Zasoby adaptacyjne osób zagrożonych

wykluczenie!?

Wydział Nauk Społecznych CARITAS POLSKA

Skazani na

wykluczenie!?

Mirosław Kalinowski Iwona Niewiadomska

Wydawnictwo KUL Lublin 2010

Zasoby adaptacyjne osób zagrożonych

marginalizacją społeczną

Opracowanie redakcyjne Danuta Bilińska

Opracowanie komputerowe Hanna Prokopowicz Jarosław Bielecki

Projekt okładki i stron tytułowych Agnieszka Gawryszuk

Wydawnictwo KUL ul. Zbożowa 61, 20-827 Lublin tel. 81 740-93-40, fax 81 740-93-50 e-mail: wydawnictwo@kul.lublin.pl http:// wydawnictwo.kul.lublin.pl

Druk i oprawa elpil

ul. Artyleryjska 11 08-110 Siedlce e-mail: info@elpil.com.pl

© Copyright by Wydawnictwo KUL, Lublin 2010

ISBN 978-83-7702-113-2

ZASOBY ADAPTACYJNE OSOÂB BEZDOMNYCH ___________________________________________

Joanna Chwaszcz

BezdomnosÂc okresÂlana jako negatywne zjawisko spoøeczne jest jednym z nie- rozwiaÎzanych i ciaÎgle narastajaÎcych problemoÂw wspoÂøczesnego panÂstwa polskiego, innych krajoÂw europejskich i pozaeuropejskich, jest wieÎc zjawiskiem globalnym.

LiczbeÎ osoÂb bezdomnych szacuje sieÎ w Polsce w przedziale od 30 do 300 tysieÎcy.

Andrzej PrzymenÂski w 2000 roku podjaÎø sieÎ obliczen osoÂb bezdomnych w Polsce, z uz´yciem dwoÂch metod statystycznych. Otrzymaø przedziaø w granicach 24-45 tysieÎcy bezdomnych (PrzymenÂski 2001, s. 65). Tak wielka rozbiez´nosÂc spowodo- wana jest brakiem moz´liwosÂci dokonania precyzyjnych obliczenÂ, co wynika z nie- rejestrowania osoÂb bezdomnych przez instytucje panÂstwowe oraz ciaÎgøego prze- mieszczania sieÎ bezdomnych. Ponadto, precyzyjne okresÂlenie liczby bezdomnych w Polsce uniemoz´liwia brak powszechnie akceptowanej definicji bezdomnosÂci.

W literaturze przedmiotu i w praktyce dominujaÎ formuøy utworzone przez prakty- koÂw, søuz´aÎ one gøoÂwnie uporzaÎdkowaniu dziaøan wspierajaÎcych osoby pozostajaÎce bez dachu nad gøowaÎ oraz definicje operacyjne przyjeÎte na potrzeby badan empi- rycznych. Europejska Federacja Narodowych Organizacji PracujaÎcych na rzecz Ludzi Bezdomnych FEANTSA opracowaøa typologieÎ bezdomnosÂci i wykluczenia mieszkaniowego nazywanaÎ ETHOS. Klasyfikacja ta opiera sieÎ gøoÂwnie na charak- terystyce warunkoÂw mieszkaniowych. Punktem wyjsÂcia dla typologii ETHOS jest zaøoz´enie, z´e istniejaÎ trzy domeny konstytuujaÎce ¹domº:

1. domena fizyczna ± oznacza posiadanie odpowiedniego schronienia (przestrzeni) przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi

2. domena spoøeczna ± daje moz´liwosÂc zaspokojenia potrzeby prywatnosÂci i czer- pania satysfakcjonujaÎcych relacji spoøecznych

3. domena prawna ± zapewnia posiadanie tytuøu prawnego do zajmowanego miejsca zamieszkania.

Wykluczenie z jednej lub z kilku domen wyznacza kategorie koncepcyjne braku domu: brak dachu nad gøowaÎ, brak mieszkania, niezabezpieczone mieszkanie, nieodpowiednie mieszkanie (www.feantsa.org).

W omawianiu zagadnienia bezdomnosÂci jako zjawiska spoøecznego nie moz´na zapomniec o konteksÂcie psychologicznym. J. Chwaszcz proponuje psychologicznaÎ koncepcjeÎ definiujaÎcaÎ bezdomnosÂc jako utrwalonaÎ formeÎ uczestnictwa w døugo- trwaøej, niszczaÎcej sytuacji z´yciowej polegajaÎcej na licznych deprywacjach, ograni- czajaÎcej w istotny sposoÂb wyboÂr posteÎpowania, prowadzaÎcaÎ do pogorszenia stanu psychicznego i fizycznego czøowieka bezdomnego i utrudniajaÎcaÎ zmianeÎ poøoz´enia na lepsze (Chwaszcz 2008, s. 24).

1.Problemy przystosowawcze bezdomnych

Pomimo iz´ bezdomni tworzaÎ grupeÎ zroÂz´nicowanaÎ, istniejaÎ pewne cechy ich funkcjonowania, w mniejszym lub wieÎkszym stopniu, wspoÂlne dla wszystkich.

Nalez´aÎ do nich: skrajne uboÂstwo przejawiajaÎce sieÎ nieposiadaniem niczego, ograni- czenie zaspokajania elementarnych potrzeb egzystencjalnych, wyalienowanie ze spoøeczenÂstwa obejmujaÎce izolacjeÎ spoøecznaÎ, psychicznaÎ i fizycznaÎ, bezradnosÂc wobec zaistniaøej sytuacji (PrzymenÂski 2001, s. 155-156). Problemy przystosowa- wcze bezdomnych wynikajaÎ zaroÂwno z czynnikoÂw spoøecznych, rodzinnych, jak i indywidualnych. TworzaÎ one siec wzajemnie powiaÎzanych zalez´nosÂci.

Typowe obszary problemowe osoÂb bezdomnych:

Deprywacja potrzeby posiadania domu z uwzgleÎdnieniem domeny fizycznej, spoøecznej i prawnej

Takie ujeÎcie pozwala na klasyfikacjeÎ osoÂb bezdomnych z deficytami w zakresie posiadania domu na 13 typoÂw operacyjnych: ludzie zamieszkujaÎcy w przestrzeni publicznej, osoby zakwaterowane interwencyjnie, przebywajaÎcy w placoÂwkach dla bezdomnych, zakwaterowani w schroniskach, opuszczajaÎcy pewne instytucje typu zakøady penitencjarne, osÂrodki medyczne (osÂrodki terapii uzalez´nienÂ), domy dziec- ka, osoby otrzymujaÎce døugotrwaøe wsparcie z powodu bezdomnosÂci, ludzie w lokalach niezabezpieczonych, osoby zagroz´one eksmisjaÎ, zagroz´eni przemocaÎ, ludzie zamieszkujaÎcy konstrukcje tymczasowe, nietrwaøe, osoby zamieszkujaÎce w warunkach substandardowych, ludzie mieszkajaÎcy w sytuacji przeludnienia.

Deprywacja potrzeby pracy

Z badan meÎz´czyzn w lubelskim schronisku dla bezdomnych wynika, z´e osoby zgøaszajaÎce sieÎ do schroniska w 97,7% saÎ bezrobotne. NajczeÎsÂciej utraciøy praceÎ w latach 1989-1993. NasteÎpnie jeszcze przez jakis czas pracowaøy nielegalnie, ¹na czarnoº, bez umowy, ubezpieczenia, za bardzo niskie wynagrodzenie (Babiarz 2001, s. 121-158). Z badan prowadzonych w wojewoÂdztwie lubelskim i podkarpackim

w latach 2003-2004 wynika, z´e w proÂbie 100 osoÂb bezdomnych bezrobotnych bez z´adnej formy zatrudnienia byøo 94%, 5% otrzymywaøo zajeÎcia dorywcze bez ubez- pieczenia, 1% posiadaø praceÎ na warunkach umowy (Chwaszcz 2009, s. 142).

Przytoczone wyniki badan wskazujaÎ na to, z´e praca, ktoÂra ma søuz´yc czøowieko- wi, staøa sieÎ dla niego czyms niedosteÎpnym lub kojarzy sieÎ z wyzyskiem osoby.

Waz´naÎ kwestieÎ dotyczaÎcaÎ tej sfery aktywnosÂci podnosi R. Babiarz. Powoøuje sieÎ ona na stanowisko KosÂcioøa katolickiego, ktoÂry podkresÂla wartosÂc pracy w samym czøowieku beÎdaÎcym jej twoÂrcaÎ i adresatem. Praca bowiem stanowi dla ludzi cos wieÎcej niz´ tylko zabezpieczenie wartosÂci materialnych. Umoz´liwia osobie samorea- lizacjeÎ w kontakcie ze sÂwiatem zewneÎtrznym, pozwala na podejmowanie zadan z´yciowych, jest dla czøowieka dobrem, chociaz´ nieraz øaÎczy sieÎ z wielkim trudem.

Ludzie bezdomni zostajaÎ praktycznie pozbawieni moz´liwosÂci pracy, przynajmniej tej legalnej. NajczeÎstszym powodem braku zatrudnienia wsÂroÂd bezdomnych saÎ:

bezrobocie, likwidacja licznych zakøadoÂw produkcyjnych, niskie kwalifikacje zawo- dowe tych osoÂb, ich søaba kondycja psychofizyczna.

Piekut-Brodzka zauwaz´a, z´e wysoka stopa bezrobocia ogranicza søabszym jed- nostkom moz´liwosÂc samodzielnego funkcjonowania socjalnego (2000, s. 88).

