Badania z zakresu geografii pielgrzymek i turystyki religijnej w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego (1985-2010)

Antoni Jackowski, Izabela Sołjan

Badania z zakresu geografii pielgrzymek i turystyki religijnej w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego (1985–2010)

1. Wstęp

M

inęło ćwierć wieku od momentu zarejestrowania w powojennych dziejach Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ pierwszych publikacji dotyczących geografii pielgrzymek. Mimo że początki były więcej niż skromne, „debiut” miał zasięg międzynarodowy i krajowy, jako że te niewielkie pra- ce mieściły się w materiałach 25. Kongresu Międzynarodowej Unii Geograficznej w Paryżu (Jackowski 1984) oraz II Zjazdu Geografów Polskich w Łodzi w 1985 r.

(Jackowski 1985). Te skromne publikacje oznaczały zakończenie etapu wstępnego w badaniach z geografii pielgrzymek w naszym Instytucie i sygnalizowały rozpoczęcie systematycznych studiów w tej dziedzinie.

Wspomniana symboliczna rocznica stanowi dobrą okazję do podjęcia pewnej refleksji nad dotychczasowymi dokonaniami, a także do zaprezentowania przemyśleń odnośnie przyszłości tego kierunku badawczego.

2. Tradycje badawcze

Zagadnienia związane z szeroko rozumianą geografią religii pojawiły się w Kra- kowie już w połowie XIX w. Za takie można bowiem uznać wykłady Wincentego Pola, kierownika pierwszej na ziemiach polskich Katedry Geografii, utworzonej w 1849 r.

w Uniwersytecie Jagiellońskim. Zajęcia dotyczyły geografii Ziemi Świętej, które Pol

prowadził w latach 1850/1851 i 1851/1852 dla studentów Wydziału Teologii.

Ponieważ miały one charakter otwarty, mogli na nie uczęszczać również słuchacze innych wydziałów uniwersyteckich. Wykłady te Pol wykorzystał w swojej książce pt.

Geografia Ziemi Świętej… (1863), z której chętnie korzystali pielgrzymi udający się do ojczyzny Chrystusa. Za pracę tę W. Pol został w 1864 r. odznaczony przez papieża Piusa IX Orderem św. Grzegorza. Na problematykę kultury religijnej, w tym również pielgrzymek, zwracał uwagę Pol również podczas wycieczek terenowych odbywanych ze studentami, a także w szeregu publikacji dotyczących zwłaszcza Karpat.

Na większą skalę badania z dziedziny geografii pielgrzymek zaczęto podejmo- wać dopiero w okresie międzywojennym, zwłaszcza w jego końcowej fazie. Geo- grafowie traktowali wówczas pielgrzymki jako zjawisko społeczno-gospodarcze, kulturowo-religijne i przestrzenne. Studia geograficzne ujmowały zazwyczaj ogół zagadnień dotyczących zróżnicowania przestrzennego wędrówek pielgrzymkowych oraz związanych z tymi migracjami procesów oddziałujących na szeroko pojmowane środowisko człowieka. Badania w tej dziedzinie podejmowano zwłaszcza w ramach rozwijającej się wówczas w Polsce geografii turyzmu. Podobnie jak w wielu innych krajach europejskich, również u nas pielgrzymki uznano za jedną z form „turystyki masowej”, a miejscowości pielgrzymkowe traktowano jako jeden z typów „ośrodków atrakcyjności turystycznej” (Jackowski, Sołjan, Bilska-Wodecka 1999b).

Największy udział w rozwijaniu badań migracji pielgrzymkowych miało Studium Turyzmu UJ działające w latach 1936–1939 przy Instytucie Geograficznym UJ, utworzone i kierowane przez Stanisława Leszczyckiego. Od początku placówka ta prowadziła prace nad kartoteką osobliwości turystycznych w Polsce, wśród których 1220 pozycji stanowiły odpusty i jarmarki, zaś 2386 kościoły i klasztory. Do końca 1938 r. powstały w rękopisie mapy problemowe do Atlasu Turystycznego Polski w skali 1:1 000 000, m. in. Odpusty i jarmarki w Polsce (S. Polonyówna, po mężu Milatowa), Kościoły murowane w Polsce (H. Zadworna), Kościoły drewniane w Pol- sce (L. Stojańska), Napływ pielgrzymek do Częstochowy (C. Jurkowska). Studium Turyzmu prowadziło szczegółowe badania ruchu pielgrzymkowego w Częstochowie, jego nasilenia, zasięgu przestrzennego wędrówek na Jasną Górę itp. (C. Jurkowska).

Studia te realizowano na zamówienie Ligi Popierania Turystyki, która zamierzała w Częstochowie prowadzić działalność inwestycyjną związaną z funkcją religijną mia- sta. Skromniejsze badania dotyczyły opactwa cysterskiego we wsi Mogiła, od 1951 r.

włączonej do Krakowa i znajdującej się obecnie w Dzielnicy XVIII Nowa Huta (Śliwa 1939) oraz Kalwarii Zebrzydowskiej (T. Wilgat). Niestety większość wymienionych materiałów badawczych, kartograficznych i dokumentacyjnych zaginęła w czasie II wojny światowej. Fragmenty rękopiśmienne niektórych dokumentów zachowały się w Bibliotece Jagiellońskiej oraz w Archiwum Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ (Jackowski, Sołjan 2009a).

Po II wojnie światowej badania zjawisk i procesów związanych z szeroko pojętą problematyką religijną przez wiele lat znajdowały się na marginesie zainteresowań geografów, w tym również krakowskich. Złożyło się na to wiele przyczyn, ale za podstawowe należy uznać uwarunkowania polityczne. To przede wszystkim względy doktrynalne zadecydowały, że zagadnienia te długo nie mogły być ujmowane w pro-

gramach badawczych. Urząd cenzury skrupulatnie usuwał ze wszystkich tekstów wątek religijny. Interwencje cenzora nie ominęły nawet klasyków polskiej geografii. Warto na przykład wiedzieć, że prof. Antoni Wrzosek w publikacji Próba charakterystyki regionu Pirenejów Francuskich (1964) obszerny akapit poświęcił Lourdes. Cały ten zapis został usunięty przez cenzurę. Profesor A. Wrzosek był prawdopodobnie jednym z pierwszych polskich geografów, któremu udało się dotrzeć w latach „zimnej wojny” do Lourdes i należy żałować, że spostrzeżenia i refleksje wybitnego uczonego na temat tego ośrodka kultu religijnego nigdy nie zostały opublikowane.

Pewne złagodzenie „uwarunkowań ideologicznych” zaczęto obserwować w poło- wie lat 80. ubiegłego wieku. Wykorzystano ten moment w ośrodku krakowskim, aby opublikować wyniki badań prowadzonych już od kilku dobrych lat. Pierwsze prace z tego zakresu ukazały się w połowie lat 80. (Jackowski 1984, 1985). Równocześnie wielu naukowców poparło inicjatywę krakowską wskazującą na konieczność rozwi- jania badań z zakresu geografii religii. Jeszcze pod koniec lat 70. XX w. poparcia takiego udzielili: Alicja Krzymowska-Kostrowicka, Olaf Rogalewski i Antoni Wrzosek.

Potem do podjęcia takich badań zachęcali: Stanisław Liszewski, Andrzej Samuel Ko- strowicki, Stefan Kozarski oraz Stanisława Zajchowska. Szczególne znaczenie miało zainteresowanie okazywane ze strony Stanisława Leszczyckiego. Inicjatywa krakowska uzyskała również wsparcie ze strony geografów zagranicznych. Byli to m.in.: Bernard Barbier, Michel Bonneau (Francja), Ginsbert Rinschede (b. RFN), Osvaldo Baldacci (Włochy) czy Devi Prasad Dubey i Rana P. B. Singh (Indie). Projekty te cieszyły się też dużą przychylnością ze strony ówczesnej Dyrekcji Instytutu: Bronisława Kortusa, Jadwigi Warszyńskiej oraz Ireny Dynowskiej-Balcer.

Od tamtego czasu pracownicy i doktoranci Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ opublikowali ponad dwieście prac z zakresu geografii pielgrzymek i turystyki religijnej. W większości były to prace o charakterze nowatorskim. Przygo- towano studia teoretyczne, podjęto próby systematyzacji pojęć, a także określenia miejsca tej formy aktywności w strukturze funkcjonalnej i przestrzennej miejscowości czy regionów. Ośrodek krakowski zaczął pełnić wiodącą rolę w polskiej geografii w zakresie studiów nad pielgrzymkami i turystyką religijną. Cieszył się również dużym uznaniem w międzynarodowych środowiskach geografów.

3. Kadra

Początkowo badania były prowadzone w Zakładzie Geografii Turyzmu, którym kierowała profesor Jadwiga Warszyńska. Istotne znaczenie dla rozwoju studiów z zakresu geografii pielgrzymek i turystyki religijnej było uzyskanie przez A. Jackow- skiego w latach 1983–1990 wielomiesięcznego naukowego stypendium austriackiego (Instytut Austriacki, PAX Christi i Werk Janineum), umożliwiającego zapoznanie się z literaturą światową z tej dziedziny, a także nawiązanie pierwszych międzynarodowych kontaktów. Do początków lat 90. XX w. studia prowadził samotnie A. Jackowski, a jego jedynymi współpracownikami byli studenci realizujący prace magisterskie.

Byli to słuchacze kierunków: geografia (większość) i religioznawstwo, a prace do- tyczyły szeregu ośrodków kultu religijnego na ziemiach polskich i na świecie, a także

w poszczególnych religiach i wyznaniach. Potem do tego mini-zespołu dołączyła jako „wolontariuszka” Izabela Sołjan, która omawianą problematyką interesowała się jeszcze podczas studiów (Czyrwik 1991). Przez pewien czas przebywała w Sta- nach Zjednoczonych, gdzie nie przerywała studiów związanych z pielgrzymkami.

Efektem tego było interesujące studium dotyczące Doylestown, amerykańskiej Czę- stochowy (Czyrwik 1993). Po powrocie do kraju nadal współpracowała z Instytutem.

