Zasoby adaptacyjne osób zagrożonych

wykluczenie!?

Wydział Nauk Społecznych CARITAS POLSKA

Skazani na

wykluczenie!?

Mirosław Kalinowski Iwona Niewiadomska

Wydawnictwo KUL Lublin 2010

Zasoby adaptacyjne osób zagrożonych

marginalizacją społeczną

Opracowanie redakcyjne Danuta Bilińska

Opracowanie komputerowe Hanna Prokopowicz Jarosław Bielecki

Projekt okładki i stron tytułowych Agnieszka Gawryszuk

Wydawnictwo KUL ul. Zbożowa 61, 20-827 Lublin tel. 81 740-93-40, fax 81 740-93-50 e-mail: wydawnictwo@kul.lublin.pl http:// wydawnictwo.kul.lublin.pl

Druk i oprawa elpil

ul. Artyleryjska 11 08-110 Siedlce e-mail: info@elpil.com.pl

© Copyright by Wydawnictwo KUL, Lublin 2010

ISBN 978-83-7702-113-2

ZASOBY ADAPTACYJNE SIEROT SPOèECZNYCH ___________________________________________

Joanna Chwaszcz*, Weronika Augustynowicz**

W potocznym i naukowym rozumieniu sieroctwo moz´emy podzielic na dwa rodzaje: sieroctwo naturalne i spoøeczne. W ostatnich latach w literaturze przed- miotu coraz czeÎsÂciej analizowane jest roÂwniez´ zjawisko eurosieroctwa, ktoÂre zostaøo opisane w rozdziale VI niniejszej monografii. Sieroctwo naturalne to stan, w ktoÂrym rodzice dziecka nie z´yjaÎ. W zakresie tego terminu miesÂci sieÎ roÂwniez´ pojeÎcie poÂøsierota, czyli dziecko, ktoÂrego tylko jeden rodzic nie z´yje (por. Szymborska 1969). WyjasÂnienie terminu sieroctwo spoøeczne nie jest juz´ tak proste i jedno- znaczne, gdyz´ jest to zjawisko wieloaspektowe i zøoz´one, a wiedza na jego temat jest wciaÎz´ niewystarczajaÎca, szczegoÂlnie w aspekcie profilaktyki i kompensacji. G. Ga- jewska zwraca uwageÎ na nieadekwatnosÂc okresÂlenia ¹spoøeczneº, gdyz´ odnosi sieÎ ono do dzieci opuszczonych przez rodzicoÂw ± a nie przez spoøeczenÂstwo (Gajewska 2004). Za takie sieroctwo uznaje sieÎ sytuacjeÎ, w ktoÂrej rodzice dziecka z´yjaÎ, lecz nie sprawujaÎ nad nimopieki, gdyz´ zostali takowej pozbawieni w stopniu czeÎsÂciowym lub caøkowitym, w zwiaÎzku z czymdziecko pozostaje w placoÂwce socjalizacyjnej¹, rodzinnymdomu dziecka baÎdz w rodzinie zasteÎpczej (por. Szymborska 1969;

Czeredrecka 1988; èopatkowa 1989; Szczepaniak 2004; Hanyga-Janczak 2005).

Sieroctwo spoøeczne uwarunkowane jest takimi czynnikami jak: brak opieki rodzi- cielskiej wynikajaÎcy gøoÂwnie z zaburzen w funkcjonowaniu rodziny, brak troski o dziecko, przesteÎpczosÂcÂ, demoralizacja rodzicoÂw, alkoholizmi powaz´ne bøeÎdy wychowawcze (za: Pawøowicz 2005, s. 215).

Przyczyny sieroctwa spoøecznego moz´na podzielic na dwie grupy:

· czynniki ogoÂlne posÂrednie (makrospoøeczne lub zewneÎtrzne)

· czynniki bezposÂrednie (mikrospoøeczne lub wewneÎtrzne).

Czynniki posÂrednie zwiaÎzane saÎz sytuacjaÎspoøeczno-ekonomicznaÎkraju. Szcze- goÂlnie istotny jest poziombezrobocia, gdyz´ wiele badan wskazuje, iz´ miejsce zajmowane na rynku pracy jest jednym z najistotniejszych elementoÂw wpøywajaÎ-

1 Do konÂca 1998 roku obowiaÎzujaÎcaÎ nazwaÎ byø domdziecka.

cych na trwaøosÂc rodziny. Bezrobocie, a wraz z nimtrudnosÂci materialne i uboÂstwo czeÎsto przyczyniajaÎ sieÎ do zaistnienia problemoÂw w wypeønianiu roÂl spoøecznych zwiaÎzanych z wychowaniem, opiekaÎ i utrzymaniem rodziny (por. Sendyk 2001;

Szczepaniak 2004).

Czynniki bezposÂrednie wywodzaÎ sieÎ z nieprawidøowego funkcjonowania pod- stawowego sÂrodowiska naturalnego dziecka, jakimjest rodzina. W duz´ej mierze na jej funkcjonowanie wpøywajaÎczynniki posÂrednie ± zøa sytuacja materialna prowadzi do rozpadu z´ycia rodzinnego, co znajduje wyraz w niewøasÂciwymzaspokajaniu podstawowych potrzeb socjalno-bytowych, edukacyjnych, zdrowotnych i innych dzieci. TrudnosÂci ekonomiczne saÎ powodempowstania roÂz´nego rodzaju napieÎc i konfliktoÂw, co roÂwniez´ niesie negatywne konsekwencje dla funkcjonowania ro- dziny. Innymi czynnikami bezposÂrednio warunkujaÎcymi sieroctwo spoøeczne saÎ roÂz´nego rodzaju dysfunkcje i patologie sÂrodowiska rodzinnego: alkoholizm, narko- mania, przesteÎpczosÂcÂ, choroby i zaburzenia psychiczne rodzicoÂw (Szczepaniak 2004).

1. Problemy przystosowawcze sierot spoøecznych

Problemy wynikajaÎce z dysfunkcjonalnosÂci rodziny pochodzenia

Sieroty spoøeczne, korzystajaÎce z roÂz´nego rodzaju formopieki zasteÎpczej, wy- wodzaÎ sieÎ z rodzin, ktoÂre nie potrafiøy imzapewnic odpowiednich warunkoÂw do prawidøowego rozwoju. Nie moz´na stwierdzic jednej zasadniczej przyczyny kiero- wania dziecka do okresÂlonego typu placoÂwki opiekunÂczo-wychowawczej, zazwyczaj jest to splot wielu czynnikoÂw sÂcisÂle ze sobaÎ powiaÎzanych. Jednakz´e m oz´emy wy- roÂz´nic dwa najczeÎstsze powody umieszczania dziecka poza biologicznaÎ rodzinaÎ. SaÎ to:

· rodziny z dewiacjami, jak np. alkoholizm, narkomania, przesteÎpczosÂcÂ, pros- tytucja

· rodziny z deficytami w sferze uczucÂ, intelektu i materialnej (Passini 1996).

Jak wykazujaÎ badania, jednaÎ z najczeÎstszych przyczyn umieszczania dziecka w instytucjach opiekunÂczo-wychowawczych jest problemalkoholowy w rodzinie pochodzenia. W badaniach przeprowadzonych przez M. SeÎdzickiego, az´ w 67,8%

przypadkoÂw to wøasÂnie alkoholizmrodzicoÂw byø powodemrozpadu z´ycia rodzin- nego i przyczynaÎskierowania dziecka do placoÂwki opiekunÂczo-wychowawczej. Przy czymtrudno stwierdzicÂ, czy alkoholizmprowadziø do dezorganizacji z´ycia rodzin- nego, czy byø on wtoÂrny wobec tego i innych specyficznych dla danej rodziny

problemoÂw (SeÎdzicki 2008). W badaniach B. Passini odsetek ten jest jeszcze wyz´szy

± wsÂroÂd wychowankoÂw domoÂw dziecka 89% wywodziøo sieÎ z rodziny z problemem alkoholowym, uzalez´nienie obojga rodzicoÂw byøo powodemumieszczenia dziecka w placoÂwce socjalizacyjnej w 61% przypadkoÂw (Passini 1996). Z problemem alkoholizmu w rodzinie wiaÎz´e sieÎ szereg innego rodzaju dewiacji. Jak wykazaøy badania B. Czeredreckiej, w parze z alkoholizmem rodzicoÂw wysteÎpujaÎ niepokojaÎ- ce zjawiska, takie jak: maltretowanie fizyczne dziecka (30%), dreÎczenie psychiczne (10%), przesteÎpczosÂc rodzicoÂw (15%), prostytucja (10%). Jak wynika z dokumen- tacji placoÂwek socjalizacyjnych, dzieci z rodzin alkoholowych byøy sÂwiadkami libacji, awantur i boÂjek, w ktoÂre czeÎsto byøy wciaÎgane. Uzalez´nieni od alkoholu rodzice nie zajmowali sieÎ swoimi dziecÂmi, pozostawiali je na døugi czas bez opieki, nie zaspokajali ich podstawowych potrzeb fizycznych i psychicznych, co w bardzo negatywny sposoÂb wpøywaøo na psychikeÎ potomka. Problem alkoholowy stanowi jeden z najwaz´niejszych powodoÂw niedostatku albo wreÎcz neÎdzy w rodzinie. Skut- kiemtakiej sytuacji jest to, z´e 70% wychowankoÂw placoÂwek socjalizacyjnych dosÂwiadczyøo niezaspokojenia podstawowych potrzeb biologicznych, 52% ± ocze- kiwan psychicznych i emocjonalnych. Dzieci te zostaøy odrzucone przez swoich rodzicoÂw, majaÎ one ogromnaÎ potrzebeÎ bezpieczenÂstwa, miøosÂci, afiliacji (Czered- recka 1999).

