodnich Semitów. Ponieważ między tekstam i z M ari a spi­ sanym i orędziam i prorockimi w Starym Testam encie upłynął okres ok. 600-700 lat, ta konsekwencja języka prorockiego musi budzić podziw. Dla właściwej oceny podobieństw i różnic należy brać pod uwagę nie tylko język i form y literackie, ale przede wszystkim ogólną atm osferę religijną w obu środowiskach, z której czerpią poszczególne teksty swój właściwy sens i wymowę teologiczną. Ta atm osfera zaś była w Mari i w środowisku ludu Bożego zupełnie różna.

4. Profetyzm w środowisku K anaanu

Innym, jeszcze bliższym chronologicznie, geograficznie i kulturow o śro­ dowiskiem prorockim był K anaan; wobec niego S tary Testam ent zajm uje już form alne stanowisko krytyczne. W ykopaliska prowadzone w ostatnich latach w Tell M ardikh, na terenie potężnego starożytnego m iasta syryjsko- palestyńskiego Ebla 19 dowiodły, że już w drugiej połowie III tysiąclecia przed Chr. posiadała płn. Palestyna nie tylko wysoką kultu rę m aterialną i literacką, ale i własne instytucje religijne. Choć trudno jeszcze ocenić nie opublikowane tabliczki (pisane pismem klinowym w jęz. sum eryjskim

18 M iasto to, z n a n e d o tą d je d y n ie z w z m ia n e k lite ra c k ic h , z o stało o d k ry te p rzez w ło sk ą m is ję arch eo lo g iczn ą, d z ia ła ją c ą od r. 1964. L eżało ono n a p łaszc zy ź n ie płn. s y ry js k ie j w m ie js c u n o szący m n a zw ę T ell-M ardiikh. Z n alezio n o ta m w ie lk ie a r c h i­ w u m o b e jm u ją c e (d o tąd ) ok. 15.000 ta b lic z e k (P o r. G. P e t t i n a t o . T e s ti c u n e i- fo r m i del 3 m ille n io in paleo ca n a n eo r iv e n u ti n e lla ca m p a g n a 1974 a T e ll M a rd ik h — = E bla. „ O rie n ta lia N S” 44:1975 s. 361-374).

PR O R O C Y JA K O Z JA W IS K O R E L IG IJN E .., 3 1

i paleokananejskim ), których treść dostępna jest jedynie ogólnie we w stęp­ nych raportach 20, wiadomo dziś, iż istniały tam już w latach 2400-2250 przed Chr. przynajm niej dwie klasy proroków znanych z późniejszych do­ kum entów m ezopotamskich (szczególnie z Mari) m ahhu oraz ndbi’utu m 2ł. Ta ostatnia klasa odpow iada bezpośrednio biblijnym nebi’im, a określenie eblaickie jest najstarszym tekstem pozabiblijnym wspom inającym o na- bi’utum , znanym dotąd jedynie ze ST.

O w iele późniejsza jest w zm ianka o działalności i ekstazie prorockiej

n a teren ie Palestyny, jak ą przekazuje w opisie swej podróży do Biblos Egipcjanin Wen-Amon, ok. r. 1100 przed Chr. Był on świadkiem sprawo­ w anej liturgii, gdy jeden z kapłanów Amona popadł w ekstazę i w tym stanie przekazyw ał posłannictwo swojego boga. Nie wiadomo zresztą do­ kładnie, kto był podmiotem opisanego stanu ekstatycznego: kapłan, mło­ dzieniec czy m łody dw orzanin (adept?) króla Biblos. Ważne jest to, że spełniał on funkcje podobne do spraw ow anych przez proroków lub „synów prorockich” w Biblii i prorokow ał w stanie ekstazy. U żyty w opisie znak hieroglificzny przedstaw ia człowieka ogarniętego konwulsjam i, przypom i­ nającym i stan epileptyczny 22.

