ANDRZEJ KONSTANKIEWICZ, WIESAW SUPCZYSKI ARMATA PRZECIWPANCERNA *

ANDRZEJ KONSTANKIEWICZ, WIESAW SUPCZYSKI

ARMATA

PRZECIWPANCERNA _*

CIGNIKI STOSOWANE DO HOLOWANIA ARMATY PRZECIWPANCERNEJ WZ.

36

CIGNIK KOOWY

Pilni. 302

r

CIGNIK KOOWY

^Pilni. 303

1. CZELADZKI

Projekt okadki: W. CHMIELEWSKI

Plansze barwne:

W.

SUPCZYSKI

Redaktor H.

LATO

Opracowanie graficzne i techniczne:

PATEK

Konstankiewlcz A., Supczyski W.: Armata przeciwpancerna WZ* ^36. W-wa 1977. Wydawn.

Min. Obrony Nar. 8° s. Ifi, il. tab, Serio TBU

(zeszyt 45).

UKD

358 116 Artyleria

Zwiza historie rozwoju armat ppanc w Police w la- tach 1939—1939. Dokadny opis konstrukcji I dziaania jednej z najpopularniejszych w tym okresie 37 mm

armaty ppanc wz. 36. Liczne rysunki, fotografie

i plansze wielobarwne. Dokadne dane taktyczno-

•techniczne.

ARMATA PRZECIWPANCERNA ^{WZ. 36}

(fol. i* Morów MWP. L Jortriebko)

Na polach bitew kampanii wrzeniowej, od ^pier- wszego do ^{ostatniego dnia walki, wiernie towarzy-} szya piechurom

ⁱ

kawalerzystom armata ^przeciw- pancerna, popularnie zwana „pepanc". Trudna do

wykrycia, lekka

ⁱ

zwrotna daa ^si we ^{znaki nie-}

mieckim czogom

ⁱ

samochodom ^{pancernym, ni-} szczc take gniazda broni maszynowej, wspoma- gajc ^{wszdzie, gdzie tylko} byo mona, ^naszych

onierzy. Bya ^{jednym z} nielicznych atutów danych do rki polskiemu onierzowi, wydatnie uzupenia

jego wol ^walki, bohaterstwo

ⁱ

wytrwao.

BRO PRZECIWPANCERNA

W WOJSKU POLSKIM PRZED

1936 R.

Do

roku 1936 oddziay piechoty i ka- walerii Wojska Polskiego nie

byy

wy- posaone

w

specjalny sprzt przeciwpan- cerny.

Uywano

co prawda dziaek to- warzyszcych, (jak

wedug

ówczesnej no- menklatury nazywano armatki o kalibrze od 37

mm

do 47 mm), ale

nadaway si

one raczej do niszczenia nieprzyjacielskich gniazd karabinów maszynowych czy lek- kich

umocnie

polowych.

Byy

to dziaka kalibru 37

mm

francuskiej produkcji, je- szcze z czasów I wojny wiatowej, sprzt przestarzay, zupenie nie odpowiadajcy

wymogom

ówczesnego pola walki.

W

^sierpniu 1927 r. Departament Uzbro- jenia Ministerstwa Spraw Wojskowych (MsWojsk.)

zamówi w

angielskiej firmie

„William Beardmore et Co. Ltd." 3 dzia- ka kalibru 47

mm

wraz z amunicj. Mia-

y

one

by

dostarczone do 13 marca 1928

r., z warunkiem wprowadzenia przez fir-

m

^pewnych ulepsze: wzmocnienia lufy, zastosowania skuteczniejszego oporopow- rotnika i nowoczeniejszego celownika oraz zmniejszenia masy dziaka.

W

tym

samym

czasie zamówiono

w

Za- kadach Amunicyjnych „Pocisk"

w

War- szawie 4 dziaka 47

mm

^{wz. 25 z termi-}

nem

dostawy do lutego 1928 r.