W 1994 r. została pełnoetatowym pracownikiem naukowym i nauczycielem akade- mickim. Niebawem do grona tego dołączyła Elżbieta Bilska, która podjęła współpra- cę jeszcze jako studentka drugiego roku geografii. W 1995 r. uzyskała stypendium doktoranckie w Międzywydziałowym Zakładzie Studiów Europejskich UJ (nasz Instytut nie posiadał jeszcze wówczas własnych studiów), przygotowując rozprawę doktorską pod kierunkiem A. Jackowskiego. Etat pracownika naukowego otrzymała w 1999 r. po obronie pracy doktorskiej. Zespół w tym kształcie przetrwał do chwili obecnej, choć formalnie od 2005 r. A. Jackowski jest na emeryturze. Okresowo zespół zasilały: Alicja Marciniak (pracownik naukowo-techniczny), Renata Janiec (asystent w latach 1994–1997), doc. dr hab. Ludwik Kaszowski OSPPE, a także doktoranci, m.in.: Halina Matlak, Franciszek Mróz, Maria Drażyk, Iwona Hodorowicz, Marta Mi- chalska, Lucyna Przybylska, Izabela Kapera, Anna Wilkońska, Grażyna Holly, Łukasz Quirini-Popławski, Beata Gładyś, Bogna Matuszewska-Sulima. Do grupy najmłodszych doktorantów należą: Dorota Szczepanowicz, Anna Buczek, Łukasz Mróz. Szczególną rolę w „docieraniu” się młodej kadry odegrały „Warsztaty z Geografii Turyzmu”, organi- zowane od 1983 r. przez prof. S. Liszewskiego w Zakładzie Geografii Miast i Turyzmu UŁ. Podczas tych spotkań prezentowano wyniki prowadzonych prac, dyskutowano nad koncepcjami prac doktorskich i habilitacyjnych, nawiązywano przyjaźnie.

W omawianym okresie status doktoranta specjalizującego się w zakresie geo- grafii religii posiadało około 30 osób. Niestety większość z nich po kilku latach rezy- gnowała z tych studiów. Przyczyną rezygnacji młodych adeptów geografii z kontynu- owania studiów były zazwyczaj warunki materialne (tylko niewielka część słuchaczy otrzymywała stypendia) oraz przeszkody natury zdrowotnej. Do wyjątkowych należały przypadki, kiedy kandydaci nie radzili sobie z wymaganiami merytorycznymi.

Pod koniec lat 90. ubiegłego stulecia i w pierwszej dekadzie obecnego wieku 7 osób uzyskało stopnie doktorskie za rozprawy związane z pielgrzymkami i turystyką religijną. W kolejności chronologicznej są to:

– Izabela Sołjan, Funkcjonowanie sieci maryjnych ośrodków kultowych w Karpatach Polskich w latach 1772–1992, promotor prof. Antoni Jackow- ski, recenzenci: prof. Stanisław Liszewski, doc. Ludwik Kaszowski OSPPE, obrona 8.07.1999 r., nadanie stopnia 09.1999 r.

– Elżbieta Bilska, Geneza i typologia kalwarii w Europie, promotor prof. Antoni Jackowski, recenzenci: prof. Stanisław Liszewski, prof. Bolesław Domański, 8.07.1999 r., 09. 1999 r.

– Lucyna Przybylska, Kształtowanie przestrzeni sakralnej Gdyni w latach 1945–2002, promotor prof. Antoni Jackowski, recenzenci: prof. Marek Dutkowski, prof. Zygmunt Górka, 14.10.2004 r., 19.10.2004 r.

– Izabela Kapera, Perspektywy rozwoju turystyki w powiecie limanowskim wobec akcesji do Unii Europejskiej, promotor prof. Antoni Jackowski, recenzenci: prof. Bronisław Górz, prof. Włodzimierz Kurek, 7.07.2005 r., 09. 2005 r..

– Franciszek Mróz, Geneza i typologia sanktuariów Pańskich w Polsce, pro- motor prof. Antoni Jackowski, recenzenci: prof. Eugeniusz Rydz, doc. Ludwik Kaszowski OSPPE, 20.04.2006 r., 25.04.2006 r.

– Anna Wilkońska, Kraków jako policentryczny ośrodek turystyki religijnej, promotor prof. Antoni Jackowski, recenzenci: prof. ks. Maciej Ostrowski, prof. Włodzimierz Kurek, 17.05.2007 r., 22.05.2007 r.

– Grażyna Holly, Krajobraz sakralny obszaru Bieszczadzkiego Parku Narodo- wego i otuliny (1850–2002), promotor prof. Antoni Jackowski, recenzenci:

prof. inż. arch. Piotr Patoczka, doc. Ludwik Kaszowski OSPPE, 12.06.2008 r., 23.09.2008 r.

4. Badania

W momencie podejmowania decyzji dotyczącej rozpoczęcia studiów z zakre- su geografii pielgrzymek i turystyki religijnej zdawano sobie sprawę z rysujących się trudności. W pierwszym rzędzie wynikały one z istniejących braków w tej dzie- dzinie w literaturze światowej. Zarówno geografowie, jak też religioznawcy oraz na- ukowcy badający zjawiska turystyczne nie przywiązywali wtedy większej wagi do tej problematyki. W literaturze przedmiotu nie dostrzegano w ogóle pielgrzymowania w Polsce, mimo że jego tradycje sięgają czasów przedchrześcijańskich. Koniecz- nością stało się zatem uzupełnienie występującej luki. Główne założenia badawcze zakładały skupienie się nad problematyką ukazującą globalny charakter migracji pielgrzymkowych. Zainteresowania koncentrowały się wokół aspektów historyczno – przestrzennych tych wędrówek oraz ich wpływu na przekształcenia fizjonomiczne i społeczno – ekonomiczne poszczególnych ośrodków kultu religijnego, regionów, a nawet krajów. Równocześnie nakreślono główne problemy badawcze geografii pielgrzymek (Jackowski 1987a–c,e, 1989b, 1990a,e, 1991c, 1992a, 1995a). Prace takie nasiliły się na przełomie XX i XXI w. (Bilska-Wodecka, Sołjan 2005a,b, Jackowski 2002a, 2003a, 2006, Jackowski, Ptaszycka-Jackowska, Sołjan 2002 a,b, Jackowski, Sołjan 2008b, Jackowski, Sołjan, Bilska 1997, Jackowski, Sołjan, Bilska-Wodecka 1999a, 2008, Kaszowski 1996, 2000, Sołjan, Bilska-Wodecka 2001, Jackowski, Sołjan red. 2003). Syntezę studiów w tej dziedzinie stanowiły cztery obszerne mo- nografie: Zarys geografii pielgrzymek (Jackowski 1991e), Pielgrzymki i turystyka religijna w Polsce (Jackowski 1991d)¹, Religie świata. Szlaki pielgrzymkowe (Jac- kowski, Sołjan, Bilska-Wodecka 1999c) oraz Święta przestrzeń świata. Podstawy geografii religii (Jackowski 2003f). Stanowiły one novum w polskiej geografii i w znacznym stopniu uzupełniały lukę w literaturze światowej w zakresie pielgrzymo- wania i turystyki religijnej. Wzbudziły też spore zainteresowanie, czego przejawem były liczne cytowania w publikacjach krajowych i zagranicznych.

Próbując usystematyzować osiągnięcia Instytutu w dziedzinie geografii pielgrzy- mek i turystyki religijnej, za podstawowe kryterium uznano dorobek teoretyczno- -metodyczny, który jest wizytówką każdej sfery badawczej. W omawianym okresie powstało kilka znaczących studiów o tym charakterze (Jackowski 1987a,b,c, 1990a, 1991d, e, 1992a, 1994b, 1995a, 1997, 1998a, 2000f, 2003a, Jackowski, Sołjan 1999b, Jackowski, Sołjan, Bilska-Wodecka 1999c, Jackowski Sołjan red. 2000b, Jackowski, Mróz, Hodorowicz red. 2009, Ptaszycka-Jackowska 2007). Główne miejsce w tej grupie przypada trzem wspomnianym już powyżej monografiom.

W pierwszej, Zarys geografii pielgrzymek (Jackowski 1991e), przedstawiono najważniejsze zagadnienia związane z pielgrzymkami we współczesnych religiach świata. Zaprezentowano je w ujęciu historycznym i przestrzennym na tle podsta- wowych założeń danej wiary i wynikających z nich nakazów religijnych inspirują- cych decyzję o podjęciu pielgrzymki. Wydawnictwo to było pierwszym w literaturze światowej opracowaniem geograficznym o takim charakterze. Spotkało się z dużym zainteresowaniem ze strony geografów, religioznawców, socjologów, etnografów, historyków i przedstawicieli nauk zajmujących się turystyką. W kolejnym studium, Religie świata. Szlaki pielgrzymkowe (Jackowski, Sołjan, Bilska-Wodecka 1999c), uwagę skoncentrowano na tych zagadnieniach, dla których brakowało odniesień w literaturze geograficznej, zarówno światowej, jak i polskiej. Dotyczyło to przede wszystkim samych pielgrzymek. Pozycja ta stanowi rozszerzenie rozważań pre- zentowanych w pierwszej z omawianych prac. Autorzy ujęli zjawisko pielgrzymek bardzo szeroko. Ukazano kierunki pątniczych migracji, ich natężenie i formy nie tylko z geograficznego punktu widzenia. Nakreślono bowiem historię, złożoność motywacji pielgrzymów, znaczenie społeczne i religijne pątnictwa. Ujęcie fenome- nu pielgrzymowania w tak szeroki i przekrojowy sposób pozwoliło ukazać je jako zjawisko globalne, powszechne, charakterystyczne dla wielu religii. Po raz pierwszy w literaturze geograficznej (w skali świata i Polski) odrębne miejsce poświęcono fe- nomenowi pielgrzymowania Jana Pawła II.

Wieloletnie badania w połączeniu z wymianą myśli naukowej z uczonymi z licz- nych ośrodków geograficznych w Polsce i na świecie, a także wzrastające zaintere- sowanie problematyką pielgrzymek i turystyki religijnej skłoniły A. Jackowskiego do przygotowania kolejnej pozycji o charakterze teoretyczno-metodycznym (Jackowski 2003f). W pracy Święta przestrzeń świata. Podstawy geografii religii podsumowa- no dotychczasowe badania, zwracając szczególną uwagę na zagadnienia związane z turystyką religijną. Chodziło przede wszystkim o zwrócenie uwagi na konieczność ujednolicenia spraw terminologicznych, a także o wskazanie uwarunkowań rozwoju tej formy migracji turystycznych i religijnych w różnych regionach świata.