Inny tek st z ok. 805 r. przed Chr. odnosi się do czasów proroka Elize­ usza i pochodzi z napisu pam iątkowego Zakira, króla H a m a t23. Walcząc z przew ażającym i siłam i koalicji królów, zw raca się do swego boga Baala- Szam aim a (Baal nieba) i otrzym uje pom yślną zapowiedź za pośrednictw em „w idzących i w różbitów ” (bjd hzjn w bjd ’ddn). Ta aram ejska inskrypcja w ykazuje szereg zw rotów przypom inających orędzia biblijnych proroków (np. „nie bój się”, „ja cię w yrw ę”, „ja w ystąpię po tw ej stroni.e” itd.). Jeśli chodzi o dwie kategorie ludzi przekazujących odpowiedź bóstwa, to poza znanym dobrze ze starszych tekstów biblijnych „w idzącym ” (zob. niżej), napis Z akira w ym ienia ty p wieszcza, ’oded, który —■ jak się w ydaje — przekazyw ał i interpretow ał entuzjastyczne wypowiedzi „widzącego”. ST zna w praw dzie to ostatnie określenie, jednak nie w znaczeniu technicz­ nym , lecz jako imię w łasne (por. np. 2 K rn 15,1; 28,9) 24. Być może chodzi

tu o jednego z licznych proroków „oficjalnych”, utrzym yw anych na dwo­ ®> O p ró cz a r t. p rzy to czo n eg o w p o p rz e d n ie j u w . ż o b .: G. P e t t i n a t o . T h e R o ya l A r c h iv e s o f T e ll M a r d ik h -E b la . „ B ib lic a l A rc h e o lo g ist” 39:1976 s. 44-52 (ogólna c h a r a k te r y s ty k a ).

a P e t t i n a t o . T h e R o y a l A r c h iv e s s. 49. T en ż e a u to r z ap o w ie d zia ł p u b lik a c ję a r ty k u łu o p ro fe ty z m ie w E b la , k tó r y do c h w ili n a p is a n ia teg o a r ty k u łu jeszcze się n ie u k a z a ł.

*2 P o r. A n c ie n t N e a r E a s te r n T e x ts . 2. A u fl. P rin c e to n 1955 s. 26 u w . 13. ** T e k s t z n a jd u je się w p rz e k ł. a n g ie ls k im ta m ż e s. 501-502.

84 P o r. R o s s , jw . s. 4-8. G o d n ą u w a g i je s t g lo sa w 2 K r n 15,8 („ p ro ro k a O d e- d a ” ), k tó r a b y ć m o że c h c ia ła p o k a za ć z w iąz ek „ p ro ro k a ” z o k re ś le n ie m a r a m e j- s k im 'óded.

rze królewskim na całym zachodnio-semickim Wschodzie (także w obu państw ach izraelskich), którzy udzielali doraźnych odpowiedzi n a pytania króla (np. 1 K ri 22,11-28). Takich „dw orskich” proroków (zwalczanych przez wielkie sługi słowa) ST określa stereotypow ym n ebi’im. N ajpraw do­ podobniej term in w ystępujący na steli Zakira obciążony był skojarzenia­ mi w różbiarstw a lub magii i dlatego w Biblii znajdują się jedynie dalekie jego echa.

Omówiony tekst aram ejski z Ham at nie mówi nic o sposobie otrzym a­ nia lub o zjawiskach towarzyszących przekazyw aniu objaw ienia Baal-Sza- maima. Natom iast cenne uzupełnienie opisu ekstazy proroków kananej- skich w relacji Wen-Amona podaje ST w 1 K ri 18, w ram ach opisu sądu Bożego między Eliaszem a prorokam i Baala na górze Karmel. N iew ątpli­ wie chodzi tutaj o sanktuarium kananejskie, w którym personel kultow y w ykonuje "także czynności prorockie; popularny opis cyklu podań o Elia­ szu 25 czyni z nich 450 proroków, podobnie jak w ydarzeniu na górze K ar­ mel nadaje znaczenie ogólnoizraelskie. Tekst biblijny w ym ienia trzy ro­ dzaje czynności, z pewnością charakterystyczne dla k u ltu i profetyzm u kananejskiego. Oprócz em fatycznych wezwań „Baalu, wysłuchaj nas!”, wykonują najpierw prorocy ci taniec kultow y dookoła ołtarza (18,26)2e, następnie czynią sobie nacięcia, celem zwrócenia uwagi bóstwa na swoje wołanie (por. Oz 7,14)27 i wreszcie popadają w stan ekstazy, do której tam ­ te czynności przygotow ywały (1 K ri 18,28-29); być może samookaleczenia dokonywali oni (przynajm niej częściowo) w stanie uniesienia. Nie w ydaje się, by opis biblijny zawierał dane o jakim ś ogólnokananejskim rytuale prorockim; z drugiej strony nie były to odruchy spontaniczne ani im pro­ wizowane.