J. Bittel, powoøujaÎc sieÎ na rozporzaÎdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoøecznej z 28 maja 1996 roku w sprawie zakresu prowadzenia przez pracodawcoÂw doku- mentacji w sprawach zwiaÎzanych ze stosunkiem pracy oraz sposobami prowadzenia akt osobowych pracownika (DzU nr 62, poz. 286), stwierdza, z´e zatrudnienie osoby bez staøego zameldowania jest bardzo køopotliwe dla pracodawcy i trudno podej- rzewacÂ, by w takim wypadku doszøo do skutku. BioraÎc pod uwageÎ wysokie bez- robocie i konkurencyjnosÂc na rynku pracy, bezdomny beÎdzie zawsze staø na stra- conej pozycji w poroÂwnaniu z osobami majaÎcymi zameldowanie przy analogicznych predyspozycjach (Bittel 1997, s. 98).

UboÂstwo

RoleÎ uboÂstwa jako predyspozycji do bezdomnosÂci podkresÂlajaÎ liczni badacze problemu w Polsce (KaminÂski 1997, Sidorowicz 1997, SÂledzianowski 1997, Przy- menÂski 2001, KawczynÂska-Butrym 2003, Kulka 2003, Sadowscy 2003) jak i w literaturze sÂwiatowej (Toro 1995, Rabideau, Toro 1997, Shinn, Weitzman 1998, Tompsett, Torro 2003, Crosier 2004). BezdomnosÂc jest formaÎ skrajnego uboÂstwa, a ono warunkuje bezdomnosÂcÂ. Jednym z jego skutkoÂw jest izolacja, alienacja rodzin ze sÂrodowiska spoøecznego baÎdz zamknieÎcie ich w subkulturowych enklawach. Problem ten odnosi sieÎ zwøaszcza do møodego pokolenia, bowiem marginalizacjeÎ w okresie startu z´yciowego trudno przeøamac w dorosøym z´yciu (PrzymenÂski 2001, s. 123). UboÂstwo zwieÎksza takz´e prawdopodobienÂstwo wystaÎ- pienia roÂz´nego rodzaju patologii i dysfunkcji z´ycia rodzinnego. Niekiedy jest czyn- nikiem wymuszajaÎcym zbyt wczesne usamodzielnienie sieÎ lub opuszczenie domu

przez starsze osoby celem ¹usunieÎciaº sieÎ dla møodych (Sidorowicz 1997, SÂledzia- nowski 1997, PrzymenÂski 2001). UboÂstwo moz´e byc takz´e potraktowane jako potencjalna baÎdz nawet ukryta forma bezdomnosÂci. Na szczegoÂlnaÎ uwageÎ zasøuguje tak zwane uboÂstwo przeøomu spoøecznego, do ktoÂrego zaliczyc moz´na sytuacje rodzin zajmujaÎcych tereny byøych pegeeroÂw. Przybiera ono formeÎ procesu gwaø- townej degradacji materialnej rodziny i czeÎsto prowadzi do najgøeÎbszej postaci, jakaÎ jest bezdomnosÂc (KawczynÂska-Butrym 2003, s. 9-29).

Niska kondycja fizyczna

Z bezdomnosÂciaÎ zwiaÎzane saÎ czeÎsto cieÎz´kie i døugotrwaøe zaburzenia somatycz- ne, nierzadko takz´e poøaÎczone z chorobami psychicznymi. OgraniczajaÎ one moz´li- wosÂci zarobkowania, skazujaÎ czøowieka na staøaÎ opiekeÎ, czeÎsto izolacjeÎ w specjalis- tycznych osÂrodkach. NiezadowalajaÎcy stan zdrowia osoÂb bezdomnych wiaÎz´e sieÎ z warunkami z´ycia w bezdomnosÂci, do ktoÂrych zaliczyc moz´na: niski poziom higieny, niedoz´ywienie, naraz´enie na duz´e zmiany temperatury (zwøaszcza przemar- znieÎcie), døugotrwaøy stres i niezaspokojenie potrzeb. PodatnosÂc na rozwijanie choroÂb zwieÎksza ponadto alkoholizm i nieleczenie juz´ ujawnionych schorzen (Robertson 1992, s. 57-86, Toro 1998, s. 119-135, PrzymenÂski 2001, s. 95). Styl z´ycia bezdomnych cechuje: niezdrowe odz´ywianie, brak adekwatnej dla zdrowia aktywnosÂci ruchowej, brak higieny, rzadkie korzystanie ze sÂwiadczen opieki zdro- wotnej, niemoz´nosÂc relaksu i odpoczynku, wysteÎpowanie ciaÎgøego stresu i roÂz´nych form naøogoÂw (por. SeÎk 2003, s. 542-544). OdwoøujaÎc sieÎ do nurtu psychoneu- roimmunologii, moz´na takz´e wnioskowacÂ, z´e niezadowalajaÎcy stan zdrowia osoÂb bezdomnych jest odzwierciedleniem przez´ywanych przez nie trudnosÂci w sferze psychicznej (por. Heszen, SeÎk 2008, s. 190-193).

Niska kondycja psychiczna

Wielu badaczy twierdzi, z´e bezdomnosÂc powodowana jest gøoÂwnie zaburzeniami psychicznymi osoÂb niezdolnych do z´ycia spoøecznego. Dane na temat obecnosÂci zaburzen psychicznych wsÂroÂd bezdomnych wahajaÎ sieÎ od 15 do 90% (Sidorowicz 1997, s. 105; Link, Phelan 1999, s. 1328-1333), lecz pochodzaÎ gøoÂwnie z badan amerykanÂskich i charakteryzujaÎtamtejszaÎpopulacjeÎ. W Polsce jedyne znane autorce badania dotyczaÎce stanu zdrowia psychicznego bezdomnych przeprowadziø S. Sido- rowicz ze wspoÂøpracownikami. Wyniki badan wskazujaÎ na to, z´e wsÂroÂd tych osoÂb chorzy ze schizofreniaÎstanowiaÎ7%, bezdomni depresyjni 3%, uposÂledzeni umysøo- wo 7%, a organiczne zaburzenia funkcji poznawczych i charakteru przejawia 15%

badanych. WsÂroÂd respondentoÂw 60% stanowili uzalez´nieni od alkoholu. Jedynie 8%

nie wykazywaøo zaburzen psychicznych (Sidorowicz 1997, s. 105). Trzeba jednak zaznaczycÂ, z´e badania Sidorowicza pochodzaÎz roku 1983, nie obejmujaÎone ogrom- nej fali bezdomnych powstaøej po 1998 roku. Nalez´y zachowac ostroz´nosÂc w inter-

pretowaniu zaburzen psychicznych jako czynnikoÂw prowadzaÎcych do bezdomnosÂci (Koegel 1996, s. 3-54; Toro, Warren 1999, s. 119-136). Wiele zaburzen psychicz- nych, choroÂb somatycznych czy uzalez´nien moz´e byc skutkiem pozostawania w bezdomnosÂci, a nie jej przyczynaÎ (Bassuk i in. 2002, s. 39-49). Do zaburzen psychicznych w tej grupie przyczynia sieÎ wiele czynnikoÂw, takich jak: choroby somatyczne, infekcje HIV, gruzÂlica, hipotermia, napieÎcie emocjonalne, nieustanne zagroz´enie egzystencji, neÎdza, osamotnienie, izolacja spoøeczna i deprywacje wielu potrzeb (Sidorowicz 1997, s. 108; Draine i in. 2002, s. 565-573). IstniejaÎ takz´e badania przeprowadzone wsÂroÂd pacjentoÂw psychiatrycznych bezdomnych i niebez- domnych, ktoÂre nie wykazujaÎ wzrostu objawoÂw psychopatologicznych u osoÂb z pierwszej grupy w stosunku do tych z drugiej. WykazujaÎnatomiast dosÂwiadczanie mniejszego poczucia wsparcia spoøecznego przez pacjentoÂw bezdomnych, co przy- czynia sieÎ do trudniejszego leczenia stanoÂw chorobowych (Wu, Serper 1999, s. 1127- -1133). W badaniu 100 bezdomnych z wojewoÂdztwa lubelskiego i podkarpackiego zanotowano wystaÎpienie nasilenia syndromu depresji (wysokie poczucie beznadziej- nosÂci, negatywne emocje, negatywna postawa do siebie, innych, przyszøosÂci) (Chwaszcz 2008, s. 112-127). Podobne prawidøowosÂci w swoich badaniach otrzy- mali B. Bartosz i E. Bøaz´ej (1995) oraz Robertson (1992), Toro (1995, 1998).

Uzalez´nienia

Uzalez´nieni od alkoholu stanowili wsÂroÂd bezdomnych od 60% do 100% (Sido- rowicz 1997, Soøtysiak 1997). Problem alkoholizmu jako jednej z przyczyn bezdom- nosÂci powtarza sieÎ prawie we wszystkich polskich publikacjach dotyczaÎcych bezdom- nosÂci (Florczak 1990; Bøaz´ej, Bartosz 1995; Duracz-Walczak 1996; Sidorowicz 1997;

Soøtysiak 1997; SÂledzianowski 1997; Pawøowska, Jundziøø 2000; Piekut-Brodzka 2000; PrzymenÂski 2001; Hoøyst 2002, Kulka 2003, Steuden 2003). Alkoholizm (przewaz´nie meÎz´a) prowadzi do przemocy i rozpadu rodziny, co zwykle konÂczy sieÎ wyrokiem nakazujaÎcym meÎz´czyzÂnie opuszczenie domu. Choroba alkoholowa niesie skutki nie tylko dla sÂrodowiska domowego, powoduje ona zaniedbania uzalez´nionego w pracy, co prowadzi do utraty zÂroÂdøa dochodoÂw. CiaÎgøa potrzeba picia alkoholu powoduje liczne zapoz´yczenia sieÎ, a nawet popycha do czynoÂw przesteÎpczych.

