Stanisław Krajski
"Człowiek, byt, wartość:
antropologiczne i metafizyczne
podstawy aksjologii chrześcijańskiej",
Ewa Podrez, Warszawa 1989 :
[recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 26/1, 168-170
nia”, czyli powszechnie akceptowany zbiór akspom atów etycznych, jawi się jako próba uszczęśliwiania człow ieka na siłę. Nic w ięc dziwnego, że w koncepcji Monoda dostrzegają niektórzy niebezpieczeństwo now e go totalitaryzmu.
Wydaje się, że przedstawione przez Z. Piątek ew olucyjne aspekty antropocentryzmu m iały na celu wzm ocnić dość rozpowszechnione prze konanie o ludzkiej potrzebie docierania do św iata obiektywnego. Każda w ięc próba przezwyciężania antropocentryzmu jawi się w tym konte kście jako przysługa w yświadczona gatunkowi ludzkiemu, krępowanemu różnego rodzaju złudzeniami. Być może takie rozpoznanie sytuacji człowieka jest trafne i w pełni odpowiada faktycznem u stanow i rzeczy. Być może jednak jest tak, jak sugeruje T. Bielicki, że „posiadanie określonego zespołu złudzeń jest częścią ludzkiej adaptacji, potrzebą naw et silniejszą niż potrzeba poznania. Być może pozbawianie ludzi tych złudzeń jest groźne dla jednostek, a na dalszą m etę groźne dla całego naszego gatunku.”
Z bign iew Lepko
Ewa Podrez; C złow iek, b yt, wartość. A ntropologiczne i m etafizyczn e
p o d sta w y aksjologii ch rześcijańskiej, Warszawa 1989, s. 197. C złow iek, b yt, w artość to książka szczególna. Jest ona bowiem pierw
szą próbą krytycznej syntezy i podsumowania polskiej, powojennej, ka tolickiej m yśli etycznej. Autorka książki, Ewa Podrez, uczennica i n aj bliższa współpracownica ks. Tadeusza Sliki starała się tu dokonać całościowego ujęcia m yśli czołowych etyków w perspektyw ie proble m atyki w artości i w kontekście podstawowych, w yznaczających tę pro blem atykę zagadnień m etafizycznych i antropologianych, struktura wartości narzuciła jej pew ien schem at analiz i sposób interpretacji. Doprowadziło to do w yłonienia m etafizycznych i antropologicznych założeń badanych koncepcji. Szukając podstaw zrozumienia doświad czenia wartości autorka podjęła przede w szystkim te w ątki analizy, które mają za sobą sankcję doświadczenia aksjologicznego i historyczne doświadczenie filozofii tomistycznej, filozofii, która stanow i punkt w y j ścia dla w iększości polskich etyków katolickich, i która w sw ej refle ksji nad istotą m oralności stale odwołuje się do teorii człowieka, teorii bytu i zw iązanych z nią ostatecznych rozstrzygnięć co do źródeł istn ie nia rzeczywistości.
W książce ukazne zostały kierunki poszukiwań J. Kalinowskiego, A. Rodzińskiego, T. Stycznia, T. Slipki i kard. K. W ojtyły. W trakcie tej prezentacji zostały skonkretyzowane zasadnicze cechy eksjologii na wiązującej do założeń ogólnofilozoficznych tomizmu. W ten sposób odnotowano tu pewne drogi etyki tomistycznej, przypadające na okre ślony historycznie m oment refleksji i odpowiadające sytuacji w spół czesnej filozofii. Doprowadziło to do stwierdzenia, iż profil polskich badań nad m oralnym i aspektam i teorii wartości kształtuje się ew olu cyjnie, kierując etykę uprawianą w naszym kraju w katolickich środo w iskach uniw ersyteckich w stronę osoby, jej moralnego sam ospełnienia się w osobowym czynie. Propozycje rozwiązań i ich filozoficzne uzasad n ienia przedstawione przez E. Podrez w tej perspektyw ie nabierają
szczególnego znaczenia. U jaw niają się bowiem w ten sposób konkretne zadania stojące przed filozofią m oralności i now e perspektyw y badań. Koncepcje polskich etyków tak zarysowane dostarczają odpowiednich narzędzi poznawczych do ujm ow ania istoty jedności doświadczenia m o ralnego.