Nie ulega więc wątpliwości, że m antyka i ekstaza odgryw ała w profe- tyzmie kananejskim doniosłą rolę, jakkolw iek pozabiblijne wzmianki lite­ rackie trudno określić jako częste (por. zupełny ich b rak w tekstach uga- ryckich). Jest rzeczą pewną, że przynajm niej niektóre praktyki tego typu oddziaływały na religijność izraelską; najbardziej podatni na te w pływ y byli oczywiście prorocy „oficjalni” lub wręcz fałszywi, posługujący się środkami kananejskim i w celu wywołania stanu ekstazy (por. J r 29,26). Nadto z danych biblijnych w ynika jasno, że profetyzm kananejski pomie­

85 P o r. G. F o h r e r . Elia. 2. A ufi. Z ü ric h 1968; C. H. S t e c k . Ue b e r lie feru n g in d e n E lia -E rzä h lu n g e n . N e u k irc h e n 1968; L. B r o n n e r. T h e S to r ie s o f E iiah a n d E lisha as P o lem ics a g a in st B aal W o rsh ip . L e id e n 1968; G. H e n t s c h e l . Die E lija erzä h lu n g en . L eip zig 1977.

26 P o r. R. d e V a u x . W : E lie le p ro p h e te I. P a r is 1956 s. 60. In a cz ej F o h r e r (jw . s. 16: „N ach d en B e sc h re ib u n g e n sie h t es so a u s, w ie w e n n m a n ein e n F u s s n a ch d em a n d e re n d u rc h tie fe n S a n d sc h le ift o d e r z ie h t”).

27 ST z a k ła d a sz e ro k ie z as to s o w an ie teg o ro d z a ju p r a k ty k ja k o r y tu żałobnego, zre sz tą zak a za n eg o p rzez P ra w o — p o r. K p ł 19,28; P w t 14,1 o ra z J r 16,6; 41,5; 47,5.

PR O R O C Y JA K O Z J A W IS K Q R E L IG IJN E ... 3 3

szany był — podobnie jak zresztą n a całym starożytnym Wschodzie semic­ kim — z bardzo zróżnicowanymi praktykam i wróżbiarskim i i magicznymi. Szereg zakazów P raw a nie pozostawia co do tego żadnych wątpliwości, mimo że bardzo trudno jest rozróżnić poszczególne kategorie wieszczków lub wróżbitów ; najbardziej kom pletny ich wykaz zaw iera P w t 18,10-11.14. Także relacja 1 Sm 28,6-20 pozwala na pew ne wnioski odnośnie do roz­ pow szechnienia p rak ty k kananejskich nekrom ancji; król izraelski Saul w poszukiw aniu odpowiedzi co do losów przyszłej, bitw y, wobec braku odpo­ wiedzi prorockiej i kapłańskiej, ucieka się do pośrednictw a kananejskiej niew iasty przepow iadającej za pośrednictw em duchów zm arłych 28. W ydaje się, że w pływ y kananejskie były głównym czynnikiem kryzysu religijno- synkretycznego, a także sprzyjały pow staniu wielu postaci pseudoprofe- tyzm u w Izraelu.