Problem uzalez´nien jako predyktoroÂw bezdomnosÂci zostaø szeroko omoÂwiony w literaturze sÂwiatowej. IstniejaÎjednak duz´e rozbiez´nosÂci pomieÎdzy poszczegoÂlnymi wynikami badan dotyczaÎcymi proporcji osoÂb uzalez´nionych w populacji bezdom- nych. WahajaÎ sieÎ one od 20 do 80%. Do najczeÎsÂciej wymienianych substancji uzalez´niajaÎcych nalez´aÎ alkohol i narkotyki (Hartwell 2003, s. 475-502, Kellett, Moore 2003, s. 123-141, Sosin, Grossman 2003, s. 504, Zøotnick, Tam, Robert- son 2003, s. 577-590), ale takz´e papierosy (Crosier 2004, s. 2-10) oraz uzalez´nienie od ryzykownych kontaktoÂw seksualnych (Ennett, Bailey, Federman 1999, s. 63-78, Rew 2002, s. 51-62).

Zaburzenia procesu socjalizacji¹

DysfunkcjonalnosÂc rodziny jako gøoÂwny powoÂd bezdomnosÂci w Polsce podaje SÂledzianowski (1997, s. 57). Takz´e inni autorzy podkresÂlajaÎ znaczenie czynnikoÂw rodzinnych w uwarunkowaniach bezdomnosÂci (Rafferty, Shinn 1991, Sidorowicz 1997, Cekiera 1998, Piekut-Brodzka 2000, PrzymenÂski 2001, Steuden 2003, Cro- sier 2004). Zalez´nosÂci te wynikajaÎ z badan sytuacji rodzinnych dorosøych bezdom- nych i møodocianych uciekinieroÂw. Stwierdza sieÎ liczne zaburzenia w funkcjonowa- niu rodzinnym takich osoÂb. Nie wykazano jednak bezposÂrednich odniesien tych dysfunkcji do powstawania bezdomnosÂci. Przedstawiane dane sÂwiadczaÎo bezposÂred- niej zalez´nosÂci pomieÎdzy sytuacjaÎ rodzinnaÎ a procesem socjalizacji dziecka. Z kolei nieprawidøowa socjalizacja i adaptacja spoøeczna mogaÎ stac sieÎ przyczynaÎ bezdom- nosÂci. Dysfunkcje rodzinne beÎdaÎ wieÎc przyczyniac sieÎ do zaburzen funkcji adapta- cyjnych, a te z kolei mogaÎ warunkowac bezdomnosÂcÂ. Jak widacÂ, droga od patologii rodzinnych do utraty domu nie jest bezposÂrednia, nie moz´na jednak pominaÎc znaczenia aspektu rodzinnego w ksztaøtowaniu sieÎ podatnosÂci na bezdomnosÂc tym bardziej, z´e w badaniach osoÂb z tej grupy powtarzajaÎsieÎ czeÎste dysfunkcje rodzinne.

Do gøoÂwnych wskazÂnikoÂw dysfunkcjonalnosÂci rodzin nalez´aÎ: brak jednego z rodzicoÂw, brak obojga rodzicoÂw, skøoÂcenie rodzicoÂw, rodziny zrekonstruowane, w ktoÂrych nasteÎpuje brak akceptacji ze strony dziecka dla rodzica zasteÎpczego, wielo- dzietnosÂcÂ, alkoholizm, døugotrwaøa choroba lub inwalidztwo w rodzinie. Ponadto na dysfunkcjonalnosÂc rodzin wpøywajaÎczynniki spoøeczne, takie jak: staøa praca jednego z rodzicoÂw poza miejscem zamieszkania, zatrudnienie w systemie troÂjzmianowym, niecheÎc podjeÎcia pracy przez rodzicoÂw, z´ycie z nieuczciwych dochodoÂw, bezrobocie, uboÂstwo, negatywny wpøyw sÂrodkoÂw masowego przekazu, przynalez´nosÂc møodziez´y do grup subkulturowych czy sekt (SÂledzianowski 1997, s. 59-62).

Inne spojrzenie na sytuacjeÎ rodzinnaÎ jako czynnik bezdomnosÂci prezentujaÎ D. Piekut-Brodzka i A. PrzymenÂski. KoncentrujaÎ sieÎ oni na ksztaøtowaniu sieÎ w rodzinie sposoboÂw funkcjonowania spoøecznego. PodkresÂlajaÎ, z´e dysfunkcje rodzinne, takie jak konflikty, uzalez´nienia, przemoc, brak adekwatnej emocjonal- nosÂci czy nieefektywne sposoby pokonywania przeszkoÂd z´yciowych przez rodzicoÂw, przyczyniajaÎ sieÎ do defektoÂw w socjalizacji dzieci. Osoby pochodzaÎce z rodzin dysfunkcyjnych czeÎsto majaÎ niskaÎ samooceneÎ, saÎ podatne na stres, a ich relacje interpersonalne saÎ zaburzone (Piekut-Brodzka 2000, s. 83-84; PrzymenÂski 2001, s. 116-117). Wymienione czynniki warunkujaÎ bezradnosÂc w trudnych sytuacjach z´yciowych, a dysfunkcje obecne w rodzinie czeÎsto zostajaÎ przenoszone, niekiedy z pogøeÎbieniem, w rodzineÎ prokreacyjnaÎ.

1 Punkt ten dotyczy posÂrednio wnioskowanych, na podstawie opisoÂw socjologicznych i pedago- gicznych, cech osobowosÂci. Termin cechy osobowosÂci nie zostaø uz´yty ze wzgleÎdu na brak podøoz´a teoretycznego dla wnioskowania o osobowosÂciowych predyktorach bezdomnosÂci.

Zaburzenia te powstajaÎ gøoÂwnie poprzez przyswajanie nieprawidøowych wzor- coÂw interakcji spoøecznych. WynikajaÎ z dysfunkcjonalnosÂci rodzin pochodzenia a takz´e z dysfunkcjonalnosÂci sÂrodowisk wychowawczych pozarodzinnych. Do prze- jawoÂw zaburzonej socjalizacji nalez´aÎ: niska samoocena, brak przekonania o wøasnej skutecznosÂci dziaøanÂ, zewnaÎtrzsterownosÂcÂ, brak kontroli emocjonalnej, brak wyty- czonych celoÂw w z´yciu, nadmierna wraz´liwosÂc na stres i frustracjeÎ, emocjonalne, obronne strategie zachowanÂ. Wymienione czynniki osobowosÂci czøowieka, majaÎce olbrzymie znaczenie dla prawidøowych interakcji spoøecznych i prawidøowego funk- cjonowania w zbiorowosÂci, wskazane zostaøy na podstawie pozapsychologicznych opisoÂw braku socjalizacji u bezdomnych przez badaczy tego problemu. Uwagi poczynione przez socjologoÂw i pedagogoÂw saÎ jednak bardzo cenne i umoz´liwiajaÎ psychologicznaÎ interpretacjeÎ zagadnienia socjalizacji u osoÂb z tej grupy. WartosÂcio- wych danych na ten temat dostarczajaÎ przede wszystkim pozycje D. Piekut-Brodz- kiej (2000) i A. PrzymenÂskiego (2001). Wymienione charakterystyki osobowosÂcio- we znajdujaÎ potwierdzenie w badaniach A. Kotlarskiej-Michalskiej, ktoÂra zweryfi- kowaøa nasteÎpujaÎce psychiczne przyczyny bezdomnosÂci: poczucie niz´szosÂci wobec innych osoÂb, przyjmowanie postawy wycofywania sieÎ z relacji interpersonalnych, poczucie bezsensu z´ycia, leÎk przed odpowiedzialnosÂciaÎ za wøasne z´ycie, stan gøeÎbo- kiej deprywacji potrzeb (Kotlarska-Michalska 1998, s. 248).

Do czynnikoÂw ryzyka bezdomnosÂci u møodziez´y wykolejonej przesteÎpczo na- lez´aÎ: brak poczucia odpowiedzialnosÂci za wøasne czyny, negatywny stosunek do norm spoøecznych, zaburzenia emocjonalne, stosowanie licznych mechanizmoÂw obronnych, czeÎsty brak systemoÂw wsparcia rodzinnych i spoøecznych, leÎkowe i agresywne reakcje na frustracjeÎ, obniz´ona tolerancja na stres, nieadekwatna samo- ocena, zaburzona komunikacja, obniz´ony poziom poczucia sensu z´ycia (por. Sza- øanÂski 1978, SzaøanÂski 1998).

W literaturze sÂwiatowej odnoszaÎcej sieÎ do bezdomnosÂci odnajdujemy czeÎsto po- wtarzajaÎce sieÎcharakterystyki osobowosÂci bezdomnych ¹trouble personº (Link, Phelan i in. 1999, s. 1328-1333), co moz´na tøumaczyc jako osobowosÂc cierpiaÎca, køopotliwa, problematyczna, uszkodzona, podatna na køopoty. Wielu autoroÂw, jak zostaøo juz´

przedstawione, wskazuje na zaburzenia psychiczne beÎdaÎce zaroÂwno przyczynaÎ, jak i konsekwencjaÎbezdomnosÂci (Rafferty 1991, Rabideau, Toro 1997). WsÂroÂd psycho- logicznych problemoÂw dosÂwiadczanych przez ludzi bezdomnych wymienia sieÎ: depre- sjeÎ, nasilone poczucie niepokoju, nadmiernaÎzalez´nosÂcÂod innych, uzalez´nienia psycho- aktywne (Robertson 1992, Toro 1995, Toro 1998). WysuwajaÎc wnioski, moz´na stwierdzicÂ, z´e istniejaÎ takz´e osobowosÂciowe predyspozycje do bycia bezdomnym.