W

umowie

zastrzeono wprowadzenie przez

firm

zmian konstrukcyjnych, które

miay

obej-

mowa midzy

innymi

zmian

tarczy lub

oa

^tak, aby zapewniona

bya

skuteczniej- sza osona obsugi, polepszenie stateczno- ci armaty

w

czasie strzelania oraz za- stosowanie

kó

o wikszej rednicy.

Obie

umowy

zostay dotrzymane z nie- wielkim opónieniem. Przeprowadzone

w

Centrum

Bada

Balistycznych

w

Zie- lonce

koo

Warszawy próby dziaek zde-

cydoway

o zamówieniu pewnej iloci dziaek wz. 25

w

firmie „Pocisk". Zdawa- no sobie jednak spraw,

e

^{dziako nie}

jest najlepszej konstrukcji i

w

przyszo-

ci naley rozejrze

si

za bardziej odpo- wiednim wzorem.

Tymczasem na przeomie lat dwudzies- tych i trzydziestych zaczto forsowa koncepcj wykorzystania dziaek piechoty do zwalczania czogów i samochodów pan- cernych. Szybki rozwój broni'pancernej

spowodowa konieczno

^uzbrojenia woj- ska

w

rodki zwalczania czogów i samo- chodów pancernych. Równoczenie nadal aktualny

by

problem niszczenia

umocnie

polowych i gniazd karabinów maszyno- wych nieprzyjaciela, czego nie

mogy

wy-

konywa

skutecznie modzierze ze wzgl- du na

ma

^{celno. Pojawiy}

^si wic

propozycje skonstruowania dziaka przy- stosowanego zarówno do zwalczania bro- ni pancernej, jak i lekkich stanowisk ob- ronnych. Konstrukcyjnie rozwizano to

w

ten sposób,

e

stosowano dwie lufy

wy-

mienne,

jedn

o kalibrze 37

—

47

mm, drug —

75

mm. Byy

^to

pomysy

niewt-

Armolo pponc. wi.

N

^{i II} puku piechot, „Diect Wamawy" m MuMtm

W»

(lot. !• ibioriw MWP, L iaitriabibo)

Armoio pponc. *i. 36 o loprugu konnym IB puku ulanw ⁱ Gfudiiqdio (M. ^{xe iblorów R.} Medwicia)

pliwie ciekawe technicznie lecz zupenie chybione pod

wzgldem

taktycznym,

zwikszaa

si bowiem znacznie masa dziaa, a tym

samym

zmniejszaa jego ru-

chliwo.

Sprawa wyposaenia piechoty

w

arty- leri

towarzyszc

staa

si w

Polsce bar- dziej aktualna

w

1931 r.

W

^{lipcu tego ro-}

ku przeprowadzono na poligonie

w

^Zielon-

ce pod

Warszaw

próby z dziaem towa- rzyszcym firmy „Schneider" o dwóch lu- fach wymiennych kalibru 75

mm

ⁱ 47

mm,

ale nienajlepszewyniki orazpodane

wyej

zastrzeenia przesdziy spraw.

Tak wic

koncepcja uniwersalnego dziaa,

czcego

cechy ^broni „towarzyszcej" zprzeciwpan- cern, nie zostaa rozwizana.

Warto doda,

e

przeprowadzony

wcze-

niej, bo

ju w

1930 r., konkurs

w

Cen- trum

Bada

Balistycznych

w

Zielonce,

w

^którym bray ^udzia firmy „Skoda",

„Bofors", „Beardmore", „Driggs" 1 „Po-

cisk", nie rozstrzygn wyboru ^odpowied- niego wzoru armaty przeciwpancernej dla

Wojska Polskiego (podstawowe dane tech- niczno-taktyczne armat biorcych udzia

w

konkursie podano

w

tabeli).