InnymdosÂc czeÎstympowodemkoniecznosÂci zewneÎtrznej ingerencji w sÂrodo- wisko rodzinne jest niewydolnosÂc i zaniedbanie wychowawcze rodzicoÂw oraz ich ogoÂlna niezaradnosÂc z´yciowa. Na teÎ ogoÂlnaÎ kategorieÎ problemoÂw skøadajaÎ sieÎ:

bezrobocie (19% matek i 16% ojcoÂw), niezaradnosÂc z´yciowa (20% matek i 15%

ojcoÂw), zøy stan zdrowia, choroba psychiczna (7% matek, 4% ojcoÂw), niepeøno- sprawnosÂc (po 2% matek i ojcoÂw), bezdomnosÂc (1% matek i ojcoÂw; Kolankiewicz 1998, s. 329).

Jak wynika z badan M. SeÎdzickiego (2008, s. 11), moz´emy wyroÂz´nic nasteÎpu- jaÎce przyczyny umieszczenia dziecka w placoÂwce socjalizacyjnej:

Tabela 1. Przyczyny umieszczenia dziecka w placoÂwce socjalizacyjnej

Nazwa wskazÂnika N %

Liczba badanych ogoÂøem348 100

Naduz´ywanie alkoholu przez rodzicoÂw 236 67,8

Niedopeønienie obowiaÎzkoÂw rodzicielskich (zaniedbania wychowawcze) 92 26,4

Trudna sytuacja finansowa rodziny 77 22,1

Choroba jednego z rodzicoÂw 67 19,2

SÂmierc rodzica, opiekunoÂw 45 12,9

Rozpad rodziny, niepeøna rodzina 40 11,5

Døugotrwaøe bezrobocie 38 10,9

Brak odpowiednich warunkoÂw mieszkaniowych 35 10,1

NiezaradnosÂc z´yciowa 34 9,8

Agresja, awantury, bijatyki, przemoc w rodzinie 28 8,0

Brak realizacji obowiaÎzku szkolnego 25 7,2

Przemoc wobec dziecka 21 6,0

Narkomania rodzicoÂw 18 5,2

Demoralizacja dziecka 14 4,0

WielodzietnosÂc 11 3,2

Porzucenie przez rodzicoÂw, opiekunoÂw 9 2,6

Pobyt rodzica w wieÎzieniu lub innymosÂrodku 7 2,0

RozwiaÎzanie rodziny zasteÎpczej 5 1,4

Molestowanie seksualne dziecka 5 1,4

ReasumujaÎc, nalez´y jeszcze raz podkresÂlicÂ, z´e trudno jest wyroÂz´nic jeden powoÂd umieszczenia dziecka poza jego biologicznaÎ rodzinaÎ ± najczeÎsÂciej saÎ to sploty okolicznosÂci i wydarzen z´yciowych, tak roÂz´ne jak roÂz´norodne saÎ rodziny i rodzaje patologii spoøecznej. Niemniej jednak, zabranie dziecka z jego naturalnego sÂrodo- wiska i umieszczenie w placoÂwce socjalizacyjnej przyczynia sieÎ do powstania kolej- nych traumatycznych wydarzen w jego z´yciu.

Problemy adaptacyjne sierot spoøecznych wynikajaÎce z wychowania w sÂro- dowisku instytucjonalnym

Podstawowymi najbardziej naturalnymsÂrodowiskiemrozwojowymdziecka jest jego rodzina. Niestety, jak wskazujaÎ statystyki, w ostatnich latach coraz czeÎsÂciej boryka sieÎ ona z roÂz´nego rodzaju problemami, przez´ywa kryzys i przestaje byc optymalnym sÂrodowiskiemdla rozwoju dziecka. Dla møodego czøowieka, ktoÂry z roÂz´nych przyczyn we wøasnej rodzinie nie znajduje moz´liwosÂci zaspokojenia pod- stawowych potrzeb, powstaje koniecznosÂc zorganizowania pomocy i opieki czasowej, dorazÂnej baÎdz caøkowitej (por. SeÎdzicki 2008). W 2008 roku (wedøug stanu na 31 XII) z roÂz´nych formopieki poza rodzinaÎbiologicznaα tj. w rodzinach zasteÎpczych lub instytucjach ± korzystaøo 72,6 tysieÎcy wychowankoÂw (Marciniak 2009).

Pozbawienie dziecka moz´liwosÂci przebywania w swojej biologicznej rodzinie ± nawet jez´eli jest sugerowane jego dobrem± zawsze jest poczaÎtkiemszeregu trud- nych dla niego przez´ycÂ. WsÂroÂd moz´liwych formopieki zasteÎpczej najbardziej krytykowanaÎ saÎ placoÂwki socjalizacyjne. JednoczesÂnie pod ochronaÎ tych instytucji znajduje sieÎ najwieÎksza grupa dzieci pozbawionych troski rodzicielskiej. ¹Wydaje sieÎ, iz´ najwieÎcej przeciwnikoÂw majaÎ placoÂwki socjalizacyjne, ktoÂre uwaz´a sieÎ za najbardziej kosztownaÎ i niewydolnaÎ pod wzgleÎdemorganizacyjnymoraz najmniej

podatnaÎ na zmiany formeÎ opieki. Dodatkowo uwaz´a sieÎ, iz´ nie saÎ one w stanie wpøynaÎc pozytywnie na rozwoÂj wychowankoÂw, bowiemw przeciwienÂstwie do rodzinnych formopieki, nie stwarzajaÎ one warunkoÂw do wøasÂciwego zaspokajania ich edukacyjnych, zdrowotnych, emocjonalnych i innych podstawowych potrzebº (Szczepaniak 2004, s. 432).

Rysunek 1. Liczba dzieci w placoÂwkach opiekunÂczo-wychowawczych w latach 1990-2005 (Kolankie- wicz 2006, s. 28)

Stereotyp dziecka z domu dziecka

Mimo z´e w obowiaÎzujaÎcymustawodawstwie nie jest juz´ wykorzystywana nazwa

¹domdzieckaº, to wciaÎz´ funkcjonuje ona w potocznej sÂwiadomosÂci. Niesie ona z sobaÎ negatywne skojarzenia i stereotypy ± instytucji, w ktoÂrej przebywajaÎ biedne, zanied- bane, porzucone dzieci, nie majaÎce wieÎkszych perspektyw na przyszøosÂcÂ. Opinie te znajdujaÎ odzwierciedlenie w takich potocznych okresÂleniach jak: ¹dziecko z bidula, sierocinÂca czy przytuøkuº. Do stereotypizacji wychowankoÂw osÂrodkoÂw socjalizacyj- nych moz´e sieÎ przyczynic roÂwniez´ zamknieÎte sÂrodowisko placoÂwek, uøatwiajaÎce po- strzeganie wychowankoÂw jako wyodreÎbnionej grupy (Passini 1996; Soøtys, Piekarska, SÂmilgin-Malinowska 2008). Fakt wychowywania sieÎ w domu dziecka, w odbiorze spoøecznym, wyroÂz´nia teÎgrupeÎsposÂroÂd roÂwiesÂnikoÂw wychowujaÎcych sieÎw rodzinach.