Nalez´y podkresÂlicÂ, z´e uwarunkowania bezdomnosÂci saÎ czynnikami wzajemnie ze sobaÎ powiaÎzanymi i w roÂz´nych proporcjach determinujaÎ one stawanie sieÎ bez- domnym. B. Link, J. Phelan i in. podkresÂlajaÎ wieloczynnikowaÎ zalez´nosÂc prowa- dzaÎcaÎ do takiej sytuacji, obejmujaÎcaÎ: stres okolicznosÂciowy, czynniki osobowosÂcio-

we i genetyczne (Link, Phelan 1999, s. 1328-1333). Podobne stanowisko w polskiej literaturze przedmiotu zajmuje B. Hoøyst. Traktuje on bezdomnosÂc jako zjawisko spoøeczne i indywidualnaÎ sytuacjeÎ krytycznaÎ, uwarunkowane zaroÂwno wpøywami biologiczno-psychicznymi, jak i spoøeczno-gospodarczymi. Sytuacje zmian ustrojo- wych i gospodarczych powodujaÎ uwypuklenie grup ludzi niezdolnych do samo- dzielnego rozwiaÎzywania wøasnych problemoÂw. Czynnikami sprzyjajaÎcymi bez- domnosÂci saÎ zaroÂwno: stawanie sieÎ ofiaraÎ roÂz´norodnych wydarzen z´yciowych, niedostatkoÂw, znieczulicy spoøecznej, bezdusznosÂci sÂrodowiska, alkoholizm, narko- mania, karalnosÂcÂ, inne zachowania nieaprobowane spoøecznie, a nawet obcosÂc rasowa czy etniczna (Hoøyst 2002b, s. 529, 531).

2.Zasoby ksztaøtujaÎce przystosowanie jednostek pozostajaÎcych bez domu

Postawiono dwa pytania badawcze: jakie saÎformy przystosowania osoÂb bezdom- nych? oraz jakie rodzaje zasoboÂw konstytuujaÎ ich adaptacjeÎ spoøecznaÎ?

Na potrzeby badan przyjeÎto operacyjnaÎ definicjeÎ bezdomnosÂci. Za bezdomnaÎ uwaz´ano kaz´daÎ osobeÎ, ktoÂra przez okres co najmniej 12 miesieÎcy w ciaÎgu swojego z´ycia pozostawaøa bez dachu nad gøowaÎ. Przebadano 117 osoÂb bezdomnych. SÂredni wiek respondentoÂw w proÂbie badawczej o zasieÎgu ogoÂlnopolskim wynosiø 43 lata.

Kobiet byøo 30%, meÎz´czyzn 70%. Stosunek pøci pozostaje zgodny ze strukturaÎ bezdomnych w Polsce. Charakterystyka socjodemograficzna grupy umieszczona zostaøa w rozdziale drugim.

Formy adaptacji u osoÂb bezdomnych

WyodreÎbniono na podstawie analizy skupienÂ, uwzgleÎdniajaÎc przystosowanie osobiste (wynik ogoÂlny i wyniki w szesÂciu sferach przystosowania uzyskane na podstawie RISB), trzy grupy osoÂb bezdomnych:

Bezdomni N ± grupa 56 osoÂb o wysokim nieprzystosowaniu osobistym przeja- wiajaÎcym sieÎ:

± negatywnymi relacjami interpersonalnymi

± negatywnymi relacjami rodzinnymi

± negatywnym stosunkiem do siebie

± negatywnym stosunkiem do wartosÂci

± brakiem celoÂw i daÎz´enÂ

± dosÂwiadczaniem licznych problemoÂw.

Bezdomni S ± grupa 39 osoÂb o sÂrednim poziomie przystosowania osobistego przejawiajaÎcym sieÎ:

± konfliktowymi relacjami z innymi

± konfliktowymi relacjami rodzinnymi

± negatywnym lub ambiwalentnym stosunkiem do siebie

± ambiwalentnym stosunkiem do wartosÂci

± brakiem klarownych daÎz´en i celoÂw

± dosÂwiadczaniem licznych problemoÂw.

Bezdomni P ± grupa 22 osoÂb przystosowanych charakteryzujaÎcych sieÎ:

± poprawnymi relacjami z innymi

± poprawnym stosunkiem do rodziny

± pozytywnym stosunkiem do siebie

± zagubieniem wartosÂci

± klarownymi celami i daÎz´eniami

± niskim nasileniem dosÂwiadczanych problemoÂw.

Wykres 1. Poziomy przystosowania u osoÂb bezdomnych (N=117): wyniki analizy skupien w tesÂcie RISB J. Rottera w grupach N (N=56), S (N=39), P (N=22)

Zasoby rozwojowe a formy adaptacji u osoÂb bezdomnych

ZwiaÎzek pomieÎdzy zasobami rozwojowymi a formami adaptacji u bezdomnych zostanie przeanalizowany na trzech pøaszczyznach:

1. ksztaøtowanie adaptacji bezdomnych poprzez poziom posiadanego kapitaøu ± analizuje sieÎ wyniki ogoÂlne w tesÂcie Ocena Zachowania ZasoboÂw S. Hobfolla w kategoriach:

a) przypisywanie znaczenia zasobom d) spostrzeganie zyskoÂw kapitaøowych

e) ocenianie strat w dobrach, jakimi dysponuje jednostka.

2. ksztaøtowanie przystosowania poprzez cztery typy kapitaøu psychospoøecznego (wykorzystuje sieÎ dwanasÂcie wynikoÂw w tesÂcie Ocena Zachowania ZasoboÂw S.

Hobfolla):

a) przypisywanie znaczenia zasobom o charakterze materialnym, podmioto- wym, stanu i energetycznym

b) spostrzeganie zyskoÂw w zasobach materialnych, podmiotowych, stanu i energetycznych

c) ocena straty w zasobach materialnych, podmiotowych, stanu i energetycz- 3. ksztaøtowanie adaptacji bezdomnych poprzez dwa rodzaje kapitaøu (por. rozdziaønych pierwszy ± zasoby wewneÎtrzne i zewneÎtrzne; analiza uwzgleÎdnia szesÂc rodzajoÂw wynikoÂw w tesÂcie Ocena Zachowania ZasoboÂw S. Hobfolla)

a) nadawanie znaczenia zasobom wewneÎtrznym i zewneÎtrznym b) spostrzeganie zyskoÂw w zasobach wewneÎtrznych i zewneÎtrznych c) ocena strat w zasobach wewneÎtrznych i zewneÎtrznych

4. ksztaøtowanie przystosowania osoÂb bezdomnych poprzez zasoby religijne (reli- gijne radzenie sobie pozytywne i negatywne) (wyniki uzyskane w Kwestionariu- szu Religijnych SposoboÂw Radzenia Sobie ze Stresem BRIEF RCOPE K. Pargamenta).

Poziom przystosowania bezdomnych a znaczenie, zysk i strata zasoboÂw WyodreÎbnione grupy bezdomnych (N, S, P) roÂz´niaÎ sieÎ mieÎdzy sobaÎ pozyski- waniem zasoboÂw. Z kolei nie ma pomieÎdzy nimi roÂz´nic w znaczeniu nadawanym zasobom i ich utracie.

Pozyskiwanie zasoboÂw roÂz´nicuje na poziomie istotnym statystycznie grupy bezdomnych nieprzystosowanych (N) i sÂrednio przystosowanych (S) oraz nieprzys- tosowanych (N) i przystosowanych (P).

Wykres 2. Pozyskiwanie zasoboÂw rozwojowych przez osoby bezdomne o roÂz´nym poziomie przysto- sowania (N=117): wyniki jednoczynnikowej analizy wariancji dla testu Ocena Zachowania ZasoboÂw S.

Hobfolla w grupach N, S, P

Osoby przystosowane i sÂrednio przystosowane charakteryzujaÎ sieÎ wieÎkszym po- zyskiwaniem zasoboÂw rozwojowych.

Poziom przystosowania bezdomnych a znaczenie, zysk i strata zasoboÂw materialnych, podmiotowych, energii, stanu

Osoby bezdomne z odmiennym przystosowaniem osobistym roÂz´niaÎ sieÎ pomieÎ- dzy sobaÎ pozyskiwaniem zasoboÂw podmiotowych, materialnych, energii i stanu.

Nie ma natomiast roÂz´nic pomieÎdzy nimi w znaczeniu nadawanym zasobom pod- miotowym, materialnym, energii i stanu ani ich utracie.

Osoby przystosowane i sÂrednio przystosowane w znacznie wieÎkszym stopniu niz´

nieprzystosowane pozyskujaÎzasoby podmiotowe. Bezdomni przystosowani cechujaÎ sieÎ wyz´szym poczuciem wartosÂci, posiadajaÎnadziejeÎ, z´e przyszøosÂc beÎdzie pomysÂlna, wierzaÎ, z´e powodzenie w przyszøosÂci zwiaÎzane jest z ich aktywnosÂciaÎ wøasnaÎ. Osoby te majaÎ poczucie sensu z´ycia, posiadajaÎ uznanie dla wøasnych osiaÎgnieÎc i poczucie spokoju.

Wykres 3. Pozyskiwanie zasoboÂw podmiotowych przez osoby bezdomne o roÂz´nym poziomie przy- stosowania (N=117): wyniki jednoczynnikowej analizy wariancji dla testu Ocena Zachowania Zaso- boÂw S. Hobfolla w grupach N, S, P

Wykres 4. Pozyskiwanie zasoboÂw materialnych przez osoby bezdomne o roÂz´nym poziomie przystoso- wania (N=117): wyniki jednoczynnikowej analizy wariancji dla testu Ocena Zachowania ZasoboÂw S.