Studia o charakterze teoretyczno-metodycznym są stale obecne w progra- mach badawczych. Uzupełniane są o nowe tematy, które w poprzednich pracach były uwzględnione tylko częściowo. Do takich zagadnień należy niewątpliwie ciągle niedoskonała terminologia. Nic zatem dziwnego, że tej problematyce poświęca się sporo uwagi (Jackowski 1998a, 2000f, 2003d, 2004, 2009, 2010, Jackowski, Soł- jan 1999b). Wiele pojęć z zakresu geografii pielgrzymek i turystyki religijnej zostało

zawartych w Encyklopedii geografii (Jackowski red. 2004) oraz w Słowniku szkol- nym. Geografia (Jackowski red. 2005). Oba wydawnictwa zostały przygotowane w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ. Ponadto A. Jackowski opracował kilka haseł z omawianej dziedziny w redagowanej przez J. Jafari’ego Encyklopedia of Tourism (2000). Pracownicy Instytutu uczestniczyli też w przygotowaniu ma- teriałów szkoleniowych, które wydało Centrum Edukacji Kadr Turystycznych pod wspólnym tytułem Turystyka pielgrzymkowa (Jackowski 1998d).

Wyróżniającą się grupą są opracowania dotyczące pielgrzymek i turystyki religij- nej w Polsce. W latach 1986–1990 Antoni Jackowski uczestniczył w realizacji grupy tematycznej w Centralnym Programie Badań Podstawowych 08.06 pt. Turystyka jako czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego, której prace koordynował prof.

Stanisław Liszewski. W naszym Instytucie był opracowywany temat Pielgrzymki i turystyka religijna w Polsce (zadanie I–I.3) (Jackowski 1989a). Uczestnictwo w realizacji tego projektu pozwoliło zaprezentować na forum krajowym dotychczasowe badania z omawianej dziedziny, nawiązano też wówczas kontakty, które przetrwały do chwili obecnej.

Cykl badań wykonywanych w ramach CPBP zamykała wspomniana już praca Pielgrzymki i turystyka religijna w Polsce (Jackowski 1991d). Stanowi ona szczegó- łowe studium omawianych migracji w naszym kraju w kontekście uwarunkowań oraz skutków kulturowych i społeczno-ekonomicznych. A. Jackowski został zaproszony do przedstawienia wyników swych badań dotyczących migracji pielgrzymkowych w Polsce w specjalnej edycji renomowanego periodyku Annals of Tourism Research (Jackowski, Smith 1992), wydawanego przez Pergamon Press Inc. (USA).

Inny charakter miała książka Pielgrzymowanie (Jackowski 1998c). Zamierze- niem autora było ukazanie współczesnego obrazu polskich pielgrzymek w nawiązaniu do bogatej tradycji, sięgającej jeszcze czasów pogańskich. Dużą uwagę zwrócono na rolę tych migracji w podtrzymywaniu świadomości narodowej Polaków, zwłaszcza w okresach zniewolenia.

Pielgrzymkom i turystyce religijnej w Polsce poświęcano również inne prace (Jac- kowski 1984, 1985, 1987a, 1989b, 1990b,c,d, 1991b, d, 1992b, 1994a, 1999a, b, 2007b, Jackowski, Bilska-Wodecka, Marciniak, Sołjan 2000b, Jackowski, Sołjan 2001c, Jackowski, Sołjan, Bilska-Wodecka 1999b). Ważnym wydarzeniem było przygotowanie leksykonu Miejsca święte Rzeczypospolitej (Jackowski red. 1998a), opracowanego przede wszystkim przez geografów krakowskich i łódzkich (Elżbieta Dziegieć, Jolanta Latosińska, S. Liszewski), pracowników Instytutu Religioznawstwa UJ oraz innych pracowników Uniwersytetu Jagiellońskiego (Franciszek Ziejka).

Charakterystyczne dla ośrodka krakowskiego są studia dotyczące historii pielgrzy- mowania i turystyki religijnej w Polsce (Jackowski 1989a, 1990b, c, 2000e, 2003e, Jac- kowski, Sołjan 2000a,b; 2008d–f, 2010a). W pracach tych kładzie się szczególny nacisk na ukazanie przemian w geografii wędrówek religijnych i ośrodków kultu w zależ- ności od zmieniających się uwarunkowań historycznych i politycznych. W latach 1993–1995 realizowano projekt badawczy PB 0119/P2/92/03, finansowany przez Komitet Badań Naukowych, a kierowany przez A. Jackowskiego. Projekt ten, zatytu-

łowany Przestrzeń i sacrum. Geografia kultury religijnej w Polsce i jej przemiany w okresie XVII–XX w. na przykładzie ośrodków kultu i migracji pielgrzymkowych, wykonywano we współpracy Instytutu Geografii UJ (A. Jackowski, I. Sołjan, E. Bilska) z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim (prof. Aleksandra Witkowska OSU, historyk) oraz zakonem oo. Paulinów (dr hab. Zachariasz S. Jabłoński OSPPE, historyk). Było to pierwsze w literaturze polskiej opracowanie o charakterze syntetycznym dotyczą- ce zjawiska pielgrzymowania w aspekcie czasowym i przestrzennym w skali całego kraju. Celem przeprowadzonych badań było określenie zakresu przemian przestrzen- nych i strukturalnych kultury religijnej w Polsce od schyłku średniowiecza do czasów współczesnych na przykładzie ośrodków kultu i migracji pielgrzymkowych. Ośrodki kultu i pielgrzymki stanowią bowiem jeden z najbardziej trwałych elementów polskiej kultury religijnej. Efektem końcowym badań była publikacja (Jackowski, Witkowska i in. 1995), której cały nakład został wyczerpany już po upływie kilku miesięcy.

Skłoniło to Instytut Geografii do przygotowania w 1996 r. drugiego wydania. Na tak wielkie zapotrzebowanie na tę publikację wpłynął zapewne fakt, że znalazła się ona wśród lektur zalecanych studentom uniwersyteckich wydziałów historycznych, a także wyższych uczelni katolickich.

Szczególne zapotrzebowanie na studia o charakterze historycznym miało miejsce w 2000 r. w związku z przypadającym wówczas milenium polskiego pielgrzymowa- nia. Z inspiracji pracowników naszego Instytutu częstochowskie Muzeum Regionalne zorganizowało wówczas specjalną wystawę pt. Pielgrzym Polski, której towarzyszyło wyjątkowe wydawnictwo-katalog z obszernym tekstem A. Jackowskiego oraz I. Soł- jan (2000 b). W innych opracowaniach podjęto próbę ukazania patriotycznej funkcji pielgrzymek i ośrodków kultu (Jackowski 2005b, Jackowski, Sołjan 2009b).

Kolejną cechą wyróżniającą Instytut są badania dotyczące pielgrzymowania Jana Pawła II. Zapowiedzią takich studiów był zeszyt monograficzny periodyku Peregri- nus Cracoviensis zatytułowany Jan Paweł II – «Pielgrzym pośród pielgrzymów»

(Jackowski red. 1997). W obszernym artykule pracownicy Instytutu zaprezentowali szczegółową geografię tych podróży apostolskich, przedstawiając równocześnie koncepcję opracowania „Atlasu pielgrzymek Jana Pawła II”. Z różnych względów, głównie finansowych, do podjęcia prac nad „Atlasem” nigdy nie doszło. Zebrane materiały wykorzystano natomiast w Leksykonie pielgrzymek Jana Pawła II (Jac- kowski, Sołjan red. 2005), opublikowanym przez oficynę wydawniczą WAM. Ponadto przygotowano kilka innych opracowań dotyczących papieskiego pielgrzymowania (Jackowski 2006/2007, Jackowski, Bilska-Wodecka, Marciniak, Sołjan 2000a, Jackowski, Bilska-Wodecka, Sołjan 2007, Jackowski, Sołjan, Mróz 2009,Ostrow- ski, Sołjan red. 2007).

Wraz z upadkiem w latach 1989–1990 systemu komunistycznego i rysującą się w związku z tym perspektywą zjednoczenia Europy uznano za celowe podjęcie studiów zmierzających do ukazania pielgrzymek i turystyki religijnej jako elementu integracji europejskiej. Pierwszą taką próbę zaprezentowano już pod koniec 1992 r.

w opracowaniu dla Rady Europy, o którym mówimy w innym miejscu. W drugiej połowie lat 90. Danuta Ptaszycka-Jackowska (1995, 1999) przedstawiła koncepcję

„Szlaku ikon”, który przebiegał przez tereny południowo-wschodniej Polski z możli- wością przedłużenia na tereny sąsiednich państw. Bardziej intensywne studia podjęto na przełomie XX i XXI w. (Jackowski 1998b, 2000c, 2002b, 2003c, Jackowski, Sołjan 2001a, 2003c, 2005, 2007, 2008c). Studia z tej dziedziny cieszą się dużym odzewem międzynarodowym. Idea wykorzystania pielgrzymek i turystyki religijnej do integracji Europy przyświecała też inicjatorom i autorom leksykonu Szlaki piel- grzymkowe Europy (Jackowski, Sołjan red. 2000c).

Wspomnijmy jeszcze krótko o studiach typu problemowego, obejmujących szeroką paletę tematów związanych bezpośrednio lub pośrednio z pielgrzymkami i turystyką religijną. Są to zatem opracowania dotyczące: relacji sacrum i środowiska przyrodniczego (Bilska-Wodecka 2004a, Jackowski 2000g, 2007c, Jackowski, Sołjan 2001b, 2003b, Kaszowski 1996, Ptaszycka-Jackowska 2000, Sołjan 2009c), w tym również turystyki religijnej w parkach narodowych (Jackowski, Sołjan, Bilska-Wodecka 2007, Mróz 2003d, Ptaszycka-Jackowska 2005), funkcji religijnej i turystycznej ośrod- ków pielgrzymkowych (Jackowski, Sołjan 2008a); znaczenia gospodarczego turystyki religijnej (Jackowski 1997, Jackowski, Bilska-Wodecka, Sołjan, Quirini-Popławski 2009); turystyki religijnej w krajach islamu (Jackowski 1987d), wśród wyznawców judaizmu (Gładyś 2006, 2009a,b, Gładyś, Górecki 2005, Matlak 2001, 2002) oraz w polskim prawosławiu (Jackowski, Sołjan 1995, Skibińska-Opoka 1998, 1999); kal- warii w Polsce i Europie, ich genezy, typologii, ruchu pielgrzymkowego (Bilska 1995, Bilska-Wodecka 1999, 2000, 2002a,b, 2003a,b,c, 2004b, 2006a,b, 2009). Z opra- cowań dotyczących kalwarii wymienić należy zwłaszcza studium Kalwarie europej- skie. Analiza struktury, typów i genezy (Bilska-Wodecka 2003c). Zaprezentowano w nim typologię kalwarii oraz proces ich powstawania w perspektywie historycznej, z uwzględnieniem zachodzących przemian politycznych i społeczno-kulturowych od XV do XX w., zarówno w skali całego kontynentu, jak i wybranych krajów.