W ten sposoÂb tworzy sieÎ kategoria dzieci innych ± ¹tych z domu dzieckaº. TresÂc takiego wizerunku warunkuje postrzeganie sierot spoøecznych jako gorszych, gdyz´

odbiegajaÎ od normy, ktoÂra gøosi, z´e dziecko powinno sieÎ wychowywac w rodzinie (KaminÂska 2010). Jak wynika z badan przeprowadzonych przez A. Soøtys, A. Piekar- skaÎi M. SÂmilgin-MalinowskaÎ, nie zawsze jest to stereotyp o charakterze negatywnym, raczej w sÂwiadomosÂci spoøecznej grupa ta jawi sieÎ jako wzbudzajaÎca wspoÂøczucie i litosÂcÂ. Na pytanie ± JesÂli moÂwi sieÎ o domach dziecka i o jego wychowankach, jakie skojarzenia przychodzaÎ ci na mysÂl? ± najczeÎsÂciej padaøy nasteÎpujaÎce okresÂlenia: dzieci

smutne, teÎskniaÎce i samotne, pojawiaøy sieÎ skojarzenia z uboÂstwemi trudnymi wa- runkami, w dalszej kolejnosÂci brak wsparcia i miøosÂci oraz patologia i zaniedbanie (Soøtys, Piekarska, SÂmilgin-Malinowska 2008, s. 16; por. KaminÂska 2010).

NiestaøosÂc relacji emocjonalnych

OpiekeÎ nad dziecÂmi przebywajaÎcymi w placoÂwkach sprawujaÎ wychowawcy ± osoby obce, ktoÂre jedynie wykonujaÎ swojaÎ praceÎ, a ich z´ycie osobiste toczy sieÎ poza murami placoÂwki. Utrudnia to nawiaÎzanie emocjonalnej wieÎzi pomieÎdzy pod- opiecznymi a wychowawcami. Problemem jest roÂwniez´ czeÎsta rotacja personelu placoÂwek socjalizacyjnych, co utrudnia nawiaÎzanie pozytywnych kontaktoÂw pomieÎ- dzy dzieckiemi osobaÎ dorosøaÎ, a jez´eli wieÎz taka sieÎ wytworzyøa, dziecko bolesÂnie przez´ywa jej zerwanie. JednoczesÂnie przy ograniczonej liczbie kontaktoÂw møodego czøowieka z osobami dorosøymi wysteÎpuje nadmiar relacji z roÂwiesÂnikami. CiaÎgøe przebywanie w grupie nie zaspokaja poczucia intymnosÂci, ktoÂre jest niezbeÎdne do prawidøowego rozwoju (Passini 1996).

Negatywny wpøyw grupy roÂwiesÂniczej

Kolejnymczynnikiemnegatywnie wpøywajaÎcymna adaptacjeÎ sierot spoøecznych jest przebywanie w placoÂwkach socjalizacyjnych, wsÂroÂd roÂwiesÂnikoÂw z roÂz´norodnymi problemami. Na terenie osÂrodka gromadzaÎ sieÎ dzieci pokrzywdzone przez los, za- niedbane wychowawczo z wieloma problemami psychicznymi, sfrustrowane wsku- tek niezaspokojenia podstawowych potrzeb psychicznych, czeÎsto zdemoralizowane.

Przebywanie w takimotoczeniu powoduje ksztaøtowanie sieÎ negatywnych wzorcoÂw spoøecznych i wywoøuje problemy z adaptacjaÎw warunkach pozainstytucjonalnych.

Z. Zbyszewska wymienia nasteÎpujaÎce negatywne cechy atmosfery wychowania w domu dziecka:

· tymczasowosÂc i brak stabilizacji z´yciowej

· obojeÎtnosÂc wychowawcoÂw wobec dzieci

· oschøy urzeÎdowy stosunek wychowawcoÂw

· upokarzajaÎca litosÂcÂ

· publiczne eksponowanie wad wychowankoÂw i odchylen od normy

· brak zrozumienia (za: Czeredrecka 1999, s. 115-116).

Problemy wynikajaÎce z deficytoÂw w zaspokojeniu podstawowych potrzeb psychicznych sierot spoøecznych w rodzinie

Pobyt w placoÂwce socjalizacyjnej jest zawsze trudnymi bolesnymepizodem w z´yciu kaz´dego dziecka. NajczeÎsÂciej wychowankowie trafiajaÎ do placoÂwek

opiekunÂczo-wychowawczych nie z wøasnej woli, co powoduje w nich bunt i wywoøuje poczucie krzywdy. JesÂli ich biologiczni rodzice nie wykazujaÎ cheÎci, z´eby wroÂcili do domu, dodatkowo nasila sieÎ poczucie osamotnienia i odrzucenia (Passini 1996). Jak stwierdza M. KosÂcielska ± wszyscy wychowankowie domoÂw dziecka to dzieci, w wieÎkszymlub mniejszymstopniu, zranione psychicznie.

WykazujaÎ one zaburzenia w rozwoju toz´samosÂci, charakteryzuje je podwyz´szony poziomleÎku, agresywnosÂcÂ, problemy szkolne, niski poziom aktywnosÂci (za:

KulpinÂski 1999). Negatywne, czeÎsto bardzo dramatyczne przez´ycia wyniesione z domu rodzinnego i mankamenty wychowania instytucjonalnego prowadzaÎ do duz´ych deficytoÂw w funkcjonowaniu emocjonalnym, spoøecznym i intelektual- nymsierot spoøecznych. Dziecko osierocone najbardziej cierpi z powodu nieza- spokojenia potrzeb miøosÂci, przynalez´nosÂci, bezpieczenÂstwa. Ich zaspokojenie jest gwarancjaÎ prawidøowego rozwoju psychicznego i ksztaøtowania sieÎ osobowosÂci dziecka. NaturalnaÎ kolejaÎ rzeczy jest, z´e potrzeby te zabezpieczajaÎ rodzice, ale w sytuacji podopiecznych placoÂwek opiekunÂczo-wychowawczych jest to najczeÎsÂ- ciej rzeczaÎ niemoz´liwaÎ. Wtedy dziecko oczekuje tego od wychowawcoÂw, co w praktyce zdarza sieÎ roÂwniez´ bardzo rzadko (Hanyga-Janczak 2005; por. Kul- pinÂski 1997; BienÂko 2006).

WsÂroÂd zaburzen emocjonalnych u wychowankoÂw placoÂwek opiekunÂczo- -wychowawczych bardzo czeÎsto wysteÎpujaÎ stany leÎkowe, ktoÂrych nasilenie w duz´ej mierze zalez´y od wieku, w jakimdziecko znalazøo sieÎ w placoÂwce ± immøodsze, tymwieÎksze nasilenie problemoÂw (Passini 1996; KaminÂska 2010).

Bardzo czeÎsto zaburzenia te objawiajaÎ sieÎ labilnosÂciaÎ emocjonalnaÎ ± z jednej strony wysteÎpuje ciaÎgle niezaspokojony gøoÂd uczucÂ, z drugiej zas ± brak umie- jeÎtnosÂci nawiaÎzywania bliskich i serdecznych relacji z drugaÎ osobaÎ oraz bezuczu- ciowosÂcÂ. WsÂroÂd møodszych dzieci obserwuje sieÎ zjawisko ¹lepkosÂci emocjonal- nejº. Zaburzenia tego rodzaju ± szczegoÂlnie zwiaÎzane z niezdolnosÂciaÎ nawiaÎzy- wania bliskich relacji z innymi ludzÂmi i okazywaniem uczuc ± w negatywny sposoÂb wpøywajaÎ na dorosøe z´ycie wychowankoÂw, na moz´liwosÂc zaøoz´enia wøas- nej rodziny.

Obserwuje sieÎ roÂwniez´ szereg powaz´nych problemoÂw w sferze spoøecznego funkcjonowania sierot spoøecznych. Dziecko w naturalnej rodzinie uczy sieÎ roÂl i wzorcoÂw funkcjonowania w zbiorowosÂci, obserwujaÎc swoich najbliz´szych. To, ktoÂre przebywa w placoÂwce opiekunÂczo-wychowawczej, nie ma takiej moz´liwosÂ- ci. Bardzo czeÎsto u wychowankoÂw domoÂw dziecka da sieÎ zaobserwowac søabaÎ orientacjeÎ w rolach spoøecznych zwiaÎzanych z pøciaÎ. Przebywanie wciaÎz´ w grupie roÂwiesÂnikoÂw powoduje nasilenie leÎku i nieufnosÂc w relacjach z osobami dorosøymi.