Hobfolla w grupach N, S, P

Bezdomni przystosowani pozyskujaÎ istotnie wieÎcej zasoboÂw materialnych niz´

nieprzystosowani. Osoby z wyz´szym poziomem przystosowania majaÎ poczucie pozyskania odpowiedniego ubrania, miejsca zamieszkania, sprzeÎtu niezbeÎdnego do wykonywania pracy. CzujaÎ one takz´e bezpieczenÂstwo ze wzgleÎdu na pozyskanie sÂrodkoÂw na potrzeby dzieci.

Wykres 5. Pozyskiwanie zasoboÂw energii przez osoby bezdomne o roÂz´nym poziomie przystosowania (N=117): wyniki jednoczynnikowej analizy wariancji dla testu Ocena Zachowania ZasoboÂw S. Hob- folla w grupach N, S, P

Bezdomni przystosowani i sÂrednio przystosowani pozyskujaÎ wieÎcej zasoboÂw energetycznych niz´ nieprzystosowani. Osoby przystosowane cechuje siøa do zreali- zowania podjeÎtych zadanÂ, satysfakcjonujaÎce zarobki i stabilizacja finansowa. DzielaÎ czas z tymi, ktoÂrych kochajaÎ, cieszaÎ sieÎ zdrowiem partneroÂw.

Osoby bezdomne przystosowane i sÂrednio przystosowane pozyskujaÎ wieÎcej zasoboÂw stanu niz´ bezdomni nieprzystosowani. Przystosowanych charaktery- zuje stabilnosÂc rodzinna, dobre relacje z dziecÂmi, odpowiedni status w pracy.

PrzejawiajaÎ oni pozytywne uczucia do innych. PosiadajaÎ spoøeczne systemy wsparcia, mogaÎ liczyc na pomoc w realizacji zadan zaroÂwno w domu, jak i w pracy.

Wykres 6. DosÂwiadczanie zyskoÂw w zasobach stanu przez osoby bezdomne o roÂz´nym poziomie przystosowania (N=117): wyniki jednoczynnikowej analizy wariancji dla testu Ocena Zachowania ZasoboÂw S. Hobfolla w grupach N, S, P

Osoby bezdomne przystosowane charakteryzujaÎ sieÎ wieÎkszym pozyskiwaniem zasoboÂw podmiotowych, materialnych, energetycznych i stanu niz´ bezdomni nieprzystosowani.

Poziom przystosowania bezdomnych a ocena znaczenia, zysku i straty zasoboÂw wewneÎtrznych i zewneÎtrznych

UwzgleÎdniajaÎc podziaø zasoboÂw na wewneÎtrzne (podmiotowe, zarzaÎdzajaÎce) i zewneÎtrzne, moz´na stwierdzicÂ, z´e istniejaÎ istotne roÂz´nice pomieÎdzy grupami bezdomnych wyodreÎbnionymi ze wzgleÎdu na poziom przystosowania osobistego zaroÂwno pod wzgleÎdem znaczenia nadawanego zasobom wewneÎtrznym, jak i po- zyskiwania tychz´e oraz gromadzenia zasoboÂw zewneÎtrznych.

Osoby bezdomne przystosowane nadajaÎ znacznie wieÎksze znaczenie zasobom wewneÎtrznym niz´ nieprzystosowane. Podobna zalez´nosÂcÂ, lecz o mniejszym nasile- niu, istnieje pomieÎdzy bezdomnymi przystosowanymi i sÂrednio przystosowanymi.

Pierwsi nadajaÎ szczegoÂlne znaczenie nasteÎpujaÎcym zasobom zarzaÎdzajaÎcym: posia- danej nadziei, optymizmowi, poczuciu humoru, umiejeÎtnosÂci dobrego porozumie- wania sieÎ, poczuciu zaangaz´owania.

Wykres 7. Znaczenie nadawane zasobom wewneÎtrznym przez osoby bezdomne o roÂz´nym poziomie przystosowania (N=117): wyniki jednoczynnikowej analizy wariancji dla testu Ocena Zachowania ZasoboÂw S. Hobfolla w grupach N, S, P

Wykres 8. Pozyskiwanie zasoboÂw wewneÎtrznych przez osoby bezdomne o roÂz´nym poziomie przysto- sowania (N=117): wyniki jednoczynnikowej analizy wariancji dla testu Ocena Zachowania ZasoboÂw S.

Hobfolla w grupach N, S, P

Osoby bezdomne przystosowane i sÂrednio przystosowane pozyskujaÎ zasoby wewneÎtrzne w wyz´szym stopniu niz´ nieprzystosowane. Do zasoboÂw tych nalez´aÎ:

poczucie wartosÂciowosÂci, nadzieja, wewneÎtrzne wraz´enie kontroli, uznanie dla wøasnych osiaÎgnieÎcÂ, poczucie sensu z´ycia, dobre relacje z innymi.

Wykres 9. Pozyskiwanie zasoboÂw zewneÎtrznych przez osoby bezdomne o roÂz´nym poziomie przysto- sowania (N=117): wyniki jednoczynnikowej analizy wariancji dla testu Ocena Zachowania ZasoboÂw S.

Hobfolla w grupach N, S, P

Bezdomni przystosowani i sÂrednio przystosowani pozyskujaÎ zasoby zewneÎtrzne w wieÎkszym stopniu niz´ nieprzystosowani. Zasoby te obejmujaÎ: ubranie, mieszka- nie, odpowiednie dochody, wøasÂciwy status w pracy, stabilizacjeÎ finansowaÎ.

PomieÎdzy grupami bezdomnych wyodreÎbnionymi ze wzgleÎdu na przystoso- wanie osobiste, nie odnotowano istotnych statystycznie roÂz´nic pod wzgleÎ- dem utraty zasoboÂw wewneÎtrznych i zewneÎtrznych oraz znaczenia kapitaøu ze- wneÎtrznego.

Poziom przystosowania bezdomnych a zasoby religijne

WyodreÎbnione grupy osoÂb bezdomnych ze wzgleÎdu na poziom przystosowania, nie roÂz´niaÎ sieÎ na poziomie istotnym statystycznie pod wzgleÎdem korzystania z zasoboÂw religijnych.

PodsumowujaÎc rozwaz´ania dotyczaÎce wspoÂøwysteÎpowania zmiennych psycho- spoøecznych (zasoboÂw) z poziomem przystosowania osoÂb bezdomnych, moz´na zauwaz´yc istotne prawidøowosÂci.

Z wyz´szym przystosowaniem osobistym bezdomnych wspoÂøwysteÎpuje:

· ogoÂlnie wieÎkszy poziom pozyskiwania zasoboÂw rozwojowych

· pozyskiwanie zasoboÂw wewneÎtrznych i zewneÎtrznych

· duz´e znaczenie nadawane zasobom wewneÎtrznym

· pozyskiwanie zasoboÂw podmiotowych, materialnych, energii i stanu.

3.Strategie wzmacniajaÎce przystosowanie osoÂb bezdomnych

Aktualny stan oddziaøywan readaptacyjnych skierowanych do ludzi bezdom- nych w Europie²

Aktualne oddziaøywania wobec osoÂb pozostajaÎcych bez domu koncentrujaÎ sieÎ gøoÂwnie na zapewnieniu im miejsca zamieszkania, w kolejnym etapie na prewencji bezdomnosÂci. Zmienione zostajaÎ cele polityk spoøecznych w Europie ze skoncen- trowanych na radzeniu sobie z bezdomnosÂciaÎ na nakierowane na rozwiaÎzanie tego problemu. W marcu 2008 roku Parlament Europejski przyjaÎø EuropejskaÎ Deklara- cjeÎ Likwidacji BezdomnosÂci Ulicznej do 2015 roku. FEANTSA na poczaÎtku 2010 roku rozpoczeÎøa kampanieÎ ¹RozwiaÎzanie problemu bezdomnosÂci jest moz´liweº.

W wieÎkszosÂci krajoÂw europejskich funkcjonujaÎ programy uporzaÎdkowania tego zagadnienia. Poniz´ej przedstawione zostanaÎ gøoÂwne zaøoz´enia strategii z wybranych panÂstw.

W Danii dziaøania w zakresie bezdomnosÂci opierajaÎ sieÎ w znacznej mierze na wdroz´eniu metody ¹najpierw mieszkanieº (housing first). Cele strategii koncentrujaÎ sieÎ na zwalczaniu bezdomnosÂci ulicznej, dawaniu alternatyw ludziom møodym przebywajaÎcym w schroniskach, skracaniu czasu tymczasowego pobytu oraz zabez- pieczaniu zakwaterowania dla osoÂb opuszczajaÎcych szpitale i inne placoÂwki opie- kunÂcze.

2 Analiza sytuacji dotyczaÎcej strategii pomocowych skierowanych do bezdomnych w Europie opiera sieÎ mieÎdzy innymi na materiaøach opracowanych przez P. Olecha i M. DeÎbskiego z Pomor- skiego Forum Wychodzenia z BezdomnosÂci, przygotowanych na spotkanie robocze Zespoøu ds.

RozwiaÎzywania Problemu BezdomnosÂci w zakresie prac Obywatelskiej Strategii Walki z UboÂstwem i Wykluczeniem Spoøecznym, w dniu 28 kwietnia 2010 roku w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich w Warszawie.