Ksztatujca si od pocztku lat trzy- dziestych koncepcja nowego dziaa przeciwpancernego narzucaa konstrukto- rom specjalne wymogi taktyczne. Armata przeciwpancerna powinna

by

lekka, o masie

w

^{granicach 250—350 kg, a przez}

to ruchliwa, co pozwalaoby na

szybk zmian

stanowisk ogniowych, pocisk po- winien

mie

^znaczn

prdko

^pocztko-

w,

tojest

okoo

600 m/s (wobec ²⁰⁰

—

300 m/s

w

czasie I wojny wiatowej);

armat

powinna

cechowa dosy dua

^szybko-

strzelno, któr

mogo ^zapewni

zastoso- wanie pósamoczynnego zamka; kaliber

w

granicach od 37 do 47

mm,

chocia istnia-

a

^{tendencja do} powikszania ^kalibru ar- mat, podyktowana ^{wzrostem gruboci} pancerzy

wozów

bojowych.

Sporód

^{znanych na pocztku lat trzy-}

dziestych dziaek piechoty, a

waciwie

ar-

mat przeciwpancernych,

wyróniay

si dwie armaty „Boforsa": L/37 kalibru 37

mm

ⁱ L/33 kalibru 47

mm.

Przeprowadzo- ne

w

^Szwecji dowiadczenia i próby wy- kazay,

e

^{pocisk armaty L/37 przebija}

z odlegoci 1000

m pyt

stalow grubo-

ci 35

mm,

podczas gdy pocisk armaty L/33 przebija zteje odlegoci

pyt

^gru-

boci tylko 28

mm. Byo

to spowodowane

wiksz prdkoci pocztkow

pocisku armaty L/37. Natomiast na dalszych od- legociach pocisk 37

mm

^traci przewag, przy czym nie

byo

to tak istotne, bowiem

wedug

zasad taktycznych walka z broni

pancern

toczya

si w

zasadzie na odle-

gociach poniej 1000 m. Obie te armaty ze

wzgldu

na wysokie walory ^techniczne

i taktyczne

naleay

do czoowych kon- strukcji

w

wiecie.

Nie

mona pomin

take polskich prac nad skonstruowaniem armat przeciwpan- cernych.

Ju w

1930 r.

w

^{Instytucie Ba-}

da

^{Materiaów Uzbrojenia rozpoczto}

prace nad prototypem nowoczesnej arma- ty przeciwpancernej o kalibrze 40

mm.

Dane lechnicine sprztu wystawionego

w

konkursie na typow armat ppanc. dla

WP

Typ

^Kaliber

(wmm) Masa aimaiy

(w Ig)

Masa pocisku

(w _g) r, (wm/i)

Przebijalno' panc. 20

mm

z odlegoci

1)ono- noi

(w m)

Pole ostrzau (w stopniach) pionowo poziomo

Kknrla T 99

•1A0(7(2 99 97^ 13UU ^{.HIU 1}Ul/U f850 - ₁₀ +80 50

BoforsZ./33 47 310 1500 5G0 215C 6630

—

6 +70 40

BoforsZ./37 37 228 600 485 980 i000

—10

+45 10

lir.rdmore 47 215 1474 494 1425 6650

—

5 +45 40

Driggs 47 218 1930 450 1000 7500

—

5 +60 40

Pocisk w:, tⁱ 47 238 IG50 365 1025 650C

—

8 +43 40

Bofors wz. 3G 37 380 700 800 ^71HII

—10

+25 50

Niestety, przecigay si one ⁱ pierwsze próby zapowiedziano dopiero na jesie

1935 r.

Nieco szybciej

postpoway

^prace kon- strukcyjne

w

Zakadach Towarzystwa Starachowickich

Zakadów

Górniczych,

w

których do 1934 r. zdoano

wykona

dwie prototypowe armaty kalibru 55

mm.

^Pró-

by obu egzemplarzy, odbyte

w

^Staracho-

wicach, ujawniy

nastpujce

wady: zbyt

duy

^podrzut armaty przy wystrzale,

maa

stateczno podczas strzelania

w

kraco- wych poziomych pooeniach lufy, wadli-

we

automatyczne wyrzucanie usek.