Znaczna część omawianej pracy poświęcona została szczegółow ym ana lizom antropologicznych i m etafizycznych podstaw aksjologii w ujęciu om awianych etyków . Analizą zostały tu objęte antropologiczne uwarun kowania wartości m oralnych w ich tem atycznie zróżnicowanym ukła dzie. Najbardziej szczegółowo ujęto tę problem atykę w aspekcie natury, osoby i czynu. Książka C złow iek, b y t, w artość zaw iera też krytyczną interpretację m etafizycznych podstaw w artości. Problem atyka ta została rozpisana na zagadnienia dotyczące zależności m iędzy w artościam i a ce lem, dobrem, bytem, jak rów nież realności świata, wartości moralnych. E. Podrez sprecyzowała w tej pracy rozum ienie w artości, opierając się na w yrażonych w poszczególnych koncepcjach przem yśleniach autorów. Za nadrzędną rację uznała tu próbę wskazani na ostateczne źródła istnienia wartości moralnych. Tej w łaśnie racji została w książce pod porządkowana treść analiz antropologicznych i m etafizycznych. Stąd też jej autorka nie uwzględniła całokształtu poglądów om awianych etyk ów w sprawie moralności, lecz odnotowała jedynie te ich rozważania, które bezpośrednio w iązały się z interesującym ją zagadnieniem . Dzięki temu mogła ona uzyskać jasny i wyraźny obraz polskiej etyki katolickiej, obraz abstrahujący od szczegółów lecz pozw alający zrozumieć jej istotę.
Każdy rozdział om awianej pracy poprzedzony został komentarzem naświetlającym dokładnie plan i problemową specyfikę poszczególnych jej części. Zabieg ten potrzebny ze względu na stałe posługiwania się w tekście takim i pojęciami, jak natura, osoba, czy akt moralny, a w ięc pojęciami, które spełniają funkcję wyjaśniająco-uzasadniającą, a jedno cześnie są same w yjaśniane i precyzowane przez każdego etyka z osobna, spowodował, iż w książce nie zostały w żadnej m ierze zagubione w y stępujące w om awianych koncepcjach porządki metodologiczne. Zabieg ten doprowadził zatem do wyraźnego odróżnienia sensu problem atotwór- czego doświadczenia w artości od jego w łaściw ego sensu ontycznego, antropologicznego i moralnego. Ukazania tych sensów naukowego doś wiadczenia wartości uznać należy za szczególnie godne podkreślenia w omawianej pracy.
Niezwykle bogaty w im plikacje ogólnofilozoficzne i m oralne problem wartości został tu ukazany rów nież w aspekcie związku, jaki zachodzi pomiędzy samą wartością a powinnością czy odpowiedzialnością moralną. E. Podrez ukazała w swej pracy tę stronę zagadnienia w naśw ietleniu przede w szystkim kard. K. W ojtyły i T. Slipki. Autorzy ci, jak w ynika z analiz autorki, ujaw nili całą bogatą panoramę zw iązków św iata ze sferą przedm iotowo-podm iotową stwarzając syntetyczny obraz m oral ności, w którym została zachowana równowaga pom iędzy pierw iastkiem personalistycznym i perfekcjonistycznym .
W książce C złow iek, b yt, w artość ukazny został rów nież inny, co n aj mniej rów nież w ażny dla losów etyki, aspekt zagadnienia wartości m o ralnych, a m ianow icie ten, który zw iązany jest z problem em autonomii doświadczenia moralnego i filozoficznej interpretacji jego treści. Moment ten, jak w ykazała to E. Podrez, okazał się niezw ykle istotny w bada niach podjętych przez T. Stycznia i A. Rodzińskiego. Autorzy ci starając się wskazać na w szystkie m ożliw ości wszechstronnej i dogłębnej analizy
danych m oralnych podjęli ryzyko daleko posuniętej reinterpretacji tra dycyjnego modelu etyki. Na skutek tych m odyfikacji zaznaczyli oni specyfikę doświadczenia św iata wartości, polegając na uwzględnieniu osoby w jej relacyjnym skierowaniu do Boga, św iata osób i rzeczy-dóbr. Pozw oliło to na wprowadzenie nowych elem entów do analizy moralności lecz pociągnęło za sobą konieczność ich uzgodnienia z ogólnofilozoficzny- m i założeniam i system u.
E. Podrez zwróciła też w swej pracy uwagę na to, iż J. K alinowski u w yd atn ił w swojej etycznej koncepcji kontekst egzystencjalny wartości m oralnych i ich pozycję analogiczną do bytu wykazując, że sytuacja w artości jest pod tym w zględem złożona.
W książce C złow iek, b yt, w artość wykazana została w w ielu pła szczyznach jedność doświadczenia moralnego owocująca w koncepcjach polskich etyk ów katolickich w ten sposób, iż choć znacznie różnią się one m iędzy sobą, to jednak w poważnej m ierze w zajem nie się uzupeł niają. Wskazując na ten fakt E. Podrez ukazała m ożliwości poznawcze, jakie tkwią w e w szystkich próbach syntetycznego ujęcia dorobku filozo ficznego. W ykorzystując te m ożliwości dokonała w swojej pracy takiego podsumowania dorobku plskich, katolickich etyków, które pozwala na pełniejsze jego w ykorzystanie i bardziej dynam iczny rozwój polskiej m yśli etycznej.