Mimo lepszych relacji z grupaÎ roÂwiesÂniczaÎ niz´ z dorosøymi, te pierwsze saÎ czeÎsto nacechowane wrogosÂciaÎ i agresjaÎ. Stosunki interpersonalne cechuje brak zaintere- sowania dobreminnych ludzi oraz wspoÂlnymotoczeniem, sÂrodowiskiem. Sieroty

spoøeczne poÂzÂniej osiaÎgajaÎ zdolnosÂc oceny sytuacji spoøecznej oraz wøasnej w niej roli (Passini 1996; BienÂko 2006).

Møodziez´ przebywajaÎcaÎ w placoÂwkach opiekunÂczo-wychowawczych charakte- ryzuje: ¹obojeÎtnosÂcÂ, a nawet negacja wartosÂci obowiaÎzujaÎcych w z´yciu spoøecznym, w ich stosunku do z´ycia uderza jakas chwilowosÂcÂ, dorywczosÂcÂ, obojeÎtnosÂc wobec przyszøosÂci, znuz´enie psychiczne i brak dynamiki, »rozpeÎdu z´yciowego«; møodziez´

ceni wartosÂci materialne, lekcewaz´y wartosÂci duchowe, pragnie «wyrwac sieÎ, uz´yc z´ycia«º (Telka 1998, s. 101).

JesÂli chodzi o rozwoÂj intelektualny, to wychowankowie placoÂwek socjalizacyj- nych majaÎwiele trudnosÂci. Przede wszystkimsaÎmniej ciekawi poznawczo niz´ dzieci wychowujaÎce sieÎ w rodzinach. WysteÎpujaÎ roÂwniez´ takie zaburzenia jak: brak kon- centracji uwagi, brak nawykoÂw do systematycznego wysiøku umysøowego i nauki, obniz´ony poziommysÂlenia abstrakcyjnego i logicznego. Skutkuje to trudnosÂciami szkolnymi, søabymi ocenami oraz powtarzaniem klas, co przekøada sieÎ roÂwniez´ na negatywny odbioÂr wychowankoÂw przez kolegoÂw i nauczycieli (Passini 1996; Telka 1998).

WsÂroÂd problemoÂw osobowosÂciowych na pierwszy plan wysuwajaÎ sieÎ: obniz´ona nieadekwatna i niespoÂjna samoocena (kompleks Kopciuszka), niski poziom aspira- cji, niski poziompsychicznej autonomii, leÎk przed przyszøosÂciaÎ, zagubienie, poczu- cie osamotnienia (Passini 1996; KulpinÂski 1999; KaminÂska 2010).

PodsumowujaÎc powyz´sze uwagi, moz´na wymienic cechy dzieci przebywajaÎcych w instytucjach wychowawczych, ktoÂre nalez´y traktowac jako znaczaÎce deficyty adaptacyjne (KaminÂska 2010, s. 181-182):

· kompleks sierocinÂca, objawiajaÎcy sieÎ poczuciemniz´szej wartosÂci z powodu odmiennej sytuacji wychowanka w poroÂwnaniu z wieÎkszosÂciaÎ roÂwiesÂnikoÂw

· postawa konsumpcyjna, wynikajaÎca z roli podopiecznego, ktoÂry wszystko otrzymuje, w zamian nie dajaÎc nic od siebie, ograniczajaÎca inicjatyweÎ i zarad- nosÂc z´yciowaÎ

· gøoÂd uczuciowy, wysteÎpujaÎcy w nasteÎpstwie braku zaspokojenia potrzeb emocjonalnych w warunkach wychowania zbiorowego, okresÂlany roÂwniez´

¹lepkosÂciaÎ emocjonalnaκ czy ¹atrofiaÎ uczucº

· bezbronnosÂcÂ, wynikajaÎca z braku zaspokojenia potrzeby bezpieczenÂstwa

· poczucie tymczasowosÂci, wyuczona reakcja wychowankoÂw oparta na naiwnej, dziecieÎcej nadziei, z´e rodzice juz´ niedøugo zabioraÎ ich do domu

· transfer uprzedzenia do wøasnego losu, polegajaÎcy na przekonaniu o okru- cienÂstwie swojego poøoz´enia, za ktoÂre wini sieÎ domdziecka i wychowawcoÂw

· leÎk przed przyszøosÂciaÎ, charakteryzujaÎcy wychowankoÂw na progu dorosøosÂci, ktoÂrzy saÎ peøni obaw, czy poradzaÎ sobie z problemami z´yciowymi

· podatnosÂc na zøe wpøywy

· trudnosÂc we wspoÂøz´yciu z ludzÂmi.

2. Zasoby ksztaøtujaÎce adaptacjeÎ w warunkach dosÂwiadczania sieroctwa spoøecznego

Postawiono dwa pytania badawcze: ¹jaki jest kapitaø przystosowawczy sierot?º oraz ¹jakie rodzaje zasoboÂw konstytuujaÎ adaptacjeÎ sierot spoøecznych?º.

Przebadano 227 osoÂb w wieku rozwojowym, speøniajaÎcych kryterium sieroty spoøecznej. Do badan zaklasyfikowano osoby wychowujaÎce sieÎ w domach dziecka lub rodzinach zasteÎpczych. SzczegoÂøowa charakterystyka socjodemograficzna grupy umieszczona zostaøa w rozdziale drugim.

Potencjaø przystosowawczy sierot spoøecznych

Na podstawie analizy skupienÂ, przy uwzgleÎdnieniu wyniku ogoÂlnego w tesÂcie RISB J. Rottera oraz wynikoÂw z szesÂciu sfer przystosowania, wyodreÎbniono cztery grupy sierot spoøecznych ze zroÂz´nicowanympotencjaøemadaptacyjnym.

Wykres 1. Potencjaø przystosowawczy sierot spoøecznych (N=227): wyniki analizy skupien w tesÂcie RISB J. Rottera w grupach N (N=37), S1 (N=59), S2 (N=80), P (N=51)

Grupa N ± osoby nieprzystosowane (N=37), charakteryzujaÎ sieÎ:

± wysokimwynikiemw czynniku nieprzystosowania ogoÂlnego

± bardzo konfliktowymi relacjami rodzinnymi

± negatywnymstosunkiemdo siebie

± konfliktowymi relacjami interpersonalnymi

± brakiemokresÂlonych celoÂw i daÎz´enÂ

± dosÂwiadczaniemlicznych problemoÂw w sferze ja

± kryzysemwartosÂciowania.

Grupa S1 ± osoby ze sÂrednimpoziomemprzystosowania, o duz´ymnasile- niu konfliktoÂw wewneÎtrznych (N=59), charakteryzujaÎ sieÎ:

± sÂrednimpoziomemprzystosowania ogoÂlnego

± silnymi konfliktami w sferze daÎz´en i celoÂw

± duz´ymnasileniemdosÂwiadczanych problemoÂw

± konfliktami w sferze wartosÂci

± negatywnymstosunkiemdo siebie

± raczej pozytywnymi, baÎdz ambiwalentnymi, relacjami rodzinnymi

± pozytywnymi, baÎdz ambiwalentnymi, relacjami interpersonalnymi.

Grupa S2 ± osoby ze sÂrednimpoziomemprzystosowania, o nasilonych konfliktach zewneÎtrznych (N=80) charakteryzujaÎ sieÎ:

± sÂrednimpoziomemprzystosowania ogoÂlnego

± konfliktowymi relacjami z innymi

± konfliktowymi stosunkami rodzinnymi

± dosÂwiadczaniemproblemoÂw w sferze ja

± okresÂlonymstosunkiemdo wartosÂci lub ambiwalencjaÎ w sferze wartosÂci

± raczej sprecyzowanymi daÎz´eniami, celami

± pozytywnymstosunkiemdo siebie.

Grupa P ± osoby przystosowane (N=51) charakteryzujaÎ sieÎ:

± niskimczynnikiemnieprzystosowania ogoÂlnego

± poprawnymi relacjami interpersonalnymi

± niskimnateÎz´eniemdosÂwiadczanych problemoÂw w obszarze ja

± sprecyzowanymi daÎz´eniami i celami

± pozytywnym, baÎdz ambiwalentnym, stosunkiem do siebie

± okresÂlonaÎ hierarchiaÎ wartosÂci.