Jest to jedna z nielicznych prac w literaturze światowej dotycząca tej problematyki.

Inne prace o charakterze problemowym dotyczyły zasięgu przestrzennego kultu św. Faustyny (Mróz 2000b), kultu Bożego Miłosierdzia (Mróz 2003a); funkcji piel- grzymkowej sanktuariów Pańskich (Bilska 1996, Bilska-Wodecka, Mróz 2005, Mróz 2003 b); obiektów kultu bożogrobców (Mróz 2000a, 2002a, b); kultu św. Antoniego (Bilska-Wodecka, Ciemborowicz, Marciniak-Nowak, Matlak, Sołjan 2005); kartografii związanej z turystyką religijną (Bilska-Wodecka, Jackowski 2006),

Obiektem prowadzonych badań były również poszczególne ośrodki kultu religij- nego, zwłaszcza polskie. Przede wszystkim chodzi tu o dwa największe i najważniejsze centra, a mianowicie o Jasną Górę w Częstochowie oraz Kalwarię Zebrzydowską.

Przypomnijmy, że Jasna Góra jest jednym z najważniejszych sanktuariów chrześci- jańskich i jednym z największych ośrodków pielgrzymkowych świata, zaś Kalwaria Zebrzydowska mieści się w grupie pierwszych dwudziestu ośrodków chrześcijańskich.

Za paradoks można uznać fakt, że mimo swej międzynarodowej rangi nie doczekały się one wcześniej opracowań związanych z ich funkcją pielgrzymkową. Podjęto od- powiednie studia, których efektem były liczne publikacje dotyczące obu ośrodków.

W przypadku Jasnej Góry należy szczególnie wymienić specjalny zeszyt Pere-

grinus Cracoviensis pt. Jasna Góra światowe centrum pielgrzymkowe (Jackowski red. 1996a), który ukazał się również w wersji angielskiej. Autorami artykułów byli pracownicy Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz ojcowie paulini. Wydawnictwo to otrzy- mali uczestnicy XII Międzynarodowego Kongresu Mariologicznego, który odbywał się w 1996 r. na Jasnej Górze. Dodajmy, że był to pierwszy kongres mariologiczny w tej części Europy. W opinii znawców tematu publikacja ta w znacznym stopniu wypełniła istniejącą lukę w zakresie opracowań prezentujących „fenomen Jasnej Góry” w aspekcie międzynarodowym.

Podjęto też próbę spojrzenia na ruch pielgrzymkowy do Częstochowy jako na zjawisko religijne, ale również społeczno-kulturowe. Od wieków zaznacza się ono bardzo wyraźnie w strukturze i w przestrzeni samego miasta, jak i regionu często- chowskiego. Nie znalazło to jednak odzwierciedlenia w dotychczasowej literaturze poświęconej jasnogórskim pielgrzymkom. Podjęto zatem próbę stworzenia obrazu ruchu pielgrzymkowego i ukazania jego miejsca w tkance miasta oraz regionu (Pta- szycka-Jackowska, Jackowski 1998). Unikatową wartość mają zawarte w tej pracy materiały statystyczne. Opracowanie stanowiło pokłosie prac nad Studium tury- stycznym Częstochowy, przygotowanym pod kierunkiem D. Ptaszyckiej-Jackowskiej z udziałem A. Jackowskiego. Studium prowadzono w ramach The Phare Transport Study of the Częstochowa City and Region, projektu realizowanego na zlecenie Wspólnot Europejskich w Brukseli (listopad 1996 r.–luty 1997 r.).

Studia nad pielgrzymkami jasnogórskimi zaowocowały wspólną pracą geografa i paulinów pt. Jasna Góra (Jackowski, Pach, Rudziński 2001). Publikacja przedstawia bogate dzieje jasnogórskiego sanktuarium maryjnego i siedziby zakonu paulinów.

Ukazuje też współczesny fenomen Jasnej Góry jako miejsca jednoczącego ludzi różnych kultur i wyznań.

Podsumowanie studiów A. Jackowskiego nad Jasną Górą stanowi praca Jasno- górskie pielgrzymowanie bez granic (2005a). W studium tym podjęto próbę zapre- zentowania Jasnej Góry jako wielkiego międzynarodowego centrum pielgrzymkowego i udowodnienia tezy o wyjątkowości tego sanktuarium w skali ogólnoświatowej.

Jasnej Górze i jasnogórskim pielgrzymkom poświęcano też inne prace (Groch 1996, Hodorowicz 2008, Jackowski 1996, 2000b, Jackowski, Kaszowski 1996, Jackowski, Kaszowski, Sołjan 1998, Michalska 2008, Michalska, Michalski 2010, Nalaskowski, Bilska 1996, Ptaszycka-Jackowska, Jackowski 1999, Ptaszycka-Jac- kowska, Jackowski, Gospodarek 1998, Sołjan, Jackowski 1996).

Skromnie przedstawiała się również literatura dotycząca funkcji pielgrzymkowej Kalwarii Zebrzydowskiej. Tę smutną tradycję udało się przełamać dzięki specjalnemu zeszytowi monograficznemu Peregrinus Cracoviensis, zatytułowanemu Tradycje, współczesność i przyszłość pielgrzymek w Kalwarii Zebrzydowskiej (Jackowski red.

1995b). Było to w zasadzie pierwsze opracowanie ukazujące Kalwarię Zebrzydowską jako znaczący ośrodek pielgrzymkowy mający zasięg międzynarodowy. Autorami byli głównie geografowie, ojcowie bernardyni, a także pracownicy naukowi Papieskiej Akademii Teologicznej i Politechniki Krakowskiej. Egzemplarz tego wydawnictwa znajdował się w prywatnym gabinecie Jana Pawła II, który też napisał do zespołu

redakcyjnego list ze specjalnym podziękowaniem. W innych opracowaniach doty- czących tego sanktuarium (Bilska 1995, Bilska-Wodecka 2002b, Jackowski 1995b, Jackowski, Sołjan 2002, Sołjan 1995a) główną uwagę zwracano na jego rangę międzynarodową.

Kalwarii Zebrzydowskiej i innym sanktuariom położonym na południu kraju wiele uwagi poświęcają autorzy prac dotyczących regionu karpackiego (Gładyś 2009a, Hodorowicz, Mróz 2009a,c, Jackowski 1991a, 1995c, 2000h, 2003b, Jackow- ski, Sołjan 1998, Jackowski, Sołjan, Bilska 1996, Jackowski, Sołjan, Marciniak 1995, Sołjan 1995b, 2000a,b, 2001, 2002a,b, 2003b,c, 2004, 2006), Małopol- ski (Bilska-Wodecka, Sołjan 2007) czy archidiecezji krakowskiej (Hodorowicz, Mróz 2009b, Jackowski, Sołjan 2004). Ze studiów o charakterze regionalnym należy też wymienić prace dotyczące Bieszczad (Holly 2004, 2005, 2007, Sołjan 2009b), Tatr i Podhala (Hodorowicz, Mróz 2009a), Spisza (Hodorowicz 2010), Beskidów Wschodnich (Quirini-Popławski Ł., Quirini-Popławski R. 2006, 2009) oraz Zaolzia (Mika, Rotter 2005) i Śląska Cieszyńskiego (Grabowski 1996). Wśród opracowań o charakterze regionalnym na wyróżnienie zasługuje studium Ośrodki kultu maryjne- go w Karpatach Polskich (1772–1992) (Sołjan 2001). Jest to pierwsze w literaturze przedmiotu opracowanie, w którym podjęto próbę kompleksowego spojrzenia na funkcjonowanie maryjnych ośrodków w całym regionie karpackim w tak rozległym przedziale czasowym.

Prowadzono też studia poświęcone rozwijającemu się na naszych oczach sank- tuarium Bożego Miłosierdzia w Krakowie-Łagiewnikach. Obecnie znajduje się ono w grupie najważniejszych ośrodków pielgrzymkowych świata. Badania umożliwiły przygotowanie pierwszej obszernej monografii ośrodka pt. Nowy klejnot w koro- nie Krakowa (Jackowski, Sołjan red. 2000, 2001). Jest ona wspólnym dziełem pracowników Uniwersytetu Jagiellońskiego, teologów oraz sióstr Zgromadzenia Matki Bożej Miłosierdzia. Egzemplarze wersji angielskiej (edycja angielska ukazała się w 2001 r.) zostały przekazane przez kardynała Franciszka Macharskiego wszystkim osobom towarzyszącym Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II podczas Jego wizyty w Krakowie w 2002 r. Należy też dodać, że wersja obcojęzyczna niemal w całości została wykupiona przez zainteresowane placówki zagraniczne, głównie amerykań- skie. Sanktuarium tego dotyczą również inne prace (Jackowski 2000d, Jackowski, Sołjan 2010b,c, Janiec 1995, Sołjan, Matlak 2000, 2001), które pozwalają mieć nadzieję na przygotowanie nowej edycji dotyczącej Łagiewnik jako międzynaro- dowego centrum pielgrzymkowego. O Łagiewnikach piszą też autorzy niektórych prac dotyczących turystyki religijnej w mieście Krakowie (Jackowski 2006/2007, 2008 b, Kaszowski red. 2003, Mróz 2004, 2006, Wilkońska 2000). W innych stu- diach dotyczących Krakowa zwraca się uwagę na możliwości rozwoju pielgrzymek wyznawców judaizmu (Matlak 1996, 2000).