W Anglii realizuje sieÎ strategie przeciw bezdomnosÂci od 1990 roku. Obecna zakøada caøkowite zlikwidowanie bezdomnosÂci ulicznej. Cele dziaøan koncentrujaÎ sieÎ na: prewencji bezdomnosÂci poprzez dostarczanie wsparcia ludziom niaÎ zagroz´o- nym, zwalczaniu czynnikoÂw sprzyjajaÎcych powstaniu tego zjawiska, jak roÂwniez´

wspieraniu wychodzenia z tak trudnej sytuacji.

W Norwegii skoncentrowano sieÎ na zmniejszeniu liczby wnioskoÂw o eksmisjeÎ i jej zredukowaniu.

W Finlandii strategia skupia sieÎ na zmniejszeniu zjawiska bezdomnosÂci døugo- terminowej.

We Francji mieszkalnictwo i bezdomnosÂc zostaøy zidentyfikowane jako prob- lemy priorytetowe. GøoÂwnym celem dziaøan jest zredukowanie liczby ludzi bez- domnych, przebywajaÎcych na ulicach, oraz wdroz´enie zorientowanych na czøowie- ka, zindywidualizowanych, opartych na prawach usøug publicznych dla osoÂb bez- domnych i wykluczonych mieszkaniowo.

W Irlandii realizuje sieÎ strategieÎ ¹Droga do domuº. Przyjmuje ona nasteÎpujaÎce cele: zapobieganie i prewencja bezdomnosÂci, eliminacja pobytu na ulicy osoÂb pozbawionych domu, zlikwidowanie bezdomnosÂci døugookresowej, tworzenie døu- goterminowych rozwiaÎzan mieszkaniowych, zapewnienie efektywnych usøug dla ludzi z tej grupy oraz lepszej koordynacji finansowej.

Aktualny stan oddziaøywan readaptacyjnych skierowanych do osoÂb bezdom- nych w Polsce³

· W Polsce nie istniejaÎ przepisy regulujaÎce funkcjonowanie caøosÂciowej polityki spoøecznej. Zjawisko bezdomnosÂci, podobnie do innych problemoÂw spoøecz- nych, w duz´ej mierze jest konsekwencjaÎ braku zintegrowanej polityki spoøecznej.

· IstniejaÎce regulacje i rozwiaÎzania systemowe majaÎ charakter interwencyjny, nie zapobiegajaÎ bezdomnosÂci ani nie rozwiaÎzujaÎ tego problemu. W Polsce brakuje zapisoÂw prawnych gwarantujaÎcych ciaÎgøosÂc pomocy osobom bezdomnym. Regu- lacje prawne odnoszaÎ sieÎ gøoÂwnie do zapewnienia im podstawowych, gwaranto- wanych usøug. Nie zapewniajaÎone ciaÎgøej i stopniowalnej pomocy, w odniesieniu do potrzeb beneficjentoÂw, nakierowanej na wyjsÂcie z bezdomnosÂci. W Polsce wsÂroÂd instytucji pomocy i integracji spoøecznej sÂwiadczaÎcych wsparcie dla osoÂb bezdomnych dominuje orientacja interwencyjna (opiekunÂcza), brakuje natomiast orientacji profilaktycznej (zapobiegawczej) i readaptacyjnej (naprawczej).

3 Analiza sytuacji dotyczaÎcej strategii pomocowych skierowanych do bezdomnych w Polsce opiera sieÎ mieÎdzy innymi na materiaøach opracowanych przez P. Olecha i M. DeÎbskiego z Pomorskiego Forum Wychodzenia z BezdomnosÂci, przygotowanych na spotkanie robocze Zespoøu ds. RozwiaÎzywania Prob- lemu BezdomnosÂci w zakresie przygotowania Obywatelskiej Strategii Walki z UboÂstwem i Wykluczeniem Spoøecznym, w dniu 28 kwietnia 2010 roku w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich w Warszawie.

· FunkcjonujaÎce aktualnie rozwiaÎzania oraz system pomocy ludziom bezdom- nym oparty jest na przypuszczeniach i poglaÎdach. Brakuje rozumienia proble- matyki bezdomnosÂci wynikajaÎcej z analiz empirycznych oraz cyklicznego mo- nitorowania tego zjawiska. ¹Na terenie naszego kraju istnieje gøeÎboki i wyrazÂnie odczuwalny deficyt badan naukowych w obszarze problematyki bezdomnosÂci.

(...) Elementem kluczowym i zasadniczym w kaz´dej relacji pomagania, nieza- lez´nie czy medycznej, czy spoøecznej, jest przygotowanie rzetelnej empirycznej diagnozy. Trudno sobie wyobrazic lekarza, ktoÂry leczy pacjenta roÂz´nymi sÂrod- kami farmakologicznymi bez zbadania osoby i postawienia diagnozy. Uz´ycie nieadekwatnych metod leczenia moz´e przyniesÂc opøakane w skutkach efekty.

Tymczasem praktyka polskiej polityki spoøecznej w wymiarze regionalnym i ponadregionalnym wskazuje na to, z´e wiele dziaøan zaroÂwno w zakresie prze- ciwdziaøania, jak i rozwiaÎzywania problematyki bezdomnosÂci tworzonych jest bez realizacji nieodøaÎcznej w tym procesie diagnozyº (DeÎbski, Olech 2005, s. 26-136).

· Rozumienie zjawiska bezdomnosÂci wpøywa wymiernie na przyjeÎcie rozwiaÎzan w zakresie walki z tym problemem. W Polsce nie ma spoÂjnego rozumienia tego zjawiska. Definicja bezdomnosÂci, zawarta w ustawie o pomocy spoøecznej, ma charakter jedynie administracyjny.

· Polskie regulacje definiujaÎ obowiaÎzki sÂwiadczenia pomocy ludziom bezdomnym, natomiast nie definiujaÎ sposobu realizacji i jakosÂci tych usøug. Sytuacja ta po- woduje niemoz´nosÂc zweryfikowania jakosÂci usøug skierowanych do osoÂb bez- domnych. Ich wspieranie prowadzone jest w 80-90% przez organizacje pozarzaÎ- dowe. W Polsce nie ma oficjalnie prowadzonego rejestru usøug kierowanych do bezdomnych. JednoczesÂnie brakuje nadzoru formalnego nad placoÂwkami sÂwiad- czaÎcymi wsparcie dla takich osoÂb.

· Brak wspoÂøpracy pomieÎdzy instytucjami wspierajaÎcymi bezdomnych a podmio- tami badawczymi prowadzaÎcymi analizy empiryczne zaroÂwno w obszarze polityki spoøecznej, jak i problematyki bezdomnosÂci. WspoÂøpraca pomieÎdzy obszarem badawczym i aplikacyjnym oraz koordynacja dziaøan aplikacyjnych zwieÎkszajaÎ efektywnosÂc pomocy bezdomnym poprzez dostosowanie dziaøan wspierajaÎcych do potrzeb beneficjentoÂw, jak roÂwniez´ moz´liwosÂc uzupeøniania sieÎ oferty insty- tucji pomocy i integracji spoøecznej.

· W Polsce brakuje zaangaz´owania ludzi bezdomnych w tworzenie systemu po- mocy skierowanego do nich samych. SÂwiadczone formy wsparcia wynikajaÎ z interpretacji potrzeb bezdomnych przez osoby sÂwiadczaÎce pomoc. CzeÎsto saÎ one niezgodne z zapotrzebowaniem na wsparcie ze strony zainteresowanych.

RoÂz´nica pomieÎdzy ofertaÎ pomocowaÎ narzuconaÎ a rzeczywistymi potrzebami i oczekiwaniami bezdomnych obniz´a efektywnosÂc udzielanej pomocy, a tym samym utrudnia wychodzenie z bezdomnosÂci.

PodsumowujaÎc analizeÎ aktualnego stanu oddziaøywan skierowanych do osoÂb bezdomnych w celu pozytywnej readaptacji spoøecznej i zawodowej, nalez´y pod- kresÂlic podstawowe deficyty w tym aspekcie wpøywajaÎce na obniz´enie efektywnosÂci dziaøan readaptacyjnych:

± brak precyzyjnej koncepcji bezdomnosÂci

± brak analiz empirycznych w zakresie zapotrzebowania na wsparcie ze strony osoÂb bezdomnych

± brak analiz empirycznych w zakresie zapotrzebowania na wsparcie ze strony instytucji pomocy i integracji spoøecznej w dziedzinie sÂwiadczenia usøug osobom bezdomnym i zagroz´onym tym zjawiskiem

± brak wspoÂøpracy pomieÎdzy podmiotami badawczymi i aplikacyjnymi

± brak aktywnego zaangaz´owania osoÂb bezdomnych zwiaÎzanego ze wspoÂø- odpowiedzialnosÂciaÎ za wyznaczanie celoÂw i ich realizacjeÎ w procesie readap- tacji.

Wyniki badan empirycznych przeprowadzonych na 122 osobach bezdomnych wnoszaÎcenne informacje wyznaczajaÎce kierunki pracy z tymi ludzÂmi, adekwatne do ich potrzeb i moz´liwosÂci.

Bezdomni, jak caøa grupa, dysponujaÎ niewielkimi zasobami zaradczymi. Ce- chuje ich bowiem niski poziom wyksztaøcenia, frustracja wielu potrzeb podstawo- wych, brak spoøecznego systemu wsparcia. RoÂz´niaÎ sieÎ oni jednak poziomem przy- stosowania i posiadanym kapitaøem psychospoøecznym. WykorzystujaÎc roÂz´nice w psychospoøecznym funkcjonowaniu osoÂb bezdomnych i wspoÂøwysteÎpujaÎce z roÂz´- nym poziomem funkcjonowania zasoby psychospoøeczne, moz´emy okresÂlic potrze- by bezdomnych i kierunki poz´aÎdanych dziaøan w procesie pozytywnej reintegracji spoøecznej tych osoÂb.