Zasoby rozwojowe a poziomprzystosowania sierot spoøecznych

ZwiaÎzek pomieÎdzy zasobami rozwojowymi a zroÂz´nicowanympoziomemprzy- stosowania u sierot spoøecznych zostanie przeanalizowany na trzech pøaszczyznach:

1. ksztaøtowanie adaptacji sierot poprzez poziomzasoboÂw ± analizuje sieÎ wyniki ogoÂlne w tesÂcie Ocena Zachowania ZasoboÂw S. Hobfolla w kategoriach:

a) przypisywanie znaczenia posiadanymzasobom d) spostrzeganie w nich zyskoÂw

e) ocenianie w nich strat

2. ksztaøtowanie przystosowania sierot spoøecznych poprzez cztery typy kapitaøu psychospoøecznego (wykorzystuje sieÎ dwanasÂcie wynikoÂw w tesÂcie Ocena Za- chowania ZasoboÂw S. Hobfolla):

d) przypisywanie znaczenia dobrom o charakterze materialnym, podmioto- wym, stanu i energetycznym

e) spostrzeganie zyskoÂw w tych zasobach f) ocena straty w tych typach kapitaøu

3. ksztaøtowanie adaptacji sierot spoøecznych poprzez dwa rodzaje kapitaøu (por.

rozdziaø pierwszy zasoby wewneÎtrzne i zewneÎtrzne) (analiza uwzgleÎdnia szesÂc rodzajoÂw wynikoÂw w tesÂcie Ocena Zachowania ZasoboÂw S. Hobfolla):

d) nadawanie znaczenia zasobomwewneÎtrznymi zewneÎtrznym e) spostrzeganie w nich zyskoÂw

f) ocena strat w tych dobrach

4. ksztaøtowanie przystosowania sierot spoøecznych poprzez zasoby religijne (reli- gijne radzenie sobie pozytywne i negatywne; wyniki uzyskane w Kwestionariuszu Religijnych SposoboÂw Radzenia Sobie ze StresemBRIEF RCOPE K. Parga- menta).

Ad 1. Ksztaøtowanie adaptacji sierot spoøecznych poprzez poziomzasoboÂw.

Osoby wychowywane w domach dziecka lub rodzinach zasteÎpczych roÂz´nicuje poziompozyskiwanych zasoboÂw.

NajwieÎcej zasoboÂw pozyskujaÎ osoby z najwyz´szymprzystosowaniem(P). Po- mieÎdzy grupami sierot o roÂz´nympotencjale adaptacyjnymnie ma z kolei roÂz´nic w zakresie znaczenia nadawanego zasobomjak i poziomu ich utraty.

Wykres 2. Pozyskiwanie zasoboÂw przez sieroty spoøeczne o roÂz´nympoziomie adaptacji (N=227):

wyniki jednoczynnikowej analizy wariancji dla testu Ocena Zachowania ZasoboÂw S. Hobfolla w grupach N, S1, S2, P

Ad 2. Ksztaøtowanie przystosowania sierot spoøecznych poprzez cztery typy kapitaøu psychospoøecznego.

Zasoby podmiotowe

Badane sieroty spoøeczne roÂz´nicuje stopien pozyskiwanych zasoboÂw podmio- towych. Nie stwierdzono natomiast roÂz´nic pomieÎdzy sierotami spoøecznymi w zakresie znaczenia nadawanego tymdobromani poziomu ich utraty.

NajwieÎcej zasoboÂw podmiotowych pozyskujaÎ sieroty spoøeczne z najwyz´szym poziomem przystosowania (P). PosiadajaÎ one w znacznie wyz´szymstopniu niz´

pozostaøe grupy:

± przekonanie, z´e wiedzie imsieÎ w z´yciu

± poczucie dumy z siebie

± satysfakcjeÎ, z´e realizujaÎ wøasne cele z´yciowe.

Zasoby energii

PomieÎdzy badanymi osobami zaznaczajaÎ sieÎ roÂz´nice istotne statystycznie w poziomie pozyskiwania zasoboÂw energii. Sieroty spoøeczne nie roÂz´niaÎ sieÎ nato- miast znaczeniem nadawanym temu kapitaøowi ani jego utrataÎ.

Wykres 3. Pozyskiwanie zasoboÂw podmiotowych przez sieroty spoøeczne o roÂz´nympoziomie adaptacji (N=227): wyniki jednoczynnikowej analizy wariancji dla testu Ocena Zachowania ZasoboÂw S. Hob- folla w grupach N, S1, S2, P

Wykres 4. Pozyskiwanie zasoboÂw energii przez sieroty spoøeczne o roÂz´nympoziomie adaptacji (N=227): wyniki jednoczynnikowej analizy wariancji dla testu Ocena Zachowania ZasoboÂw S. Hob- folla w grupach N, S1, S2, P

NajwieÎcej zasoboÂw energii pozyskujaÎ osoby z najwyz´szympoziomemadaptacji (P). Charakteryzuje je:

± dobre zdrowie czøonkoÂw rodziny

± stabilnosÂc finansowa

± posiadanie pienieÎdzy na transport

± daÎz´enie do zabezpieczenia finansowego w okresie emerytury.

Zasoby stanu

Badane osoby roÂz´nicuje znaczenie nadawane zasobomstanu oraz ich pozyski- wanie. Nie ma natomiast rozbiez´nosÂci pomieÎdzy grupami sierot spoøecznych z odmiennym poziomem przystosowania w zakresie utraty tych zasoboÂw.

Wykres 5. Znaczenie nadawane zasobomstanu przez sieroty spoøeczne o roÂz´nympoziomie adaptacji (N=227): wyniki jednoczynnikowej analizy wariancji dla testu Ocena Zachowania ZasoboÂw S. Hob- folla w grupach N, S1, S2, P

Osoby z wysokim(P) i sÂrednim(S1, S2) poziomemprzystosowania nadajaÎ znacznie wieÎksze znaczenie zasobomstanu niz´ badani z niskimpotencjaøemadap- tacyjnym(N). RoÂz´nica istotna statystycznie (p=0,05) w ocenie zasoboÂw stanu, wysteÎpuje pomieÎdzy grupami sierot o najniz´szych (N) i najwyz´szych (P) moz´liwosÂ- ciach adaptacyjnych. Osoby lepiej przystosowane nadajaÎ wieÎkszaÎ wartosÂc posiada- niu bliskiego przyjaciela lub kilku przyjacioÂø oraz poczuciu bliskosÂci z maøz´onkiem lub partnerem.

Wykres 6. Pozyskiwanie zasoboÂw stanu przez sieroty spoøeczne o roÂz´nympoziomie adaptacji (N=227):

wyniki jednoczynnikowej analizy wariancji dla testu Ocena Zachowania ZasoboÂw S. Hobfolla w grupach N, S1, S2, P

NajwieÎcej zasoboÂw stanu pozyskujaÎ sieroty spoøeczne z najwyz´szympoziomem adaptacji (P). RoÂz´nice istotne statystycznie (p=0,05) w zdobywaniu tego kapitaøu wysteÎpujaÎ pomieÎdzy grupaÎ osoÂb przystosowanych (P) i sÂrednio przystosowanych (S2). Sieroty spoøeczne o najwyz´szympoziomie adaptacji pozyskujaÎznacznie wieÎcej takich zasoboÂw stanu jak:

± bliskosÂc z jednaÎ lub kilkoma osobami

± dobre relacje z dziecÂmi

± stabilna praca

± wsparcie od wspoÂøpracownikoÂw

± lojalnosÂc przyjacioÂø.

Zasoby materialne

Sieroty spoøeczne roÂz´niaÎsieÎ znaczeniemnadawanymzasobommaterialnym, jak roÂwniez´ ich pozyskiwaniem. Nie ma z kolei pomieÎdzy nimi rozbiez´nosÂci w poziomie utraty tych doÂbr.

NajwieÎksze znaczenie nadajaÎ zasobommaterialnymsieroty spoøeczne o najwyz´- szympoziomie przystosowania (P), nasteÎpnie osoby ze sÂrednimi moz´liwosÂciami adap- tacji (S1, S2); najmniejsze ± badani nieprzystosowani (N). Istotna statystycznie roÂz´nica (p=0,05) wysteÎpuje pomieÎdzy grupami osoÂb przystosowanych (P) i nieprzystosowa- nych (N). Pierwsze nadajaÎwieÎksze znaczenie gøoÂwnie posiadaniu sÂrodkoÂw transportu.

Wykres 7. Znaczenie nadawane zasobommaterialnymprzez sieroty spoøeczne o roÂz´nympoziomie adaptacji (N=227): wyniki jednoczynnikowej analizy wariancji dla testu Ocena Zachowania ZasoboÂw S. Hobfolla w grupach N, S1, S2, P

Wykres 8. Pozyskiwanie zasoboÂw materialnych przez sieroty spoøeczne o roÂz´nympoziomie adaptacji (N=227): wyniki jednoczynnikowej analizy wariancji dla testu Ocena Zachowania ZasoboÂw S. Hob- folla w grupach N, S1, S2, P

NajwieÎcej zasoboÂw materialnych pozyskujaÎ osoby z najwyz´szympoziomem adaptacji (P). Sieroty spoøeczne o wysokimprzystosowaniu (P) w wieÎkszymstop- niu niz´ te o niz´szymzdobywajaÎ takie zasoby jak: sÂrodki transportu oraz mieszkanie odpowiadajaÎce potrzebomjednostki.