W kręgu zainteresowań znalazły się także inne ośrodki pielgrzymkowe: Bardo Śląskie (Rzeszowski 1996), Gdynia (Przybylska 2001), Gietrzwałd (Drażyk 2002, Jackowski, Sołjan 2003a), prawosławna Grabarka (Jackowski 2000a, Jackowski, Marciniak 2000, Marciniak 1996), Leżajsk (Gładyś 2006, Jackowski, Sołjan 1999a,

Jackowski red. 1999), Limanowa (Kapera 2004), Ludźmierz (Hodorowicz, Mróz 2008b), Miechów (Mróz 2002a), Pasierbiec (Kapera 2005), Pszów (Drażyk 2000), Sulisławice (Banasik 2005), Szczyrzyc (Kapera 2001), Święty Krzyż (Mróz 2003c), Wambierzyce (Szarek-Rzeszowska 1996), Warszawa – grób bł. ks. Jerzego Popie- łuszki (Bączek 2008), Wiktorówki (Marciniak 1995). Z ośrodków zagranicznych przedmiotem studiów były: Athos (Groch 1995), Jerozolima (Szczepanowicz 2010), Górski Karabach (Górecki 2007), Kaczyce (Korzeń 1998), Kevelaer (Bilska-Wodecka, Sołjan 2005c), Lourdes (Jackowski, Sołjan 2008d, Sołjan 2005, 2009a), Mariazell (Taczanowski 2010), Meteora (Janiec 1996, Maciejowski 2006), Paryż-Rue du Bac (Zachwieja 2005), Praga-Josefov (Marciniak-Nowak, Matlak 2005), San Giovanni Rotondo (Mróz P., Mróz F. 2002, 2004), Santiago de Compostela i Droga św. Ja- kuba (Hodorowicz, Mróz 2008a, Hodorowicz, Mróz red. 2009, Jackowski, Mróz, Hodorowicz red. 2008, 2010, Jackowski, Sołjan 2008e, 2010a, Jackowski, Matu- szewska-Sulima, Sołjan 2010, Matuszewska-Sulima 2009), Sri Lanka (Maciejowski 2005), Taizé (Andryszczak 2005), wyspa Thaos (Ciechowski 2010), Ziemia Święta (Trepińska 1998).

Kończąc charakterystykę prowadzonych studiów naukowych, należy dodać, że Instytut realizował jeszcze dwa inne projekty badawcze związane z omawianą problematyką:

– Krajobraz i sacrum. Czynniki i procesy kształtowania krajobrazu sakralne- go na przykładzie wybranych kultur i religii (KBN PB 0425), realizowany w latach 2003–2006 (A. Jackowski, E. Bilska-Wodecka, I. Sołjan, F. Mróz);

– Koncepcja kompleksowego systemu informacji czasowo-przestrzennej o zdarzeniach i źródłach biblijnych (KBN PBU T 12E 05225), instytucja prowadząca: Instytut Geodezji i Kartografii w Warszawie (A. Linsenbarth), uczestnicy: A. Jackowski, I. Sołjan, K. Krzemień.

Podejmowano też prace zamówione przez władze samorządowe. Były to:

– Strategia rozwoju produktu turystycznego. Jasnogórskie Pielgrzymowanie (A. Jackowski, I. Sołjan), 2007, na zlecenie Urzędu Miasta Częstochowy i Częstochowskiej Organizacji Turystycznej;

– Plan działań na rzecz rozwoju turystyki religijnej w Krakowie do roku 2013 (współudział A. Jackowskiego), 2010, na zlecenie Prezydenta Miasta Krakowa.

5. Zakład Geografii Religii

Prowadzone badania naukowe, a także działalność dydaktyczna dotycząca problematyki z zakresu geografii religii stanowiły podstawę do wystąpienia przez Instytut Geografii UJ z wnioskiem do Rektora UJ o utworzenie w Instytucie odpo- wiedniej, wyspecjalizowanej jednostki w postaci Zakładu Geografii Religii. Zakład został utworzony zarządzeniem Rektora UJ z dnia 1 czerwca 1994 r., a funkcję kierownika powierzono A. Jackowskiemu. Jest to jedyna tego typu placówka w Polsce, druga w Europie (Eichstätt, Niemcy). Zakład prowadził m. in. studia

z zakresu szeroko rozumianej geografii pielgrzymek i turystyki religijnej dotyczące ośrodków kultu religijnego i migracji pielgrzymkowych w skali krajowej i międzynaro- dowej. Koncentrowano się zwłaszcza na następującej problematyce: przekształcenia w sieci ośrodków pielgrzymkowych w Polsce w aspekcie przestrzenno-czasowym i społeczno-ekonomicznym; ośrodki kultu religijnego na świecie ze szczególnym uwzględnieniem chrześcijaństwa; szlaki wędrówek religijnych; migracji pielgrzym- kowych i związanych z turystyką religijną. Część z tych problemów była realizowa- na we współpracy z partnerami zagranicznymi. W momencie powstania Zakładu zorganizowano wyspecjalizowaną bibliotekę powstałą dzięki przekazaniu przez A. Jackowskiego prywatnego księgozbioru, liczącego kilkaset pozycji krajowych i zagranicznych. Biblioteka jest stale uzupełniana. Rozpoczęto też działania zmie- rzające do utworzenia w Zakładzie centrum dokumentacji ikonograficznej (rysunki, fotografie, stare widokówki, przeźrocza) i filmowej dotyczącej szeroko pojętej kultury religijnej. Rozpoczęto prace nad kartoteką ośrodków kultu religijnego w Polsce i na świecie² (Jackowski, Sołjan, Bilska 1999a, Jackowski 2008a).

6. Konwersatorium Pielgrzymkowe

Zakład Geografii Religii podjął próbę zmierzającą do zintegrowania krakow- skiego środowiska badawczego zajmującego się szeroko pojętą kulturą religijną. W tym celu utworzono w Instytucie środowiskowe Konwersatorium Pielgrzymkowe.

Jego celem było umożliwienie przepływu informacji o podejmowanych studiach, szczególnie dotyczących ośrodków kultu i pielgrzymek, integracja badań oraz stwo- rzenie forum, na którym naukowcy z różnych placówek krakowskich i z innych ośrodków mogliby prezentować wyniki swych studiów. Ponadto Konwersatorium miało stwarzać możliwość prezentacji tez rozpraw doktorskich czy habilitacyjnych (lub ich fragmentów), co zapewniałoby autorom ocenę specjalistów i możliwość dyskusji z nimi. Pierwsze Konwersatorium Pielgrzymkowe odbyło się 5 marca 1994 r. Wy- kład inauguracyjny wygłosił o. prof. Zachariasz Jabłoński, z zakonu ojców pauli- nów, który zaprezentował fenomen pielgrzymkowy Jasnej Góry. Od tego czasu raz w miesiącu (poza okresem wakacji) w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ odbywały się posiedzenia Konwersatorium. Każdorazowo uczestniczyło w nich co najmniej 30–40 osób, ale niektóre spotkania ściągały ponad sto osób. Wykła- dy prezentowali badacze z różnych placówek naukowych (świeckich i kościelnych) Krakowa, a później z całej Polski i z zagranicy. Teksty wykładów publikowane były w periodyku Peregrinus Cracoviensis. Konwersatorium funkcjonowało 7 lat, ostat- nie posiedzenie miało miejsce się w grudniu 2001 r. W sumie odbyło się ponad 60 spotkań „stacjonarnych”. Ponadto organizowane były Konwersatoria „wyjazdowe”.

Pierwsze odbyło się w dniach 24–26 kwietnia 1995 r. w Kalwarii Zebrzydowskiej i poświęcone było pielgrzymowaniu do tutejszego sanktuarium w perspekty- wie historycznej i współcześnie. Zorganizowane zostało wspólnie z Sanktuarium OO. Bernardynów oraz z Wyższym Seminarium Duchownym OO. Bernardynów.

Kolejne wyjazdowe Konwersatorium Pielgrzymkowe odbyło się również w Kalwarii

Zebrzydowskiej w dniach 5–6 maja 1997 r. z okazji Jubileuszu 600-lecia Wydziału Teologicznego UJ, 150-lecia utworzenia w UJ pierwszej w Polsce Katedry Geografii oraz 400-lecia Kalwarii Zebrzydowskiej. Sesją tą czczono również wizytę Ojca Świę- tego w Polsce i w Krakowie, zwłaszcza zaś odwiedziny Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Papieskiej Akademii Teologicznej. Współorganizatorami konwersatorium było Sanktuarium OO. Bernardynów w Kalwarii Zebrzydowskiej oraz PAT. Temat sesji:

Jan Paweł II – „pielgrzym pośród pielgrzymów”. W sesji uczestniczyły m.in. władze Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Papieskiej Akademii Teologicznej. Następną sesję wyjazdową zorganizowano w dniach 10–11 września 1998 r. w Leżajsku wspólnie z ojcami bernardynami. Temat obrad brzmiał: Czterysta lat Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia w Leżajsku. Konwersatorium patronowało też „Studenckiej sesji pielgrzymkowej” zorganizowanej w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ w kwietniu 1995 r. Uczestniczyli w niej studenci UJ, PAT i zakonnych semina- riów duchownych.

7. Peregrinus Cracoviensis

W początkowym okresie badań pojawiały się trudności z publikacją artykułów, zwłaszcza autorstwa młodych pracowników. Zwróciliśmy się wtedy z prośbą o po- moc do prof. S. Liszewskiego, który wydawał periodyk Turyzm. Dzięki jego życz- liwemu stanowisku w redagowanym przez niego czasopiśmie krakowska młodzież geograficzna zaczęła publikować swoje pierwsze prace z zakresu turystyki religijnej (I. Sołjan, E. Bilska-Wodecka). Równocześnie w Instytucie narastało przekonanie o konieczności uruchomienia własnego czasopisma poświęconego tej problema- tyce. Tak zrodziła się koncepcja wydawania periodyku naukowego pt. Peregrinus Cracoviensis.

Peregrinus Cracoviensis zaczął się ukazywać pod redakcją A. Jackowskiego od 1995 r. W latach następnych funkcję redaktorów poszczególnych zeszytów pełniły również: E. Bilska-Wodecka, I. Sołjan oraz L. Kaszowski. Współtwórcą Peregrinusa był Marian Drążek, wieloletni redaktor techniczny, autor charakterystycznej okład- ki. Założenia „ideowe” periodyku przedstawił A. Jackowski w pierwszym zeszycie (Jackowski 1995d). Komitet Redakcyjny ma charakter międzynarodowy i obejmu- je uczonych z Francji, Słowacji oraz z Polski. W jego skład wchodzą geografowie (L. Kaszowski, A. Krzymowska-Kostrowicka, S. Liszewski, R. Matlovič, E. Rydz), teolodzy (m.in. ks. Maciej Ostrowski) oraz historycy. Pismo ma charakter interdy- scyplinarny i jest poświęcone szeroko rozumianej geografii religii, szczególnie zaś pielgrzymowaniu. Jest jedynym w Polsce i jednym z nielicznych na świecie czasopism poświęconych takiej tematyce, zwłaszcza problematyce pielgrzymowania we wszyst- kich religiach: w skali globalnej, krajowej, regionalnej i lokalnej. W pierwszym okresie w czasopiśmie publikowano przede wszystkim wykłady prezentowane w trakcie po- siedzeń Konwersatorium Pielgrzymkowego. Potem zestaw autorów stawał się coraz szerszy. Są nimi m.in.: geografowie, historycy, historycy sztuki, architekci, etnolodzy, socjolodzy, psycholodzy, teolodzy, historycy literatury. Coraz częściej wśród autorów

pojawiają się nazwiska zagraniczne. Bardzo wysoko periodyk oceniał Jan Paweł II.