5. Zagadka postaci Balaam a (Lb 22-24)

Mimo że działalność proroków pogańskich jest dobrze znana Biblii, S ta ry T estam ent w ym ienia jedną tylko postać spośród nich, k tóra posiada cechy indyw idualne: Balaam ä (Bileama wg TH), syna Beora z Petor, poło­ żonego nad Rzeką (E u fratem )29. Współczesna k ry ty k a biblijna dowiodła, iż nie chodzi tu bynajm niej o postać w yrażającą przyszłe losy pokoleń izraelskich, a więc vaticinia ex eventu (tak utrzym yw ał S. Mowinckel), ale o barcj^o dawny, w ielow arstw ow y przekaz historyczny o działalności pew­ nego w ybitnego wieszczka mezopotamskiego ok. r. 1200.

Inna sprawa, że ten fakt oddziaływania pogańskiego „proroka” na bieg dziejów narodu w ybranego został przekazany dość różnie, głównie przez trad y cję jahw istyczną i kapłańską, zredagowaną w jedną całość w Księdze Liczb. Obie te tradycje w ydają się uważać Balaam a za proroka Jahw e, wypowiadającego w yrocznie pod Jego natchnieniem ; trzecia tradycja, któ­ rej pochodzenie trudno zidentyfikow ać (kapłańska?), przedstaw ia wieszcz­ k a jako w roga Jahw e i Jego narodu, złorzeczącego im. Cokolwiek należało­ by sądzić o prehistorii proroctw Balaama, postać jego w ykazuje nader w y­ raźnie cechy m antyki bab ilo ń sk iej30, opartej na w różbie z zachbwania zw ierząt (epizod z oślicą); zwyczaj przeklinania i interw encja tego rodzaju

88 P o r. H. A. H o f f n e r. ’Ob. W : T h eo lo g isch es W ö rte rb u c h zu m AT. Bd. 1 s. 144 n. 19 W o s ta tn ic h la ta c h n a le ż y o d n o to w a ć w ie lk ie z a in te re s o w a n ie p o sta cią B a la a ­ m a : (P o r. L a r g e m e n t , jw .; W. G r o s s . B ile a m . M ü n c h e n 1974; D. V e t t e r . S e h e n p r u c h u n d S e g e n s sc h ild e r u n g . A u s d r u c k a b s ic h te n u n d sp ra ch lich e V e r w ir ­ k lic h u n g in d e n B ile a m -S p r ü c h e n v o n N u m e r i 23 u n d 24. S t u t tg a r t 1974; M. G ö r g . D ie ’H e im a t B ile a m s ’. „ B ib lisc h e N o tiz e n ” 1:1976 s. 24-28; J. H o f t i j z e r. T h e P r o p h e t B a la a m in a 6 -th C e n tu r y A ra m a ic In sc rip tio n . „B ibi. A rc h e o lo g ist” 39:1976 s. 11-17; H. D o n n e r . B a la a m p seu d o p ro p h eta . W : B eiträ g e z u r a ltte s ta m e n tlic h e T h eo lo g ie. F e s ts c h r ift W . Z im m e r li. G ö ttin g e n 1977 s. 112-123; L. R o s t . F ra g en u m B ile a m . T am że s. 377-387).

,0 Zob. L a r g e m e n t , j w.

wieszczka na życzenie pogańskiego króla Balaka odpow iadają charaktero­ wi profetyzm u mezopotamskiego. Zresztą Biblia nie nazyw a nigdzie Ba- laam a „prorokiem ”, n äb i’, lecz w różbitą (haąąósem por. Joz 13,22), uw a­ żając go za człowieka „który pada, a oczy m u się otw ierają” (Lb 24, 4). Czy był on wieszczkiem pogańskim w rodzaju mezopotamskich b&rü, tru d ­ no ustalić; imię jego ojca nic o tym nie mówi (zob. wyżej)- Starodaw ne tradycje izraelskie uważały, że mógł stać się on narzędziem Jahw e, który przez jego usta potwierdził powołanie Izraela na swój naród (Lb 23,9), bło­ gosławieństwo Boże (23,20) i suprem ację włddzy królew skiej Jahw e (Lb 23,21). Wyrocznia Balaam a zapowiadająca pod symbolem gwiazdy „z Jaku­ ba” przyszłego księcia, który podbije w szystkie narody, odnosiła się do dy­ nastii Dawidowej; jednoznaczny sens m esjański Lb 24,17-18 jest trudny do ustalenia 31.