Ad 3. Ksztaøtowanie adaptacji sierot spoøecznych poprzez dwa rodzaje kapitaøu (zasoby wewneÎtrzne i zewneÎtrzne).

Zasoby wewneÎtrzne

Sieroty spoøeczne z roÂz´nympoziomemprzystosowania nie roÂz´niaÎ sieÎ pod wzgleÎdemznaczenia nadawanego zasobomzarzaÎdzajaÎcym. Nie roÂz´nicuje ich takz´e poziomutraty zasoboÂw wewneÎtrznych. WysteÎpujaÎ jedynie tendencje do rozbiez´- nosÂci istotnej w zakresie pozyskiwania kapitaøu wewneÎtrznego. NajwieÎcej zasoboÂw zarzaÎdzajaÎcych pozyskujaÎ osoby z najwyz´szymprzystosowaniem.

Zasoby zewneÎtrzne

Badane osoby roÂz´niaÎ sieÎ m ieÎdzy sobaÎ poziomem pozyskiwania zasoboÂw ze- wneÎtrznych. Nie roÂz´nicuje ich natomiast nadawane im znaczenie ani poziom ich utraty.

Wykres 9. Pozyskiwanie zasoboÂw zewneÎtrznych przez sieroty spoøeczne o roÂz´nympoziomie adaptacji (N=227): wyniki jednoczynnikowej analizy wariancji dla testu Ocena Zachowania ZasoboÂw S. Hob- folla w grupach N, S1, S2, P

NajwieÎcej zasoboÂw zewneÎtrznych pozyskujaÎ sieroty spoøeczne z najwyz´szym przystosowaniem.

Ad 4. Ksztaøtowanie przystosowania sierot spoøecznych poprzez zasoby religijne.

Sieroty spoøeczne roÂz´niaÎ sieÎ w zakresie wykorzystywania zasoboÂw religijnych.

Wykres 10. Pozyskiwanie zasoboÂw zewneÎtrznych przez sieroty spoøeczne o roÂz´nympoziomie adaptacji (N=227): wyniki jednoczynnikowej analizy wariancji dla Kwestionariusza Religijnych SposoboÂw Radzenia Sobie ze StresemBRIEF RCOPE K. Pargamenta w grupach N, S1, S2, P

NajwieÎcej zasoboÂw religijnych pozyskujaÎ i wykorzystujaÎ podczas radzenia sobie w sytuacjach trudnych sieroty o wysokimi sÂrednimpoziomie adaptacji.

Osoby nieprzystosowane korzystajaÎz nich w najmniejszym stopniu. Do waz´nych zasoboÂw religijnych w adaptacji sierot spoøecznych nalez´aÎ: poszukiwanie relacji z Bogiem, odczytywanie woli Boga i proÂba realizacji jej w z´yciu, liczenie na pomoc Boz´aÎ w sytuacjach trudnych. Osoby lepiej przystosowane majaÎ bardziej rozwinieÎtaÎ religijnosÂc niz´ nieprzystosowane. TraktujaÎ one Boga jako autentyczny systemwsparcia.

Z wysokimpoziomemadaptacji sierot spoøecznych wspoÂøwysteÎpuje:

· znaczne pozyskiwanie zasoboÂw podmiotowych (realizowanie celoÂw z´yciowych)

· pozyskiwanie zasoboÂw energii (zdrowia, stabilnosÂci finansowej)

· nadawanie duz´ej wartosÂci wybranymzasobomstanu (przyjazÂnÂ, dobre relacje maøz´enÂskie, partnerskie)

· pozyskiwanie zasoboÂw stanu (przyjazÂni, pracy, dobrych relacji rodzinnych)

· nadawanie duz´ego znaczenia okresÂlonymzasobommaterialnym(sÂrodki trans- portu)

· pozyskiwanie zasoboÂw materialnych ocenionych jako wartosÂciowe (sÂrodki transportu, mieszkanie)

· wykorzystywanie religijnych zasoboÂw zaradczych ± strategii pozytywnych.

3. Strategie wzmacniajaÎce potencjaø adaptacyjny sierot spoøecznych Analiza aktualnego stanu wsparcia sierot spoøecznych. Rok 1999 byø okresem przejsÂcia od starego do nowego modelu opieki spoøecznej. Zmiany zostaøy zapoczaÎt- kowane reformaÎ terytorialno-administracyjnaÎ struktur panÂstwowych, z czymwiaÎz´e sieÎ przekazanie powiatom i powstaøym w ich ramach powiatowym centrom pomocy rodzinie (PCPR) zadan zwiaÎzanych z troskaÎ o dziecko i rodzineÎ. A wieÎc dziaøania søuz´aÎce przeksztaøcaniu istniejaÎcych juz´ formopieki instytucjonalnej, rozwojowi rodzinnych formopieki z jednoczesnaÎ pracaÎ w kierunku umoz´liwienia dziecku powrotu do rodziny biologicznej zostaøy przekazane z resortu edukacji do odpowie- dzialnego za politykeÎ spoøecznaÎ (Kaczmarek 2006). W 2000 roku w Ustawie o pomocy spoøecznej znalazø sieÎ nowy rozdziaø: Opieka nad rodzinaÎ i dzieckiem (DzU 2004 nr 64, poz. 593). IdeaÎ zmian byøo dostosowanie systemu pomocy do nowych potrzeb oraz do problemu rosnaÎcego zjawiska sieroctwa spoøecznego.

W zwiaÎzku z tympodjeÎto dziaøania zmierzajaÎce do poøaÎczenia dziaøalnosÂci opiekunÂ- czej na rzecz dzieci z pomocaÎ rodzinie (Szczepaniak 2004). NadrzeÎdnymcelemstaøa sieÎ pomoc rodzinie w pokonaniu roÂz´norodnych problemoÂw tak, z´eby umieszczenie dziecka w placoÂwce socjalizacyjnej byøo ostatecznosÂciaÎ. Oferta kierowana do rodziny i dziecka powinna wieÎc isÂc w kierunku nasteÎpujaÎcych zasad organizacyjnych:

· bliz´ej ± sÂrodowiska dziecka, unikajaÎc zwøaszcza jego izolacji

· wczesÂniej ± wyprzedzajaÎc pogøeÎbianie sieÎ problemoÂw dziecka i rodziny

· kroÂcej ± aby rodzicoÂw i dziecka nie uzalez´niac od pomocy i opieki

· taniej ± stosujaÎc profilaktykeÎ, a jesÂli zaistnieje potrzeba, zasteÎpowania rodziny formami rodzinopodobnymi (rodziny zasteÎpcze, rodzinne domy dziecka;

Sitek-Koniuszewska 2005, s. 224).

NiektoÂre moz´liwe formy wspierania rodziny oraz podmioty za nie odpowie- dzialne saÎ przedstawione na poniz´szymrysunku.

Rysunek 2. Formy wsparcia rodziny (Zieja 2005, s. 194)

Niestety, takie dziaøania jak: poradnictwo rodzinne, terapia rodzinna, praca socjalna saÎ nieskutecznie realizowane. WciaÎz´ øatwiej jest przyznac rodzinie problemowej zasiøek a dziecko skierowac do placoÂwki niz´ pomoÂc jej w przezwy- cieÎz´eniu neÎkajaÎcych jaÎ problemoÂw. Teoretyczne zaøoz´enia reformy wydajaÎ sieÎ søuszne, ale brakuje odpowiednich warunkoÂw do ich realizacji, WsÂroÂd gøoÂwnych nieprawidøowosÂci moz´na wymienic brak rzetelnej wiedzy o (za: Szczepaniak 2004, s. 433):

· rzeczywistymstanie opieki nad dzieckiemi dominujaÎcych w niej tenden- cjach

· kondycji oraz kompetencjach zawodowych kadr udzielajaÎcych pomocy i sprawujaÎcych opiekeÎ, zwøaszcza o jakosÂci i efektywnosÂci ich pracy

· sprawnosÂci nadzoru, doradztwa, wartosÂci metod ksztaøcenia i wspierania rozwoju zawodowego pracownikoÂw danego systemu.