We- dug

opinii specjalistów dziaka

miay

zbyt skomplikowan konstrukcj

oa,

sa- be

oe

^{dolne, wadliwie dziaajcy mecha-}

nizm podniesieniowy, niewygodne i za-

wodne dziaanie mechanizmu odpalajce-

go, niewygodne ryglowanie marszowe i bo- jowe.

Naleao

take zmieni lemiesze stale na ruchome lub wbijane. Dalsze prace nad

t armat

zostay

wic

wstrzy- mane.

Natomiast

w

^Biurze Konstrukcyjnym Instytutu Technicznego Uzbrojenia (pop- rzednio Instytut

Bada

Materiaów Uz- brojenia) trway prace nad zastosowaniem opracowywanej od 1930 r. 40

mm

^armaty

przeciwpancernej do uzbrojenia czogów.

Dwa

^prototypy wykonane przez warsztaty narzdziowe

Zakadów

Amunicyjnych

„Pocisk" zostay

w

lutym 1936 r. przeka- zane

w

celu przeprowadzenia prób. Odby-

y

^{si one}

^w

^Instytucie Technicznym Uz- brojenia

w

maju tego roku. Przeprowa- dzone próby strzelania do 30

mm

pyt pancernych ze ^stali chromoniklowej

day

zadowalajce wyniki. Zastosowanie

w

ar- macie zamka pósamoczynnego,

dua prdko

pocztkowa pocisku (wynoszca

800 m/s) oraz spora

donono

(5000

m

przy kcie podniesienia 10°) stawiay

j w

czoówce ówczesnych armat przeciw- pancernych i naley

aowa, e

^{nie zos-}

taa ona wprowadzona do uzbrojenia od-

dziaów piechoty i kawalerii. Trzeba so- bie, jednak

zdawa

spraw,

e bya

to kwestia czasu, a problem zaopatrzenia wojska

w

nowoczesny sprzt przeciwpan- cerny

naleao rozwiza

jak najszybciej.

PLANY ROZWOJU

BRONI PRZECIWPANCERNEJ

W ^{LATACH 1936-1939}

Komitet do Spraw Uzbrojenia i Sprztu (KSUS)

w

sierpniu 1935 r. zaleci przyj-

cie do uzbrojenia

WP

armat przeciwpan- cernych o kalibrze 37

mm

ⁱ zdolnoci przebicia pancerza gruboci 24

mm

^oraz

rozpoczcie

bada

^{nad bardziej}

masow

broni

—

karabinem przeciwpancernym (wedug dzisiejszego nazewnictwa ruszni-

c

^ppanc).

Naley

doda,

e

^{do broni ma-}

szynowej jako

amunicj

przeciwpancern stosowano pociski specjalne „Sc", których skuteczno

bya

^niewielka.

Szczegóowe potrzeby oraz etapy wypo- saenia oddziaów

w bro

przeciwpancer-

n miaa

ustali specjalnie

powoana

ko- misja, której przewodniczy inspektor ar- mii, gen. dyw. Tadeusz Piskor. Wnioski opracowane przez komisj zostay przed- stawione na posiedzeniu

KSUS w pa-

dzierniku 1935 r.

Postanowiono wówczas,

e

^wyposaenie

wojska

w

^sprzt przeciwpancerny prze- biega bdzie

w

dwóch etapach:

w

etapie pierwszym,

obejmujcym

^{lata 1936}

—

^1938,

kady puk

^piechoty (pp) otrzyma po 4 armaty o

cigu

konnym, a dywizja piecho- ty (DP) zostanie ponadto

wyposaona w

6 armat o cigu motorowym.

W

^drugim

etapie, po roku 1938,

miaa by

stworzo- na rezerwa sprztu.