Zalecenia do oddziaøywan reedukacyjnych sformuøowane na podstawie wynikoÂw badanÂ

Zasada pierwsza

Dostosowac wsparcie do potrzeb osoÂb bezdomnych

PlanujaÎc dziaøania pomocowe, nalez´y przeprowadzic dokøadnaÎ analizeÎ potrzeb ich odbiorcoÂw. BøeÎdne jest kierowanie oddziaøywan wedøug celoÂw instytucji wspie- rajaÎcych jak roÂwniez´ wytyczanie celoÂw troski poprzez analizeÎ diagnozy potrzeb przeprowadzonej na innej grupie niz´ aktualnie wymagajaÎca wsparcia. Bowiem oproÂcz problemoÂw typowych dla wszystkich bezdomnych istniejaÎ znaczne roÂz´nice w sposobie funkcjonowania, przyczynach bezdomnosÂci, cechach osobowosÂci takich

ludzi. Pomoc kierowana do konkretnych osoÂb powinna zostac zaplanowana poprzez wyznaczenie dziaøan realizujaÎcych cele obrane dla tychz´e adresatoÂw troski.

Zasada druga

Aktywne wøaÎczenie osoÂb bezdomnych w proces readaptacji spoøeczno-zawodowej.

EfektywnosÂc oddziaøywan readaptacyjnych zostaje zwieÎkszona woÂwczas, gdy osoba bezdomna czuje sieÎ odpowiedzialna za realizacjeÎ wyznaczonych celoÂw. Bez- domny powinien wieÎc uczestniczyc w kaz´dym etapie dziaøan readaptacyjnych jako aktywny podmiot. Kierowanie do bezdomnych dziaøan wspierajaÎcych, jednokie- runkowych, w ktoÂrych pomagajaÎcy jest podmiotem a otrzymujaÎcy wsparcie przed- miotem odbierajaÎcym pomoc jest posteÎpowaniem szkodliwym. Powoduje ono ksztaøtowanie sieÎ u osoÂb bezdomnych wyuczonej bezradnosÂci. Jej podstawowym deficytem jest utrzymujaÎca sieÎ biernosÂcÂ. Kolejnym przejawem wyuczonej bezrad- nosÂci jest nieumiejeÎtnosÂc nauczenia sieÎ, z´e odpowiednia reakcja moz´e przyniesÂc poz´aÎdany efekt, nawet woÂwczas, gdy zostanie ona wykonana i dzieÎki niej zdarzenie podlega kontroli (Rosenhan, Seligman 1994, s. 392-393). Deficyty wywoøane wyuczonaÎ bezradnosÂciaÎ saÎ rozlegøe. Osoby jej dosÂwiadczajaÎce swoje oczekiwania co do przyszøosÂci uzalez´niajaÎ od poprzednich dosÂwiadczenÂ, spodziewajaÎ sieÎ nega- tywnych rozstrzygnieÎc nowych sytuacji.

Zasada trzecia

Na moz´liwosÂc przyjeÎcia pomocy przez osobeÎ bezdomnaÎ skøadajaÎ sieÎ posiadane przez niaÎ zasoby oraz umiejeÎtnosÂc ich wykorzystania.

Osoby bezdomne z niskim potencjaøem zasoboÂw beÎdaÎ skoncentrowane na ich ochronie. Zachowanie takie, minimalizujaÎce koszty psychologiczne, pozwala im przetrwacÂ. Kierowanie do bezdomnych z niskim potencjaøem rozwojowym roÂz´norod- nych form wsparcia moz´e doprowadzic wreÎcz do odwrotnych, niz´ zamierzone, rezultatoÂw. Osoby z brakiem gotowosÂci do zmian adaptacyjnych najczeÎsÂciej wycofujaÎ sieÎ, odrzucajaÎ pomoc. Fakt ten potocznie interpretowany jest jako cheÎc do pozosta- wania w bezdomnosÂci z pewnych wzgleÎdoÂw, np. ucieczki od odpowiedzialnosÂci, moz´liwosÂci niekontrolowanego przez otoczenie spoz´ywania alkoholu itp. Wszystkie te twierdzenia saÎ mitami powstaøymi na podøoz´u braku diagnozy moz´liwosÂci rozwo- jowych osoÂb bezdomnych i w zwiaÎzku z tym kierowaniem do nich dziaøan niezgod- nych z ich oczekiwaniami i moz´liwosÂciami na danym etapie procesu reintegracji.

Zasada czwarta

Nalez´y podniesÂc potencjaø bazowy osoÂb bezdomnych.

PrzyjeÎcie wsparcia i aktywne wøaÎczenie sieÎ w proces readaptacji wymaga w pierwszej kolejnosÂci wzmocnienia zasoboÂw pozwalajaÎcych na przynajmniej czeÎsÂ- ciowe zaspokojenie potrzeb podstawowych (bezpieczenÂstwa, schronienia, poz´ywie- nia). Kolejnym krokiem jest praca nad zmianaÎ oceny waz´nosÂci zasoboÂw rozwojo- wych przez osoby bezdomne. Zasada ta obejmuje:

± udzielanie wsparcia

± praceÎ poznawczaÎ nad poczuciem sensu z´ycia

± reinterpretacjeÎ znaczenia (waz´nosÂci) nadawanego przez osobeÎ bezdomnaÎ zasobom zarzaÎdzajaÎcym, ktoÂre saÎ istotne w pozytywnej adaptacji

± wyznaczanie i wartosÂciowanie celoÂw.

U osoÂb bezdomnych, w zalez´nosÂci od potrzeb indywidualnych, nalez´y wzmac- niac znaczenie nasteÎpujaÎcych zasoboÂw zarzaÎdzajaÎcych:

± poteÎgowac nadziejeÎ na pozytywne rozwiaÎzanie sytuacji trudnej poprzez po- kazywanie konkretnych rozwiaÎzanÂ

± wzmacniac poczucie optymizmu, budowac pozytywne nastawienie do przy- szøosÂci i innych ludzi

± uczyc patrzenia na sytuacjeÎ z perspektywy drugiego czøowieka ± wyzwalac choc maøe radosÂci, podtrzymywac poczucie humoru ± ksztaøcic umiejeÎtnosÂc dobrego porozumiewania sieÎ - stwarzac moz´liwosÂc zaangaz´owania sieÎ osoby bezdomnej w realizowane zadanie.

Zasada piaÎta

WspoÂlne z osobaÎbezdomnaÎplanowanie zadan søuz´aÎcych realizacji wyznaczonych celoÂw.

Po etapie wsparcia emocjonalnego i pracy poznawczej nad zmianaÎ wartosÂcio- wania oraz wyznaczeniem celoÂw døugo- i kroÂtkoterminowych nalez´y zaplanowac szczegoÂøowo zadania, dzieÎki realizacji ktoÂrych zamiary zostanaÎ osiaÎgnieÎte. Podczas planowania realizacji zadan nalez´y zwroÂcic uwageÎ na czas realizacji, jej koszty, podziaø obowiaÎzkoÂw zwiaÎzanych z wykonywaniem zadania oraz ponoszenie odpo- wiedzialnosÂci za poszczegoÂlne etapy jego realizacji. Osoba bezdomna powinna byc zaangaz´owana w realizacjeÎ zadania i odpowiedzialna za niaÎ na roÂwni z wspierajaÎcaÎ.

Poczucie zaangaz´owania w podjeÎte wyzwanie pozwala czeÎsto bezdomnemu na odkrycie sensu z´ycia, otrzymuje on informacje, z´e potrafi zrobic cos waz´nego, poz´ytecznego, wzmacnia sieÎ poczucie wartosÂci, co z kolei wyzwala cheÎc podejmo- wania kolejnych dziaøanÂ.

Nowy nurt w readaptacji osoÂb bezdomnych

Grupy samopomocowe efektywnaÎ formaÎ readaptacji bezdomnych.

Etapy rozwoju grupy samopomocowej:

1. W pierwszym etapie nalez´y przeprowadzic diagnozeÎ potencjaøu rozwojo- wego osoÂb bezdomnych. Pozwoli ona wyselekcjonowac osoby o najwyz´szym kapitale rozwojowym. Ludzie ci majaÎ bowiem najwieÎksze szanse na zmianeÎ des- trukcyjnych form przystosowania na pozytywne oraz na nabycie nowych umiejeÎt- nosÂci czy wzmocnienie posiadanych kompetencji niezbeÎdnych w procesie pozytyw- nej adaptacji spoøecznej i zawodowej.

2. Drugi etap posÂwieÎcony jest pracy terapeutycznej i readaptacyjnej z lide- rami grup samopomocowych w celu wzmocnienia ich zasoboÂw zarzaÎdzajaÎcych oraz przygotowanie lideroÂw do tworzenia sieci pomocy osobom bezdomnym.

3. Trzeci etap polega na tworzeniu grup samopomocowych przez uprzednio przygotowanych do tego zadania lideroÂw.

Zalety grupy samopomocowej:

± roÂwnolegøosÂc relacji pomieÎdzy pomagajaÎcymi i dosÂwiadczajaÎcymi wsparcia

± ta sama osoba moz´e byc zaroÂwno osobaÎ pomagajaÎcaÎ jak i otrzymujaÎcaÎ wsparcie (elastycznosÂc roÂl), nie ma zagroz´enia nabycia wyuczonej bezradnosÂci

± wzajemne wsparcie osoÂb dosÂwiadczajaÎcych tych samych lub podobnych problemoÂw

± wzajemne wsparcie w osiaÎganiu zamierzonych celoÂw

± moz´liwosÂc korzystania przez osoby bezdomne z dosÂwiadczen tych, ktoÂrzy wyszli z bezdomnosÂci (przystosowanych spoøecznie)

± wzajemne uczenie sieÎ poprzez modelowanie zachowan poz´aÎdanych.