Późniejsze tradycje starotestam entalne, a zwłaszcza now otestam entalne o Balaamie oceniają jego postać bardziej krytycznie. Lb 31,8 i Joz 13,22 przedstaw ia go jako wroga Izraela, zwodziciela zachęcającego do nierządu pogańskiego (Lb 31,16); z tego powodu (walczył również, jak się wydaje, po stronie Madianitów) m iał on ponieść śmierć. NT natom iast uw aża go wręcz za typ fałszywego nauczyciela (por. 2 P 2,15-16; Ju d 11 i Ap 2,14). Te tradycje odzwierciedlają bardziej refleksje nad rolą i zadaniam i pro­ roka starotestam entalnego, niż mówią cokolwiek o jego tajem niczej po­ staci i działalności.

6. Profetyzm starożytnego Wschodu a Biblia

Przeprowadzony przegląd form i postaci „prorockich” w najw ażniej­ szych kulturach — semickich i niesemickich — starożytnego Wschodu po­ zwala na pewne ogólniejsze refleksje. Co praw da dokładniejsze porów na­ nie byłoby możliwe dopiero po przedstaw ieniu profetyzm u biblijnego, tym niem niej można na podstawie przeprowadzonej analizy w ysnuć pewne spostrzeżenia. Przede wszystkim należy stwierdzić, że poza Biblią b rak jed­ noznacznego rozróżnienia funkcji prorockich od wróżbiarstw a, przepowia­ dania przyszłości, m antyki, w ykładu snów itp. Nigdzie nie w ystępują spon­ tanicznie ludzie stw ierdzający i potw ierdzający swoje powołanie do Boga, gotowi do bezkompromisowej i bezinteresownej służby w Jego imię. P ro­ rokom pogańskim nie towarzyszy też autorytet, jaki posiadają starotesta­ m entalni słudzy słowa. Zakres ich działalności — w porów naniu z proro­ kam i izraelskimi — jest nader ograniczony: nigdy nie zam ierzają oni wpływać na ogólne losy narodu, nie w zyw ają go do porzucenia złego po­ stępowania, obiecując nagrodę za dobre, nie rozw ijają działalności ani teo­ 31 P o r. M. R e h m . Die S p r ü c h e B ile a m s. W ; D er k ö n ig lic h e M essias. K e v e la e r 1968 s. 23-29, a zw łaszcza J . C o p p e n s. L e s o ra cles d e B ilć a m . W : M ć la n g e s E. T isse ra n t 1. C ittä d el V a tic an o 1964 s. 67-80, szczeg. 78 (w y ra ża re z e rw ę o d n o śn ie do sen su b e zp o śre d n io m esjań sk ieg o ).

PR O R O C Y JA K O Z JA W IS K O R E L IG IJN E ... _{3 5}

logiczno-doktrynalnej, ani religijno-m oralnej jako echo otrzymanego obja­ wienia. Najczęściej (choć nie wyłącznie) dotyczą „proroctw a” pozabiblijne odpowiedzi na postawione przez króla (lub inną w ybitną osobę) zapytanie naw iązujące do problem ów politycznych, do spraw nie posiadających częs­ to widocznego związku z religią. W ypowiedzi „prorockie” z zasady odno­ szą się do jednostki lub m niejszej grupy osób, nigdy zaś do całego narodu. Istnieją w praw dzie w tekstach semickich poza Biblią pew ne ślady „fun­ kcji” prorockich, nie wiadomo jednak dokładniej kim są osoby spraw ujące je: kapłanam i, pomocniczym personelem kultow ym czy oficjalnym i m ędr- cam i-w różbitam i akredytow anym i przy dworach królewskich.