Do chwili obecnej (kwiecień 2011) ukazały się łącznie 22 zeszyty.

Podjęto ambitną próbę publikowania zeszytów monograficznych, poświęconych konkretnym sanktuariom bądź konkretnym problemom badawczym. Zeszyty dotyczące poszczególnych sanktuariów stanowiły pierwsze w literaturze przedmiotu tak obszerne monografie tych ośrodków jako centrów pielgrzymkowych. Wymienić należy zeszyty dotyczące Kalwarii Zebrzydowskiej (Tradycje, współczesność i przyszłość pielgrzy- mek w Kalwarii Zebrzydowskiej, zeszyt 2, 1995), Jasnej Góry i Częstochowy (Jasna Góra – światowe centrum pielgrzymkowe, zeszyt 3, 1996, wersja polska i angielska), Leżajska (Czterysta lat Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia w Leżajsku, zeszyt 7, 1999), Sanktuarium Bożego Miłosierdzia w Krakowie – Łagiewnikach (Nowy klejnot w koronie Krakowa, zeszyt 9, 2000, wersja polska, zeszyt 11, 2001, wersja angielska) oraz sanktuarium na Skałce w Krakowie (Skałka – Sanktuarium i Panteon Narodu.

750-lecie kanonizacji św. Stanisława Biskupa i Męczennika, zeszyt 14, 2003). Du- żym zainteresowaniem cieszył się zeszyt poświęcony pielgrzymkom Jana Pawła II (Jan Paweł II – „Pielgrzym wśród pielgrzymów”, zeszyt 5, 1997). Novum w literaturze stanowiły obcojęzyczne zeszyty dotyczące geografii pielgrzymek (Selected Research Problems in the Geography of Pilgrimage, zeszyt 10, 2000) oraz „świętej geografii”

(sacred geography) (Sacred Geography, zeszyt 13, 2002). Ten ostatni miał charakter międzynarodowy, a publikowali w nim swoje artykuły autorzy z Watykanu, Hiszpanii, Litwy, Argentyny, Słowacji i Polski. Ponadto charakter monograficzny miały zeszyty:

Pielgrzymki jako element kultury religijnej (zeszyt 12, 2001), Problemy rozwoju wybranych ośrodków pielgrzymkowych (zeszyt 15, 2004) oraz Pielgrzymki a sakra- lizacja przestrzeni (zeszyt 16, 2005). Pozostałe zeszyty są wielotematyczne. Za zeszyt dotyczący Kalwarii Zebrzydowskiej redaktor otrzymał specjalne podziękowanie od Jana Pawła II z Jego odręcznym podpisem. Zeszyt szósty periodyku został uznany przez Przewodniczącego Polskiego Towarzystwa Geograficznego za najlepszą publikację w dziedzinie geografii w 1998 r. Swoistym wyróżnieniem „Peregrinus Cracoviensis” było włączenie zeszytu 2, 1995, do zestawu dokumentów, jakie Kalwaria Zebrzydowska złożyła starając się o wpisanie sanktuarium na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO (stało się to w grudniu 1999 r.), zaś zeszytu 3, 1996, do dokumentacji, jaką w tym samym celu złożyła Jasna Góra (sprawa w toku).

Peregrinus Cracoviensis jest często cytowany w literaturze zagranicznej i pol- skiej. Pismo ma szeroki oddźwięk wśród czytelników, praktycznie nakład większości numerów jest wyczerpany. Niemal cały nakład zesz. 11 (wersja angielska dotycząca sanktuarium w Łagiewnikach) rozszedł się na arenie międzynarodowej (blisko 300 egz. w USA, około 100 egz. otrzymali zagraniczni członkowie delegacji towarzyszącej w Krakowie w 2002 r. Janowi Pawłowi II). Podobny odbiór notuje się w przypadku tomu „Sacred Geography”³.

Warto też dodać, że w pierwszym okresie starano się publikować również Kro- nikę Zakładu Geografii Religii. Ukazała się ona w zeszytach 1 (1995), 4 (1996) oraz 6 (1998). Autorkami tych opracowań były kolejno: Elżbieta Bilska, Izabela Sołjan i Alicja Marciniak (Jackowski 2008c).

8. Współpraca z Radą Europy

We wrześniu 1990 r. w Krakowie odbyło się Międzynarodowe Kolokwium dotyczącego dziedzictwa kulturowego cystersów w Europie. Po tym spotkaniu wła- dze polskie zadecydowały, że nasz kraj powinien mieć swojego przedstawiciela w Komisji Europejskich Szlaków Kulturowych (Conseil d’Orientation-Itinéraires Cultu- rels), działającej w ramach Rady Europy. Pod koniec 1991 r. A. Jackowski otrzymał z Ministerstwa Kultury propozycję reprezentowania Polski w tej Komisji. Propozycja była zaszczytna i stanowiła spore wyróżnienie dla naszego Instytutu.

Od początku swoich wyjazdów do Strasburga A. Jackowski starał się przeko- nać członków Komisji, że Polska, mimo długiego okresu ograniczonej swobody, ma doskonale wykształconych fachowców, którzy są w stanie podjąć się opracowania projektów związanych ze wszystkimi szlakami, którymi jest zainteresowany nasz kraj.

Szczególnie dużo uwagi poświęcił promowaniu zagadnień dotyczących dziedzictwa kulturowego cystersów.

Po dyskusjach podczas kolejnych spotkań (m.in. Praga, Strasburg) strona pol- ska podjęła decyzję o przygotowaniu dla Komisji projektu nakreślającego kierunki rozwoju turystyki kulturowej i religijnej. Bazą dla tego typu migracji miały być szlaki kulturowe, a zwłaszcza szlak cysterski, którego ogólne zarysy już istniały. Na spotka- nie w Porto (koniec 1992 r.) przygotowano zatem roboczą wersję takiego studium.

Równolegle powstały dwa opracowania:

– Projekt szlaku cysterskiego związany z pętlą małopolską (jako pewien wzorzec dla tego typu opracowań),

– Projekt głównych europejskich szlaków kulturowych i pielgrzymkowych.

Projekt pierwszy był finansowany przez Fundację Kultury, a opracowanie końcowe miało – oprócz polskiej – również wersje językowe: angielską, francuską i niemiecką. Studium było wykonywane w Pracowni Architektury Rekreacyjnej w Warszawie przez zespół w składzie: Olaf Chmielewski, architekt, właściciel Pra- cowni, Hanna Bober-Malinowska, architekt, Krystyna Jelnicka-Chmielewska, eko- nomista, Antoni Jackowski, geograf. Dokonano szczegółowej inwentaryzacji szlaku oraz zaprezentowano propozycję poszczególnych etapów przygotowania szlaku dla potrzeb turystyki zagranicznej. W części końcowej zamieszczono projekt utworzenia centrum hotelowego w części zabudowań cysterskich w Wąchocku. Całe studium posiadało bogatą szatę ilustracyjną (rysunki, fotografie, mapy), dołączonych też było szereg zestawień tabelarycznych. Opracowanie zostało pozytywnie zaopiniowane przez resort kultury, a także niektóre zainteresowane „gminy cysterskie” położone wzdłuż pętli małopolskiej. Studium ukończono jesienią 1992 r. Przygotowane zostało w bardzo krótkim okresie (około 6 miesięcy), chodziło bowiem o możliwie prędką jego prezentację na forum Komisji Kultury Rady Europy.

Drugi projekt opracował A. Jackowski (już bez żadnej subwencji!), bazując głów- nie na materiałach znajdujących się w Instytucie Historii Sztuki UJ oraz w Zakładzie Geografii Turyzmu Instytutu Geografii UJ. Opracowanie projektu zajęło również około sześciu miesięcy. W wyniku przeprowadzonych studiów powstała mapa pro-

jektowanych szlaków kulturowych i pielgrzymkowych Europy, obejmująca obszar od rosyjskiego Dalekiego Wschodu aż po krańce zachodnie kontynentu. Załącznikiem były szczegółowe piktogramy, zestawienia tabelaryczne oraz komentarz tekstowy.

Również to opracowanie zostało zatwierdzone przez resort kultury. Ministerstwo upoważniło A. Jackowskiego do prezentacji obu projektów na posiedzeniu w Porto (Portugalia) jako oficjalnego projektu Polski. Prezentacja ta spotkała się z życzliwym przyjęciem i zainteresowaniem ze strony członków Komisji. Były nawet propozycje opublikowania prezentowanych materiałów. Oba opracowania A. Jackowski prze- kazał do biura Komisji. Dalszy los tych opracowań niestety nie jest znany. Należy sądzić, że europejska machina biurokratyczna po prostu o nich zapomniała. Nigdy też nie zwrócono tych dokumentów stronie polskiej. W związku z wyborem na funk- cję dziekana Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi UJ pod koniec 1993 r. A. Jackowski złożył rezygnację z członkostwa w Komisji.

„Epizod strasburski” odegrał ważną rolę w promocji badań krakowskich w zakresie pielgrzymek i turystyki religijnej. Nawiązane wówczas kontakty przetrwały do chwili obecnej. Należy wspomnieć, że moment podjęcia wspomnianych studiów dla Rady Europy przyjmuje się umownie za datę początkującą w Polsce prace nad szlakami kulturowymi, a zwłaszcza nad Szlakiem Cysterskim. Dlatego uznaliśmy za celowe poświęcić tym wydarzeniom nieco więcej uwagi, zwłaszcza że jak do tej pory relacje o nich nie były publikowane.

9. Konferencje

W omawianym okresie Instytut Geografii był organizatorem lub współorga- nizatorem blisko 15 spotkań naukowych poświęconych pielgrzymkom i turystyce religijnej, z których kilka miało charakter międzynarodowy. W kolejności chronolo- gicznej były to:

– Geografia i socjologia pielgrzymek, 1993, konferencja międzynarodowa, Kraków,

– Współczesna turystyka pielgrzymkowa, 1994, seminarium polsko-francuskie, Częstochowa, wspólnie z Urzędem Miasta Częstochowa.