Kolejny dokument, powstaøy jako efekt zachodzaÎcych po 1999 roku zmian, to RozporzaÎdzenie ministra polityki spoøecznej z 1 wrzesÂnia 2000 roku w sprawie placoÂwek opiekunÂczo-wychowawczych. OkresÂla on typy tych placoÂwek oraz zasady ich funkcjonowania. Ze wzgleÎdu na specyfikeÎ ich dziaøalnosÂci moz´emy je podzielic na placoÂwki:

· wsparcia dziennego

· interwencyjne

· rodzinne

· socjalizacyjne

· resocjalizacyjne (DzU 2000 nr 80, poz. 900).

GøoÂwnymi zadaniami tych osÂrodkoÂw saÎ:

· stworzenie warunkoÂw do fizycznego, psychicznego i poznawczego rozwoju dziecka

· poszanowanie podmiotowosÂci dziecka

· zapewnienie poczucia bezpieczenÂstwa

· dbaøosÂc o poszanowanie i podtrzymywanie zwiaÎzkoÂw emocjonalnych dziecka z rodzicami, rodzenÂstwem i innymi osobami

· uczenie nawiaÎzywania wieÎzi uczuciowych oraz zwiaÎzkoÂw interpersonal- nych

· przygotowanie dzieci do ponoszenia odpowiedzialnosÂci za wøasne posteÎpo- wanie oraz uczenie samodzielnosÂci z´yciowej (KaminÂska 2010, s. 66).

Niestety, jak pokazuje rzeczywistosÂcÂ, roÂwniez´ te zadania nie saÎ dobrze reali- zowane przez placoÂwki opiekunÂczo-wychowawcze.

Z punktu widzenia efektywnej adaptacji sierot spoøecznych, oproÂcz pomocy finansowej, istotne jest poznanie potrzeb tych osoÂb w zakresie oferowanego im wsparcia instytucjonalnego. Adekwatne do oczekiwan okresÂlonej grupy benificjen- toÂw strategie wspierajaÎce zwieÎkszajaÎ prawdopodobienÂstwo sukcesu pozytywnej

adaptacji oraz zmniejszajaÎkoszty zwiaÎzane z kierowaniemdziaøan nie przynoszaÎcych poz´aÎdanych rezultatoÂw ze wzgleÎdu na brak ich odpowiedniosÂci wobec potrzeb odbiorcoÂw wsparcia.

Propozycja strategii wspierajaÎcych adaptacjeÎ sierot spoøecznych opra- cowana na podstawie wynikoÂw badan empirycznych. Otrzymane wyni- ki dajaÎ podstawy do skoncentrowania oddziaøywan podejmowanych w sto- sunku do sierot spoøecznych na strategiach wzmacniajaÎcych pozyskiwanie za- soboÂw.

Strategia 1.

Wzmacnianie pozyskiwania zasoboÂw podmiotowych, zwøaszcza zarzaÎdzajaÎcych.

Sieroty spoøeczne posiadajaÎce wieÎcej zasoboÂw podmiotowych oraz wykorzystu- jaÎce w wieÎkszymstopniu kapitaø zarzaÎdzajaÎcy charakteryzuje wysoki poziomadap- tacji. IstotaÎ strategii jest wzmacnianie pozyskiwania przez sieroty takich kompeten- cji osobistych, ktoÂre warunkujaÎ dobre przystosowanie, funkcjonowanie spoøeczne i zawodowe. Do znaczaÎcych, w procesie pozytywnej adaptacji sierot, zasoboÂw podmiotowych nalez´aÎ: poczucie wøasnej wartosÂci, poczucie sprawczosÂci, realizacja wyznaczonych celoÂw z´yciowych.

Strategia 2.

Wzmacnianie pozyskiwania zasoboÂw energii.

Zasoby energii obejmujaÎ te wszystkie rodzaje kapitaøu, ktoÂre moz´na zamie- nic na inne wartosÂciowe dla osoby. Do zasoboÂw energii, waz´nych w pozytywnej adaptacji sierot spoøecznych, nalez´aÎ przede wszystkimzdrowie i stabilnosÂc finansowa. Strategia ta wyznacza kierunki pracy skoncentrowane na dbaøosÂci o stan zdrowia, warunkujaÎcy zachowanie sprawnosÂci fizycznej a takz´e psychicz- nej, oraz moz´liwosÂc podjeÎcia pracy, ktoÂra pozwoli na osiaÎgnieÎcie stabilnosÂci finansowej.

Strategia 3.

Nadawanie wartosÂci zasobomstanu.

Osoby osierocone o wysokimprzystosowaniu nadajaÎ duz´aÎ wartosÂc takimza- sobomstanu jak posiadanie przyjaciela czy pieleÎgnowanie relacji maøz´enÂskich (partnerskich). Czynniki te wydajaÎ sieÎ zatemistotnie wpøywajaÎce na poziomprzy- stosowania sierot spoøecznych. Etap pozyskiwania wymienionych zasoboÂw musi zostac poprzedzony pracaÎ nad zmianaÎ ich wartosÂciowania. Osoba najpierw oce- nia, z´e dana cecha (zasoÂb) jest dla niej przydatna, nadaje jej wartosÂcÂ. Kolejnym krokiemjest pozyskanie okresÂlonego zasobu.

Strategia 4.

Wzmacnianie pozyskiwania zasoboÂw stanu.

Po zmianie wartosÂciowania zasoboÂw nasteÎpuje etap ich zdobywania. Do pozyskania zasoboÂw stanu konieczne jest posøugiwanie sieÎ wczesÂniej nabytymi kompetencjami (kapitaøem podmiotowym). Do zasoboÂw stanu, istotnych dla przystosowania sierot spoøecznych, nalez´aÎ: przyjazÂn (pozyskanie i utrzymanie przyjaciela, na ktoÂrego moz´na liczycÂ), dobre relacje z dziecÂmi (warunkowane saÎ nabyciem kompetencji komunikacyjnych, okazywania uczucÂ, odczytywa- nia i zaspokajania potrzeb dzieci), posiadanie pracy (potrzebne jest zdobycie kompetencji zawodowych), wsparcie od wspoÂøpracownikoÂw (zalez´y od posia- dania pracy i umiejeÎtnosÂci komunikacyjnych, zdolnosÂci do podtrzymania przy- jazÂni).

Strategia 5.

Nadawanie znaczenia waz´nym dla rozwoju zasobom materialnym.

Dobrze przystosowane sieroty spoøeczne nadajaÎ wieÎkszaÎ wartosÂc pewnymza- sobommaterialnymniz´ gorzej przystosowane. Do zasobu istotnie roÂz´nicujaÎcego grupy sierot ze wzgleÎdu na adaptacjeÎ nalez´aøy sÂrodki transportu. Osoby o wyz´szych zdolnosÂciach przystosowania nadajaÎ wartosÂci wybranymsÂrodkommaterialnym uøatwiajaÎcymimz´ycie, jak np. sÂrodek lokomocji. Wydaje sieÎ, z´e osoby o niz´szym poziomie adaptacji nie wybierajaÎ z doÂbr materialnych tych, ktoÂre mogøyby przy- czynic sieÎ w istotny sposoÂb do poprawy ich funkcjonowania. Praca w zakresie nadawania znaczenia zasobommaterialnympowinna byc skoncentrowana na okresÂ- leniu tychz´e zasoboÂw, niezbeÎdnych do realizacji postawionych przez sieroty spo- øeczne indywidualnych celoÂw.

Strategia 6.

Wzmacnianie pozyskiwania zasoboÂw materialnych ocenionych jako wartosÂciowe w realizacji indywidualnych celoÂw sierot spoøecznych.

Kolejnymetapempo nadaniu wartosÂci okresÂlonymzasobommaterialnymjest wsparcie pozyskania tychz´e doÂbr. Zdobycie okresÂlonego zasobu materialnego staje sieÎ celemelementarnymw drodze do realizacji celu gøoÂwnego. Nalez´y wieÎc okresÂlic konieczne zadania i kompetencje osoby oraz moz´liwe wsparcie zewneÎtrzne w po- zyskaniu tegoz´ kapitaøu.

Strategia 7.

Wzmacnianie rozwoju religijnego sierot spoøecznych.

Sieroty spoøeczne o wysokimpoziomie przystosowania wykorzystujaÎw znacznie wieÎkszymstopniu zasoby religijne. RoÂz´nica pomieÎdzy grupami badanych z wysokim i niskimkapitaøemadaptacyjnymdotyczy przede wszystkimposøugiwania sieÎ stra- tegiami religijnego radzenia sobie pozytywnego. SaÎ one znacznie czeÎsÂciej wykorzys- tywane przez osoby o wysokimpoziomie przystosowania. WyciaÎgajaÎc wniosek, moz´na stwierdzicÂ, z´e u sierot spoøecznych w procesach wsparcia pozytywnej adap- tacji i readaptacji nalez´y stymulowac rozwoÂj religijny.