Te starodaw ne tradycje, które by można w pew nym najogólniejszym sensie nazwać „prorockim i”, nie pozostały zapewne bez echa w Izraelu tak bardzo podatnym na kulturow e (i religijne) w pływ y obce. Wiele opisanych elem entów m ożna będzie odnaleźć w ST, zwłaszcza w czasach daw niej­ szych, w śród ugrupow ań prorockich, które przepow iadanie w im ię Jahw e

obrały sobie jako cel swego życia; m.in. stosowali oni m antykę, występowali w stanie ekstazy, wykonyw ali czynności kultow e itp. Te postacie pro­ rockie m ają w Biblii charakter epizodyczny, drugorzędny i często byw ają krytykow ane przez wielkie, indyw idualne postacie prorockie, które nadają ton religijności Izraela. Wielu spośród w ybitnych proroków okresu m onar­ chii dystansuje się w yraźnie od takich zawodowych „proroków ” odrzuca­ jąc naw et ty tu ł „nabi”. Ludzie ci (np. Amos, Ozeasz, Eliasz, Elizeusz, Iza­ jasz, Jerem iasz) powoływani z różnych stanów i w różnych okolicznościach, nie m ają analogii w znanych dotychczas tekstach pozabiblijnych i w ydają się być zjaw iskiem specyficznie izraelskim. Oczywiście, profetyzm podle­ gał w B iblii’ ewolucji i przem ianom w m iarę pogłębiania się religijności. Wreszcie w ypada dodać, że ST wie dobrze o działalności współczesnych proroków obcych, zakłada ich — pew ne przynajm niej — w pływ y na kró­ lów państw sąsiednich oraz stara się zapobiec niebezpieczeństwu oddziały­ w ania takiego typu profetyzm u na religię objawioną. Poza omówionymi

w ypadkam i proroków Baala i specyficzną postacią Balaama, 1 Sm 6,2-9 w ym ienia „kapłanów i w różbitów ” filistyńskich, którzy udzielają autory­ tatyw nych odpowiedzi w spraw ie arki Przym ierza zabranej w w yniku zwycięskiej w alki „do niew oli”. J r (27,9) przeciw staw iając się dyplom a­ tycznym zabiegam państw ościennych w spraw ie utw orzenia antybabiloń- skiej koalicji, przestrzega publicznie władców Edomu, Moabu, Ammoni- tów, T yru i Sydonu przed daw aniem posłuchu swoim prorokom 32, nam a­ w iającym zapewne do ryzykow nych przedsięwzięć politycznych. O tym , że zdarzały się także w ypadki prorokow ania w imię obcych bóstw (w Izraelu

** J e r e m ia s z w y m ie n ia t u p o za „ p ro ro k a m i” ró w n ie ż „ w ró ż b itó w ” ,' „w id zą cy c h ” sn y , „ p rz e p o w ia d a c z y ze z n a k ó w ” i „ c z a ro w n ik ó w ” , co o d p o w ia d a dość d o k ład n ie p rz e d s ta w io n e j c h a r a k te r y s ty c e z ac h o d n io sem ick ie g o p ro fe ty z m u p o zab ib lijn eg o .

lub dla Izraelitów) świadczy najdobitniej zakaz (usankcjonowany karą śmierci) wygłaszania takich proroctw w P w t 18,20. Biblia uw aża oczywiś­ cie takie „proroctw a” za fałszywe, trak tu jąc je na rów ni z samowolnymi wystąpieniam i w imię Jahw e bez otrzym anego powołania i objawienia prorockiego. Natom iast należy w yraźnie odróżnić fakt w ystąpienia w imie­ niu obcego Boga od pewnych form i form uł przekazyw ania orędzia pro­ rockiego przez obcych wieszczków. Te ostatnie były pew ną wspólną włas­ nością k u ltu ry religijnej całego semickiego Wschodu i jeżeli nie uwłaczały lub nie pozostawały w sprzeczności z wielkością i świętością Jahw e, Boga Zastępów, mogły służyć także i służyły prawdziwym, powołanym przez Boga sługom słowa. Zakres ich był jednak dość ograniczony z uwagi na niebezpieczeństwo synkretyzm u religijnego, a w późnym okresie m onar­ chii prorocy (szczególnie Jerem iasz) zwalczali ostro proroków „zawodo­ w ych”, stosujących pogańskie sposoby i form y przepowiadania (por. np. J r 2,8; 23,25-28 itd.).