Bibiografia:

Babiarz R. (2001). WartosÂc pracy w z´yciu bezdomnych. Roczniki Nauk Spoøecznych, z. 2, s. 28-29.

Bassuk E., Mickelson K., Bissell H., Perloff J. (2002). Role of kin and nonkin support in the mental health of low-income women. American Journal of Ortopsychiatry, nr 1, s. 39-49.

Bittel J. (1997). Polskie prawo wobec problemu bezdomnosÂci. W: T. KamienÂski (red.).

Roczniki Naukowe Caritas ± BezdomnosÂcÂ. Warszawa: PRO CARITATE, s. 86-102.

Bøaz´ej E., Bartosz B. (1995). O dosÂwiadczaniu bezdomnosÂci. Warszawa: Wydawnictwo Na- ukowe Scholar.

Cekiera Cz. (1998). Bezdomni. W: Cz. Cekiera (red.). Psychoprofilaktyka uzalez´nien oraz terapia i resocjalizacja osoÂb uzalez´nionych. Lublin: TN KUL, s. 231-243.

Chwaszcz J. (2008). OsobowosÂciowe i spoøeczne wyznaczniki funkcjonowania bezdomnych meÎz´czyzn. Lublin: TN KUL.

Crosier A. (2004). Homelessness, smoking and health. London: Health Development Agency.

DeÎbski M., Olech P. (2005). Socjodemograficzny portret zbiorowosÂci ludzi bezdomnych wojewoÂdztwa pomorskiego. Raport z badanÂ. W: POMOST. O bezdomnosÂci bez leÎku.

GdanÂsk, s. 26-135.

DeÎbski M., Stachura K. (red). (2008). Oblicza bezdomnosÂci. GdanÂska: Uniwersytet GdanÂski Draine J., Salzer M., Culhane D., Hadley T. (2002). Role of social disatvantage in crime, joblessness, and homelessness among persons with serious mental illness. Psychiatric Services, nr 53, s. 565-573.

Duracz-Walczak A. (1998). BezdomnosÂc w Polsce, o ujednolicenie pojeÎcÂ. Polityka Spoøeczna, nr Ennett S., Bailey S., Federman E. (1999). Social network characteristics associated with risky5-6.

behaviours among runaway and homeless youth. Journal of Health and Social Behavior, nr 1, s. 63-78.

Florczak J. (1990). Bezdomni w Polsce. DziaøalnosÂc Towarzystwa Pomocy im. Adama Chmielowskiego. W: J. KwasÂniewski. (red.). ZaradnosÂc spoøeczna. Wrocøaw: Ossoli- neum, s. 63-73.

Hartwell S. (2003). Deviance over the life course: The case of homeless substance abusers.

Substance Use & Misuse, nr 3-6, s. 475-502.

Heszen I., SeÎk H. (2008). Psychologia zdrowia. Warszawa: PWN

Hoøyst B. (2002a). Alkohol jako czynnik ryzyka suicydalnego. W: B. Hoøyst (red.). Suicydo- logia. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze: LexisNexis, s. 522-528.

Hoøyst B. (2002b). Suicydogenne aspekty bezdomnosÂci. W: B. Hoøyst (red.). Suicydologia.

Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze: LexisNexis, s. 529-536.

KamienÂski T. (1997). WokoÂø pojeÎcia bezdomnosÂci. W: T. KamienÂski (red.). Caritas ± Bez- domnosÂcÂ. Warszawa: PRO CARITATE, s. 14-28.

KawczynÂska-Butrym Z. (2003). Z´ycie rodzinne w enklawach uboÂstwa: wybrane zagadnienia.

W: M. Kalinowski (red.). SÂrodowiska specjalnej troski. Lublin: Polihymnia, s. 9-29.

Kellett P., Moore J. (2003). Routes to home: Homelessness and home-making in contrasting societies. Habitat International, nr 1, s. 123-141.

Koegel P., Burnam A. (1996). Problems in the assessment of mental illness among homeless:

An empirical approach. W: M. J. Robertson, M. Greenblatt (red.). Homelessness: The national perspective. Boston: Plenum Press, s. 3-54.

Kotlarska-Michalska A. (1998). Psychospoøeczne aspekty bezdomnosÂci. W: J. Miluska (red.).

Psychologia rozwiaÎzywania problemoÂw spoøecznych. PoznanÂ, s. 239-260.

Kulka B. (2003). Ludzie bezdomni ± jak wspoÂlnie moz´emy im pomoÂc. W: M. Kalinowski (red.). SÂrodowiska specjalnej troski. Lublin: Polihymnia, s. 45-53.

Link B., Phelan J., Bresnahan M., Stueve A., Pescosolido B. (1999). Public conceptions of mental illness: Labels, causes, dangerousness, and social distance. American Journal of Public Health, nr 9, s. 1328-1333.

Pawøowska R., Jundziøø E. (2000). Pedagogika czøowieka samotnego. GdanÂsk: Wydawnictwo Uczelniane GWSH.

Piekut-Brodzka D. (2000). O bezdomnych i bezdomnosÂci. Warszawa: ChrzesÂcijanÂska Akade- mia Teologiczna.

PrzymenÂski A. (1997). Geografia i skala zjawiska bezdomnosÂci w Polsce. W: T. KamienÂski (red.). Roczniki Naukowe Caritas ± BezdomnosÂcÂ. Warszawa: PRO CARITATE, s. 29-57.

PrzymenÂski A. (2001). BezdomnosÂc jako kwestia spoøeczna w Polsce wspoÂøczesnej. PoznanÂ:

Wydawnictwo AE.

Rabideau J., Toro P. (1997). Social and environmental predictors of adjustment in homeless children. Journal of Prevention and Intervention in the Community, nr 2, s. 1-17.

Rafferty Y., Shinn M. (1991). The impact of homelessness on children. American Psychologist, nr 46, s. 1170-1179.

Rew L. (2002). Relationships of sexual abuse, connectedness, and loneliness to perceived well- being in homeless youth. Spec Pediatr Nurs, nr 2, s. 51-63.

Robertson M. (1992). The prevalence of mental disorder among homeless people. W: R. I.

Jahiel (red.). Homelessness: A prevention oriented approach. Baltimore: Johns Hopkins University Press, s. 57-86.

Rosenhan D., Seligman M. (1994). Psychopatologia. Warszawa: PTP.

Sadowscy B., T. (2003). BezdomnosÂc w Polsce. W: M. Kalinowski. (red.). SÂrodowiska spe- cjalnej troski. Lublin: Polihymnia, s. 39-44.

SeÎk H. (2003). Zdrowie behawioralne. W: J. Strelau (red.). Psychologia. T. 3: Jednostka w spoøeczenÂstwie i elementy psychologii stosowanej. GdanÂsk: GWP, s. 533-553.

Shinn M., Weitzman B., Stojanovic D., Knickman J., Jimenez L., Duchon L., James L., Krantz D. (1998). Predictors of homelessness among families in New York City: From shelter request to housing stability. American Journal of Public Health, nr 88, s. 1651-1657.

Sidorowicz S. (1997). Psychospoøeczne aspekty bezdomnosÂci. W: T. KamienÂski (red.). Caritas

± BezdomnosÂcÂ. Warszawa: PRO CARITATE, s. 103-118.

Soøtysiak T. (1997). PowiaÎzania bezdomnosÂci z zachowaniami patologicznymi. Problemy Alko- holizmu, nr 2-3, s. 13-15.

Sosin M., Grossman S. (2003). The individual and beyond: A socio-rational choice model of service participation among homeless adults with substance abuse problems. Substance Use

& Misuse, nr 3-6, s. 503-549.

Steuden S., Szuniewicz B., Szydøowska M. (2003). Poczucie sensu z´ycia u osoÂb bezdomnych.

W: L. Dyczewski, T. Kowalewski, Z. Korzeba (red.). Problemy ekonomiczne i spoøeczne bezrobocia. èomz´a: WSZIP, s. 145-162.

SzaøanÂski J. (1978). Resocjalizacja w zakøadzie poprawczym. Warszawa: WSiP.

SzaøanÂski J. (1998). Mechanizmy psychologiczne wykolejenia przesteÎpczego i resocjalizacji w sÂwietle wynikoÂw dotychczasowych badan krajowych. W: J. SzaøanÂski (red.). Wina ± kara ± nadzieja ± przemiana. Materiaøy I Krajowego Sympozjum Penitencjarnego. Kalisz:

COSSW, s. 73-100.

SÂledzianowski J. (1997). Przyczyny bezdomnosÂci spowodowane dysfunkcjonalnosÂciaÎ rodziny.

W: T. KamienÂski (red.). Caritas ± BezdomnosÂcÂ. Warszawa: PRO CARITATE, s. 57-70.

Toro P., Bellavia C., Daeschler C., Owens B., Wall D., Passero J., Thomas D. (1995).

Distinguishing homelessness from poverty: A comparative study. Journal of Consulting and Clinical Psychology, nr 63, s. 280-289.

Toro P., Warren M. (1999). Homelessness in the United States: Policy considerations. Journal of Community Psychology, nr 27, s. 119-136.

Wu T., Serper M. (1999). Social support and psychopatology in homeless patients presenting for emergency psychiatric treatment. Journal of Clinical Psychology, nr 9, s. 1127-1133.

Zlotnick C., Tam T., Robertson M. (2003). Disaffiliation, substance use, and exiting home- lessness. Substance Use & Misuse, nr 3-6, s. 577-599.