– Tradycje, współczesność i przyszłość pielgrzymek w Kalwarii Zebrzydow- skiej, 1995, Kalwaria Zebrzydowska, wspólnie z Sanktuarium OO. Bernar- dynów,

– Studencka Sesja Pielgrzymkowa, 1995, Kraków,

– Sacrum w ogrodach historycznych i symbolika ich roślinności, 1995, Kal- waria Zebrzydowska, wspólnie z Sanktuarium OO. Bernardynów i Instytutem Architektury Krajobrazu Politechniki Krakowskiej,

– Forum ośrodków kultu religijnego, 1995, seminarium międzynarodowe, Częstochowa, wspólnie z Urzędem Miasta Częstochowa,

– XII Międzynarodowy Kongres Mariologiczny, 1996, Częstochowa-Jasna Góra, współudział z oo. Paulinami w organizacji tzw. „dnia krakowskiego”

oraz przygotowanie trasy objazdu naukowego w regionie częstochowskim,

– Jan Paweł II – Papież Pielgrzym, 1997, Kalwaria Zebrzydowska, wspólnie z Sanktuarium OO. Bernardynów i Papieską Akademią Teologiczną,

– Leżajsk jako ośrodek pielgrzymkowy, 1998, Leżajsk, wspólnie z Sanktuarium OO. Bernardynów,

– III Międzynarodowy Kongres Miast Pielgrzymkowych, 1999, Częstochowa- -Jasna Góra, współudział z Urzędem Miasta Częstochowa oraz Klasztorem Jasnogórskim,

– Przyroda, geografia, turystyka w nauczaniu Jana Pawła II, 2007, Kraków, wspólnie z Papieską Akademią Teologiczną i Kołem PTTK nr I/0 Kraków

„Pielgrzym”,

– Drogi św. Jakuba w Polsce. Stan badań i organizacja, 2008, Kraków, wspól- nie z Podhalańską Państwową Wyższą Szkołą Zawodową w Nowym Targu i Bractwem św. Jakuba Starszego Apostoła, Oddział Małopolski.

– Turystyka religijna na obszarach górskich, 2009, międzynarodowa, Bu- kowina Tatrzańska, wspólnie z Podhalańska Państwową Wyższą Szkołą Zawodową,

– Kult św. Jakuba na szlakach pielgrzymkowych do Santiago de Compostela, 2010, międzynarodowa, Kraków-Więcławice Stare, wspólnie z Bractwem św.

Jakuba Apostoła w Więcławicach Starych.

10. Działalność popularyzatorska i promocyjna

Rozwojowi badań naukowych powinna towarzyszyć aktywność popularyzatorska i promocyjna. Tylko takie działania mogą przybliżyć szerokiemu kręgowi odbiorców sens i specyfikę prowadzonych studiów. Było to tym bardziej konieczne, że doty- czyło to nowej materii badawczej, dla której w Polsce nie było przedtem wzorów czy tradycji. Do podjęcia takiej akcji popularyzatorskiej i promocyjnej zachęcały też doświadczenia w tej dziedzinie Instytutu Geograficznego UJ w okresie międzywojen- nym. Działania takie podejmowali bowiem Ludomir Sawicki, Jerzy Smoleński, Wiktor Ormicki czy Stanisław Leszczycki. Dzięki dobrym relacjom tych osób z ówczesną prasą i prowadzonym stale geograficznym audycjom radiowym ośrodek krakowski był znany nie tylko w Polsce. W latach powojennych jakby zapomniano o takim sposobie szerzenia wiedzy geograficznej.

W 1995 r. (listopad–grudzień) w Częstochowie miała miejsce wystawa au- torska A. Jackowskiego pt. Polska pielgrzymująca, która towarzyszyła Między- narodowemu Forum Ośrodków Kultu Religijnego (Jackowski 1995e). Wystawa została zorganizowana przez Urząd Miasta Częstochowy oraz Muzeum Regionalne w Częstochowie. Była to pierwsza tego typu wystawa naukowa w Polsce, a zapewne i w Europie. Eksponowane były przede wszystkim mapy, wykresy, tabele pokazujące miejsce pielgrzymek w Polsce w migracjach pielgrzymkowych na świecie (nie tylko w chrześcijaństwie), a także natężenie turystyki religijnej w poszczególnych ośrodkach.

Szczególnie eksponowana była Jasna Góra. Ekspozycję odwiedziło około tysiąca osób z Polski i z zagranicy.

Jak już wspomnieliśmy, Instytut uczestniczył w przygotowaniu częstochowskiej Wystawy Pielgrzym Polski (Częstochowa 2000), zorganizowanej z okazji tysiącle- cia polskiego pielgrzymowania (Jackowski, Sołjan 2000b). Była czynna przez cały sezon pielgrzymkowy i cieszyła się ona dużym zainteresowaniem pątników polskich i zagranicznych.

Kolejna wystawa miała miejsce w miesiącach luty-maj 2007 r. w Muzeum Archi- diecezjalnym Karola Wojtyły w Krakowie. Miała specjalny charakter, o czym świadczy sam tytuł Pielgrzymki i sanktuaria na dawnej pocztówce (Jackowski 2007a). Frag- menty swoich zbiorów prezentował A. Jackowski. Wystawę otworzył JE ks. kardynał Stanisław Dziwisz w obecności JM Rektora UJ prof. Karola Musioła i byłego rektora prof. Franciszka Ziejki. Wystawę odwiedziło wielu krakowian i turystów. Z wpisów w księdze pamiątkowej wynika, że wielu osobom dopiero ta wystawa uświadomiła fakt, że przedmiotem zainteresowań geografii są również pielgrzymki. Wystawa została powtórzona w Muzeum Częstochowskim, gdzie była czynna od września 2007 r.

W otwarciu uczestniczył przeor Jasnej Góry Bogdan Waliczek OSPPE oraz Prezydent Miasta Tadeusz Wrona. Ze względu na duże zainteresowanie A. Jackowski przekazał tę kolekcję częstochowskiemu Muzeum jako depozyt czasowy. Stanowi ona fragment stałej ekspozycji muzealnej.

Wreszcie Instytut współuczestniczył w przygotowaniu w Muzeum Częstochow- skim wystawy okolicznościowej na jesieni 2009 r. z okazji 150. lecia objawień Matki Bożej w Lourdes. Znacząca część eksponatów pochodziła ze zbiorów Zakładu Geo- grafii Religii. Na otwarciu obecni był przeor Jasnej Góry Roman Majewski OSPPE, Prezydent Miasta Tadeusz Wrona, przedstawiciele władz Lourdes, innych głównych maryjnych ośrodków kultu w Europie, a także Unii Europejskiej.

Staraliśmy się również promować geografię pielgrzymek i turystykę religijną w różnych wydawnictwach popularno-naukowych, różnego typu mediach, a tak- że przy innych okazjach. Z publikacji o charakterze popularnym należy wymienić zwłaszcza Sanktuaria i pielgrzymki na starych pocztówkach. Polskie wędrowanie do sacrum (Jackowski 2008d), artykuły i wywiady w czasopismach o zasięgu re- gionalnym bądź krajowym (religijnych i świeckich), udział w audycjach telewizyjnych i radiowych, w filmach dokumentalnych, targach pielgrzymkowych. Geografowie aktywnie uczestniczyli też w publicznych promocjach książek autorstwa pracowni- ków Instytutu.

Aktywna działalność promocyjna sprawiła, że najważniejsze publikacje pracow- ników znalazły się w księgozbiorach największych i najbardziej znaczących bibliotek naukowych świata. Są to: Library of Congress (Waszyngton), British Library (Lon- dyn), Bibliothèque National de France (Paryż), Deutschen Nationalbibliothek (Lipsk, Frankfurt nad Menem), Staatsbibliothek (Berlin), Österreichische Nationalbibliothek (Wiedeń).

W naszej ocenie te wszystkie działania przybliżyły opinii publicznej istotę i cha- rakter warsztatu badawczego geografa badającego zjawiska związane z szeroko ro- zumianym pielgrzymowaniem. Dzięki tej aktywności początkowo bardzo egzotyczne określenia, jakimi były „geograf religii” czy „geograf pielgrzymek” weszły obecnie do

obiegu medialnego. Wydaje się, że po ponad dwudziestu latach promocji tej dziedziny badań naukowych geograf zajmujący się pielgrzymkami nie wzbudza już zdziwienia, znajdując trwałe miejsce w świadomości społecznej.

11. Zakończenie

Przeprowadzone rozważania pozwoliły wskazać na liczący się w skali krajo- wej i międzynarodowej dorobek Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ w dziedzinie geografii pielgrzymek i turystyki religijnej. Można chyba stwierdzić, że dzięki temu nasz ośrodek zyskał dodatkową „specjalizację” geograficzną, dość rzadką w innych placówkach geograficznych. Powoduje to stale zwiększające się zainteresowanie omawianymi studiami, które są prowadzone w Instytucie. Przeja- wia się to z jednej strony wizytami gości zagranicznych, z drugiej zaś zaproszeniami na konferencje i kongresy o zasięgu światowym. Dzięki temu rozszerzały się stale kontakty międzynarodowe.

Przedstawiony obraz aktywności badawczej w zakresie pielgrzymek i turystyki religijnej odnosi się jedynie do sytuacji „wewnętrznej”. Oznacza to, że ograniczyliśmy się wyłącznie do prezentacji kierunków i działań naukowych w ramach Instytutu.

Świadomie pominęliśmy w tym opracowaniu udział w kongresach, konferencjach czy sympozjach krajowych i międzynarodowych, członkostwo pracowników w różnych gremiach naukowych, charakterystykę współpracujących ośrodków badawczych, wyróżnienia, a także sprawy dydaktyki. Nie wyklucza to oczywiście przygotowania w przyszłości materiałów uwzględniających również te elementy aktywności uniwer- syteckiej.

W momencie podejmowania studiów w omawianej dziedzinie byliśmy sami.

Obecnie problematyką tą interesuje się coraz więcej osób ze wszystkich ośrodków geograficznych w Polsce. Są to przede wszystkim młodzi badacze, których ta pro- blematyka powoli zaczyna wciągać. Mamy nadzieję, że już w niedalekiej przyszłości pojawią się nowe dzieła, inspirujące kolejne pokolenia geografów. Na tym m. in.

polega urok uprawiania nauki. Wszystko wskazuje na to, że nadal aktywny będzie w tym zakresie ośrodek krakowski, który zawsze jest otwarty dla pasjonatów, obo- jętnie z której części Polski czy świata przybywają. Zobowiązuje nas do tego etos naukowca i umiłowanie uprawianej dyscypliny.