D IE P R O P H E T IE A L S R E L IG IÖ S E S PH Ä N O M E N D E S A L T E N O R IE N T S Z u s a m m e n f a s s u n g

S e it J a h r e n h e r rs c h t u n te r d en F o rs c h e rn e in e z u n e h m e n d e M e in u n g s v e rs c h ie ­ d e n h e it ü b e r d en U rs p ru n g u n d ü b e r die E ig e n a rt d e r a ltte s ta m e n tlic h e n P ro p h e tie . V or e in ig e n J a h r z e h n te n w u rd e n d ie „ p ro p h e tis c h e n ” T e x te a u s U g a rit v e rö ffe n tlic h t u n d m a n su c h te die H in w e ise a u f p r o p h e tis c h e T ä tig k e it a ls V o rb o te n des a lt t e s ta ­ m e n tlic h e n N a b itu m s zu erw eise n . In d e sse n t r a t e n a b e r a u s s e r A e h n lic h k e ite n a u c h b e d e u te n d e U n te rsc h ie d e zu m V o rsch ein . I n le tz te n zw ei J a h r e n k a m e n n o ch v iel ä lte r e p ro to -k a n a n ä is c h e T e x te a u s d e r a lte n S ta d t v i E b la h in zu , Sie d ie p h ilo lo ­ gische S tü tz e zum B e g riff n ä b i (n ä m lich n a b i’u tu m ) — die b is je tz t a u s s e r h a lb d e r B ib el fe h lte — lie fe rte n . E s g a lt also d as P ro b le m e r n e u t zu u n te r s u c h e n u n d a lle b is je tz t b e k a n n te n F o rm e n d e r a u s s e rb ib lis c h e n P ro p h e tie m it d e n a ltte s ta m e n t­ lic h e n D ie n e rn d es W o rte s zu v e rg le ic h e n . E in e b e s o n d e re A u fm e rk s a m k e it w u rd e d e r g e h eim n is v o llen G e s ta lt des B ile a m g e sc h en k t, d ie a n g e s ic h ts d e r n e u e n F o r s ­ c h u n g se rg e b n isse n im n e u e n L ic h t e rsc h e in t.

D ie d u rc h g e fü h rte U n te rs u c h u n g e rg ab , d a ss die w e s e n tlic h s te n Z ü g e des b ib li­ sc h e n P r o p h e te n tu m s a u s s e rh a lb des A lte n T e s ta m e n ts k a u m zu fin d e n sin d . B a b y ­ lo n isch e u n d k a n a n ä is c h e P ro p h e te n sin d v ie lfa c h v o n d en W a h rs a g e rn , T r a u m d e u te r u n d E k s t a t k e r n a lle r A rt k a u m zu tre n n e n . W ed e r in M e so p o ta m ie n n o c h in K a n a a n tr e te n s p o n ta n M en sch en au f, die sich a u f ein e g ö ttlic h e B e ru fu n g s tü tz e n u n d zum v o llen E in s a tz im D ie n st des W o rte s b e r e it w ä re n . D er E in flu ss , d en d ie a u s s e r b i­ b lis c h e n P ro p h e te n a u sü b e n ist g e rin g : sie w e n d e n sich m it R a ts c h lä g e n (se h r se lte n m it e in e m D ro h w o rt) u n d M a h n u n g e n z u m e ist a n d ie H e rrs c h e r, n ie m a ls a n das gan ze V olk. Die Id e e d e r relig iö se n F ü h r u n g des V olkes im A u fträ g e u n d im N am en G o ttes, die E in w irk u n g a u f die g ro sse P o litik , a u f d as re lig iö se L e b e n u. S c h ick sal ist d en h e id n isc h e n P ro p h e te n frem d .