Bibliografia:

BienÂko M. (2006). Wychowanek domu dziecka jako odbiorca procesu usamodzielnienia. W:

A. Kwak (red.). Z opieki zasteÎpczej w dorosøe z´ycie. Zaøoz´enia a rzeczywistosÂcÂ. Warszawa:

Instytut Spraw Publicznych, s. 116-147.

Czeredrecka B. (1988). Potrzeby psychiczne sierot spoøecznych. Warszawa: Instytut Wydawni- czy ZwiaÎzkoÂw Zawodowych.

Czeredrecka B. (1999). Klimat i atmosfera z´ycia w domu dziecka, a zaburzenia rozwoju i zachowanie sierot spoøecznych. W: M. Heine, G. Gajewska (red.). Sieroctwo spoøeczne i jego kompensacja. Zielona GoÂra: Wydawnictwo Wyz´szej Szkoøy Pedagogicznej im.

Tadeusza KotarbinÂskiego, s. 113-119.

Gajewska G. (2004). Pedagogika opiekunÂcza i jej metodyka. Zielona GoÂra: PEKW ¹Gajaº.

Hanyga-Janczak P. (2005). Domdziecka jako placoÂwka opiekunÂczo-wychowawcza. W:

B. Matyjas (red.). Problemy teorii i praktyki opiekunÂczej. Kielce: Wydawnictwo Akademii SÂwieÎtokrzyskiej, s. 215-224.

Kaczmarek M. (2006). Reforma systemu opieki zasteÎpczej. Zaøoz´enia a rzeczywistosÂcÂ. W: A.

Kwak (red.). Z opieki zasteÎpczej w dorosøe z´ycie. Zaøoz´enia a rzeczywistosÂcÂ. Warszawa:

Instytut Spraw Publicznych, s. 15-32.

KaminÂska U. (2010). Wychowawcza i edukacyjna rola domu dziecka w Polsce. Warszawa:

Wydawnictwo Wyz´szej Szkoøy Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w War- szawie.

Kolankiewicz M. (1998). Opieka instytucjonalna. W: M. Kolankiewicz (red.). Zagroz´one dziecinÂstwo. Rodzinne i instytucjonalne formy opieki. Warszawa: WSiP, s. 292-356.

Kolankiewicz M. (2006). Zapiski o instytucjonalnej opiece nad dziecÂmi. Dziecko krzywdzone.

Teoria, badania, praktyka nr 17, s. 1-30; www.dzieckokrzywdzone.pl/teoria.html.

KulpinÂski F. (1997). PrzezwycieÎz´anie, ograniczanie i kompensowanie ujemnych stron opieki.

W: Z. DaÎbrowski (red.). WeÎzøowe problemy opieki i wychowania w domu dziecka.

Olsztyn: Wyz´sza Szkoøa Pedagogiczna, s. 419-445.

KulpinÂski F. (1999). Krytyka i obrona domoÂw dziecka. W: M. Heine, G. Gajewska (red.).

Sieroctwo spoøeczne i jego kompensacja. Zielona GoÂra: Wydawnictwo Wyz´szej Szkoøy Pedagogicznej im. Tadeusza KotarbinÂskiego, s. 103-111.

èopatkowa M. (1989). SamotnosÂc dziecka. Warszawa: WSiP.

Marciniak G. (2009). Dzieci ± rodzina, zdrowie, wychowanie i edukacja. www.stat.gov.pl/cps/

rde/xbcr/gus/PUBL_wz_dzieci_rodzina_zdr_wychow_edu.pdf.

Passini B. (1996). Sieroctwo spoøeczne. Warszawa: Wydawnictwo CentrumRozwoju Søuz´b Spoøecznych.

Pawøowicz E. (2005). Sieroctwo spoøeczne a idea rodzicielstwa zasteÎpczego. W: I. Fornalik (red.). Niepeønosprawni Osieroceni Niedostosowani. Problemy profilaktyki i wsparcia we wspoÂøczesnej pedagogice. Jelenia GoÂra: KolegiumKarkonoskie, s. 213-222.

RozporzaÎdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoøecznej z dnia 1 wrzesÂnia 2000 r. w sprawie placoÂwek opiekunÂczo-wychowawczych DzU 2000 nr 80, poz. 900; www.infor.pl/dzien- nik-ustaw,rok,2000,nr,80/poz,900,rozporzadzenie-ministra-pracy-i-polityki-spolecznej- w-sprawie-placowek.html.

Sendyk M. (2001). Spoøeczne przystosowanie dzieci z poczuciemsieroctwa duchowego. Kra- koÂw: Oficyna Wydawnicza ¹Impulsº.

SeÎdzicki M. (2008). Systemopieki nad rodzinaÎ i dzieckiem± badania w obszarze sieroctwa.

www.towarzystwonaszdom.pl/files/.../115-20081128124038-1.doc.

Sitek-Koniuszewska S. (2005). Przyczyny umieszczania dzieci w placoÂwkach opiekunÂczo-wy- chowawczych i charakterystyka sÂrodowisk rodzinnych. W: I. Fornalik (red.). Niepeøno- sprawni Osieroceni Niedostosowani. Problemy profilaktyki i wsparcia we wspoÂøczesnej pedagogice. Jelenia GoÂra: KolegiumKarkonoskie, s. 223-228.

Soøtys A., Piekarska A., SÂmilgin-Malinowska M. (2008). èoÂdzkie placoÂwki socjalizacyjne.

Raport z badanÂ. èoÂdzÂ: Spoøeczna Wyz´sza Szkoøa PrzedsieÎbiorczosÂci i ZarzaÎdzania.

Szczepaniak J. (2004). Problemzwalczania i kompensacji sieroctwa spoøecznego w Polsce.

NieroÂwnosÂci spoøeczne a wzrost gospodarczy. Polityka Spoøeczno-Ekonomiczna z. 4, s. 425-436.

Szymborska A. (1969). Sieroctwo spoøeczne. Warszawa: Wiedza Powszechna.

Telka L. (1998). Sytuacja dziecka wychowywanego poza rodzinaÎ wøasnaÎ ± analiza wybranych badanÂ. W: M. Kolankiewicz (red.). Zagroz´one dziecinÂstwo. Rodzinne i instytucjonalne formy opieki. Warszawa: WSiP, s. 93-107.

Ustawa o pomocy spoøecznej z dnia 12 marca 2004 r. DzU 2004 nr 64, poz. 593. http://

isip.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20040640593.

Zieja Z. (2005). Model placoÂwki opiekunÂczo-wychowawczej w sÂwietle reformy. W: I. Fornalik (red.). Niepeønosprawni Osieroceni Niedostosowani. Problemy profilaktyki i wsparcia we wspoÂøczesnej pedagogice. Jelenia GoÂra: Kolegium Karkonoskie, s. 193-199.

* Joanna Chwaszcz ± doktor nauk humanistycznych w zakresie psychologii, adiunkt w Katedrze Psychoprofilaktyki Spoøecznej w Instytucie Psychologii w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawøa II. Zajmuje sieÎ problematykaÎ wykluczenia spoøecznego, uzalez´nien i profilaktyki. Autorka monografii OsobowosÂciowe i spoøeczne wyznaczniki funkcjonowania bezdomnych meÎzÇczyzn. WspoÂøautor- ka dwoÂch ksiaÎz´ek z serii Uzalez´nienia: fakty i mity ± Media i Seks, wspoÂøautorka podreÎcznika programu profilaktycznego Stop przemocy w szkole. Autorka licznych artykuøoÂw posÂwieÎconych patologiom spo- øecznym i profilaktyce.

** Weronika Augustynowicz (1983) ± magister psychologii Katolickiego Uniwersytetu Lubel- skiego Jana Pawøa II (KUL). Od 2005 roku prowadzi zajeÎcia z psychoprofilaktyki patologii spoøecznej, cÂwiczenia z psychologii ogoÂlnej oraz metod psychologiczno-pedagogicznych na kierunku teologia oraz nauki o rodzinie w KUL. WspoÂøautorka Raportu z badan z rekomendacjami wydanego w ramach projektu wspoÂøfinansowanego przez UnieÎ EuropejskaÎ WieÎzi spoøeczne zamiast wieÎzienÂ. Wsparcie pozy- tywnej readaptacji osoÂb zagrozÇonych wykluczeniem spoøecznym z powodu konfliktu z prawem. Uczestnik seminarium doktoranckiego z psychologii roÂz´nic indywidualnych.