Publikacje pracowników i doktorantów Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ z zakresu geografii pielgrzymek

Andryszczak A., 2005, Taizé – Pielgrzymka Zaufania przez Ziemię, „Peregrinus Cracoviensis”, z. 16, s. 159–166.

Banasik R., 2005, Dzieje obrazu i kultu Matki Bożej Bolesnej w Sulisławicach,

„Peregrinus Cracoviensis”, z. 16, s. 193–198.

Bączek K., 2008, Pielgrzymki do grobu Sługi Bożego ks. Jerzego Popiełuszki w latach 1992–2005, „Peregrinus Cracoviensis”, z. 19, s. 117–130.

Bilska E., 1995, Kalwaria Zebrzydowska jako wzór dla innych kalwarii na ziemiach polskich, „Peregrinus Cracoviensis”, z. 2, s.143–162.

Bilska E., 1996, Pielgrzymki do sanktuariów Męki Pańskiej w Polsce – geneza, przemiany, współczesność, „Peregrinus Cracoviensis”, z. 4, s. 233–242.

Bilska-Wodecka E., 1999, Zagospodarowanie oraz promocja kalwarii polskich i sacri monti dla turystyki i ruchu pielgrzymkowego, [w:] Turystyka w obiektach zabytkowych i sakralnych, wyd. Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa, Instytut Turystyki, Kraków, s. 43–49.

Bilska-Wodecka E., 2000, Typology of European Calvaries, „Peregrinus Craco- viensis”, z. 10, s. 143–164.

Bilska-Wodecka E., 2002a, An Outline of the Development of the Pilgrimages to the Polish Calvaries (Ways of the Cross), „Peregrinus Cracoviensis”, z. 13, s. 121–134.

Bilska-Wodecka E., 2002b, Znaczenie Kalwarii Zebrzydowskiej wśród innych kal- warii europejskich, [w:] Cz. Gniecki OFM (red.), Kalwaria Zebrzydowska – Polska Jerozolima skarbem Kościoła i narodu polskiego, Wyd. Calvarianum, Kalwaria Zebrzydowska, s. 467–484.

Bilska-Wodecka E., 2003a, Calvary as an Element of the Sacred Space of the City, „Prace Geograficzne”, IGiGP UJ, z. 111, s. 261–268.

Bilska-Wodecka E., 2003b, Dyfuzja idei na przykładzie kalwarii europejskich od XV do I poł. XVIII wieku, [w:] E. Orłowska, J. Klementowski (red.), Kulturo- wy aspekt badań geograficznych. Studia teoretyczne i regionalne, Wyd. PTG, Wrocław, s. 205–214.

Bilska-Wodecka E., 2003c, Kalwarie europejskie. Analiza struktury, typów i genezy, IGiGP UJ, Kraków, ss. 192.

Bilska-Wodecka E., 2004a, Krajobraz religijny czy święta przestrzeń?, [w:]

B. Izmaiłow (red.) Przyroda – człowiek – Bóg, IGiGP UJ, Kraków, s. 263–269.

Bilska-Wodecka E., 2004b, The origin and development of Polish Calvaries as a pilgrimage centers, [w:] Pilgrimage in European Culture. Over regional communication and middle European identity in the mirror of the religious

mobility. Volume of Abstracts. The common Czech-German project. Scientific conference, Statni oblastni archiv v Praze, Statni okresni archiv v Pribrami, Pribram, s. 4 (abstrakt).

Bilska-Wodecka E., 2006 a, I Calvari polacchi, [w:] A. Berbero, E. De Filippis (red.), Linee di integrazione e sviluppo all’Atlante dei Sacri Monti Calvari e Complessi Devozionali Europei, Atti del Convegno Internationale Varallo 17–18–19 Aprile 1996, wyd. Palazzo d’Adda – Centro Congressi, Centro di Documentazione dei Sacri Monti Calvari e Complessi devozionali europei, Villanova Monferrato, s. 75–84.

Bilska-Wodecka E., 2006b, The Origin and Development of Polish Calvaries as a Pilgrimage Centres, [w:] D. Doležal, H. Kühne (red.), Wallfahrten in der europäischen Kultur. Pilgrimages in European Culture, wyd. Europäische Wall- fahrtsstudien, 1, s. 541–554.

Bilska-Wodecka E., 2009, Kalwarie w Czechach, [w:] B. Domański, W. Kurek (red.), Gospodarka i Przestrzeń. Prace dedykowane Profesor Danucie Ptaszyckiej-Jac- kowskiej, IGiGP UJ, Kraków, s. 41–50.

Bilska-Wodecka E., Ciemborowicz M., Marciniak-Nowak A., Matlak H., Sołjan I, 2005, Kult św. Antoniego w Polsce na przykładzie wezwań parafii i ośrodków sanktuaryjnych, „Peregrinus Cracoviensis”, z. 16, s. 279–286.

Bilska-Wodecka E., Jackowski A., 2006, Mapy w turystyce religijnej na przykła- dzie Jerozolimy, sacri monti, kalwarii i Santiago de Compostela, [w:] K. Trafas, P. Struś, J. Szewczuk (red.), Kartografia w turystyce – turystyka w kartografii, XXIX Ogólnopol. Konf. Kartograficzna, IGiGP UJ, Zakł. Kartografii i Teledetekcji, PTG /Oddz. Kartograficzny, Kraków, s. 31–39.

Bilska-Wodecka E., Mróz F., 2005, Sanktuaria Pańskie. Zarys problematyki,

„Peregrinus Cracoviensis”, z. 16, s. 115–128.

Bilska-Wodecka E., Sołjan I., 2005a, Metody badawcze stosowane w geografii pielgrzymek, „Turyzm”, z. 15, nr 1–2, s. 65–78.

Bilska-Wodecka E., Sołjan I., 2005b, Research Methods in the Geography of Pilgrimage, „Turyzm”, z.15, nr 1–2, s. 65–78.

Bilska-Wodecka E., Sołjan I., 2005c, Sanktuarium Matki Bożej Pocieszycielki Strapionych w Kevelaer. Katolicka „oaza” w protestanckiej Westfalii Północnej,

„Peregrinus Cracoviensis”, z. 16, s. 139–148.

Bilska-Wodecka E., Sołjan I., 2007, Dziedzictwo religijne jako czynnik rozwoju turystyki na przykładzie województwa małopolskiego, „Prace Geograficzne”, IGiGP UJ, z. 117, s. 197–214.

Ciechowski M., 2010, Krajobraz sakralny wyspy Thasos w Grecji, „Peregrinus Cracoviensis”, z. 21, s. 63–72.

Czyrwik I., 1991, Zróżnicowanie etniczne, etnograficzne i religijne jako walor turystyczny województwa białostockiego, Zeszyty Naukowe UJ. Prace Geogra- ficzne”, z. 87, s. 67–84.

Czyrwik I., 1993, Katolickie pielgrzymki mniejszości narodowych w Stanach Zjednoczonych na przykładzie Sanktuarium Matki Bożej Częstochowskiej w Doylestown, „Turyzm” z. 3, nr 1, s. 41–55.

Drażyk M., 2000, Sanktuarium Matki Bożej Uśmiechniętej w Pszowie, „Peregrinus Cracoviensis”, z. 8, s. 165–182.

Drażyk M., 2002, The Marian Sanctuary in Gietrzwałd in the 125^th Anniversary of the Holy Virgin’s Apparitions, „Peregrinus Cracoviensis”, z. 13, s. 87–104.

Gładyś B., 2006, Rozwój chasydzkiego ośrodka pielgrzymkowego w Leżajsku,

„Peregrinus Cracovienis”, z. 17, s. 187–196.

Gładyś B., 2009a, Pielgrzymki chasydów do grobów cadyków w Karpatach Polskich [w:] A. Jackowski, F. Mróz, I. Hodorowicz (red.), Turystyka religijna na obszarach górskich, PWSZ w Nowym Targu, Nowy Targ, s. 121–141.

Gładyś B., 2009b, Turystyka Żydów do Polski po 1990 roku, „Prace Geograficz- ne”, IGiGP UJ, z. 121, s. 147–158.

Gładyś B., Górecki J., 2005, Pielgrzymki chasydów do grobów cadyków we współczesnej Polsce, „Peregrinus Cracoviensis”, z. 15, s. 235–250.

Górecki J., 2007, Krajobraz sakralny Górskiego Karabachu, „Peregrinis Craco- viensis”, z. 18, s. 175–185.

Grabowski G., 1996, Ewangelicy na Śląsku Cieszyńskim od XVI do 1918 roku,

„Peregrinus Cracoviensis”, z. 4, s. 225–232.

Groch J., 1995, Athos – świat mnichów, „Peregrinus Cracoviensis”, z. 1, s. 171–178.

Groch J., 1996, Miastotwórcza funkcja sanktuarium jasnogórskiego, „Peregrinus Cracoviensis”, z. 3, s. 205–218.

Hodorowicz I., 2008, 208. Lanckorońska Piesza Pielgrzymka na Jasną Górę (charakterystyka grupy i motywy pielgrzymowania uczestników), „Peregrinus Cracoviensis”, z. 19, s. 73–86.

Hodorowicz I., 2010, Szlakiem zabytków sakralnych polskiego Spisza, [w:]

Z. Kroplewski, A. Panasiuk (red.), Turystyka religijna, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin, s. 485–491.

Hodorowicz I., Mróz F., 2008a, Małopolska Droga św. Jakuba (odcinek Sando- mierz – Pałecznica – Więcławice Stare – Kraków), [w:] A. Jackowski, F. Mróz, I.

Hodorowicz (red.), Drogi św. Jakuba w Polsce – stan badań i organizacja, IGiGP UJ, PWSZ, Bractwo św. Jakuba Starszego Apostoła Oddział Małopolski w Więcła- wicach Starych, Kraków, s. 79–93.

Hodorowicz I., Mróz F., 2008b, Pielgrzymowanie do Sanktuarium Matki Bożej Królowej Podhala w Ludźmierzu, „Peregrinus Cracoviensis”, z. 19, s. 103–116.

Hodorowicz I., Mróz F., 2009a, Pielgrzymowanie i turystyka religijna do ośrod- ków pielgrzymkowych w Tatrach i na Podhalu, [w:] A. Jackowski, F. Mróz,