Podjte przez Generalny Inspektorat Si Zbrojnych (GISZ) i Sztab

Gówny

(SG) 4

w

1936 r. studia nad modernizacj i roz-

budow

si zbrojnych,

spowodoway

re-

wizj dotychczasowych

uchwa KSUS

o

wyposaeniu wojska

w

sprzt przeciwpan- cerny.

Wedug

ówczesnych

zaoe

^Sztabu

Gównego

przysze dziaania wojenne mia-

y mie

dla nas charakter obronny,

w

zwizku

z czym

naleao zwikszy

nasy- cenie oddziaów piechoty i kawalerii

w bro

przeciwpancern. Dlatego

te DP miaa

otrzyma od 36 do 48 armat prze- ciwpancernych,

w

tym po 2 na batalion, pluton 4-dziaowy na

puk

i 6 do 18 ar- mat dla dywizyjnej kompanii ^przeciw- pancernej.

Realizacj powyszych zamierze

SG

przewidywa

w

trzech fazach.

W

^pierw-

szej

miaa by

realizowana

uchwaa KSUS

z padziernika 1935 r. przewidujca po 4 armaty dla pp ⁱ 6 dla DP,

w

fazie dru- giej armaty

miay otrzyma

bataliony pie- choty, natomiast

w

trzeciej

miaa by

zwikszona do 18 sztuk

ilo

armat dywi- zyjnych, a take miano stworzy

rezerw

strategiczn na pierwszych 6 miesicy wojny.

Ogóem

planowano wyposaenie wojska

w

^fazie pierwszej

w

684 armaty,

w

fazie drugiej

w

782, a

w

fazie trzeciej

w

1572.

cznie

oddziay

miay mie

3038 armat przeciwpancernych, ⁱ

W

^powyszych obliczeniach nie zostay uwzgldnione jednostki kawalerii. Depar- tament Kawalerii MSWojsk. projektowa uzbrojenie brygad kawalerii (BK)

w

zmotoryzowane baterie armat przeciwpan- cernych, które

miay by

utworzone

w

latach 1938—1939.

W

^{"toku licznych dysku-}

sji projekt ten uleg zmianie, a

KSUS

uchwali wyposaenie

BK w

4 armaty przeciwpancerne o cigu motorowym, a

puku

kawalerii

w

4 armaty o

cigu

kon-

nym

(w pierwszym etapie puki

miay otrzyma

po 2 dziaa).

W

^{1938 r.} ówczes- ny szef Departamentu Kawalerii, gen.

bryg. Piotr Skuratowicz, proponowa ut- worzenie

w BK

szwadronu przeciwpan- cernego skadajcego

si

z 9 do 12 armat, co jednak nie zostao uwzgldnione.

W

planach rozbudowy i modernizacji wojska ustalono

take

wzmocnienie ba- talionów strzelców (przewidziane _dla BK) plutonami przeciwpancernymi (po 2 arma-

ty) oraz wyposaenie niektórych Batalio-

nów

Obrony Narodowej (ON)

w

^plutony

3-dziaowe.

PRODUKCJA ARMAT PRZECIWPANCERNYCH

W POLSCE

Jak

ju

wspomniano, prace nad kon- strukcj polskiej armaty przeciwpancer- nej przecigay

si

i nie

daway

nadziei szybkiego osignicia pozytywnych rezul-

tatów.

Wiosn

1935 r„ jeszcze przed podj- ciem przez

KSUS uchway

o wyposae- niu wojska

w

^armaty przeciwpancerne,

w

Ministerstwie Spraw Wojskowych za-

pada

decyzja o zakupie za granic mo- delowych armat, z których, po przepro- wadzeniu prób, wybrany typ

wszedby

do uzbrojenia wojska. Rozkazem wice- ministra Spraw Wojskowych, gen. bryg.

Tadeusza Kasprzyckiego,

powoana

zosta-

a

specjalna komisja, któr

wysano

do Szwecji, gdzie

miaa

zapozna si. z pre- zentowanym przez

firm

„Bofors"

nowym

modelem 37

mm

armaty przeciwpancernej L/45.

Wybór

^tej firmy podyktowany

by dwoma

wzgldami. Po pierwsze sprzt produkowany przez „Boforsa" cieszy

si

bardzo

dobr

opini

wród

specjalistów, a po drugie dobiegaa

wanie koca

rea- lizacja

w

tej firmie polskiego zamówie-

nia na czterodziaow bateri kalibru 152,4

mm

przeznaczon do obrony wy- brzea (zainstalowana na pówyspie Hel,

bya

trzonem obrony

we

wrzeniu 1939r.).

Przedstawiony przez „Boforsa" proto- typ armaty L/45 zosta oceniony przez komisj pozytywnie i zakwalifikowany do prób

w

kraju.

W

^{sierpniu tego roku od-}

byy si

próby, które

wypady

bardzo po- mylnie. Armata

bya

stosunkowo lekka,

wyróniaa si

celnoci i

du

^skuteczno-

ci

przebicia pancerza oraz

atwoci

obsugi. Dobre wyniki prób przesdzi)'

spraw

i 37

mm

armata przeciwpancerna L/45 zostaa przyjta jako podstawowa

bro

przeciwpancerna

w WP,

otrzymujc oznaczenie wz. 36.

Na

przeomie 1935

—

^{1936 r. polskie}

^wa-

dze wojskowe zdecydoway

si

na zamó- wienie

w

firmie „Bofors" 300 sztuk armat wz. 36 z terminem dostawy do czerwca 1938 r. oraz na zakup licencji uprawnia- jcej do produkcji tego sprztu

w

kraju.

W

^celu zaznajomienia si z technologi

i warunkami produkcji z ramienia Cen-

trali Odbiorczej Materiaów Uzbrojenia (komórka Departamentu Uzbrojenia MSWojsk.) delegowany zosta na pocztku

1936 r. do Szwecji in. J. Machalski, a

w

lutym wyznaczono

Komisj

^Odbiorczy przy zakadach „Boforsa^', której kierow- nikiem m.anowano kpt.

W.

Hlawsa.

Skad

komisji

by

^zmienny i przecitnie liczy 33 osoby.

Realizacj polskiego zamówienia na 300 sztuk armat rozpoczto

w

marcu 1937 r.,

wysyajc

do kraju 10 armat (o nume- rach 101

—

110), które zmontowane zos-

tay

w

^Pruszkowie

w

zakadach Spóki Akcyjnej StowarzyszeniaMechaników Pol- skich z Ameryki.

W

^{nastpnych miesi-}

cach

wysyano

przecitnie po 20 sztuk.

Do

marca 1938 r. otrzymano 213 armat, 38

byo

gotowych do wysiania do kraju, a 8

wymagao

pewnych poprawek ^wytwórni.

Brakowao

41 armat, które

miay by

^wy-

konane do

poowy

maja tego roku.

Produkcja armat przeciwpancernych wz. 36 na licencji „Boforsa" podjta zos-

taa przez

firm

„Stowarzyszenie Mecha- ników Polskich z Ameryki- (SMPzA) dys-

ponujc dwoma

zakadami:

w

Pruszko- wie pod

Warszaw

i

w

Porbie

koo

Za- wiercia. Przedsibiorstwo to

zajmowao

si

ju

wczeniej produkcj sprztu woj- skowego,

midzy

innymi wytwarzao

mo-

dzierze 81

mm

^{wz. 18/31.}

Armaty wz. 36 wyrabiano

w

Pruszko- wie, z tym

e

^niektóre

^{czci byy}

^dostar-

czane przez inne wytwórnie. I tak np. ma- teria na odkuwki ^oraz blach na tarcze dostarczaa Huta „Baildon"

w

Katowicach, która rozpocza dostawy

ju w

^listopa-

dzie 1936 r. Kompletne ^{tarcze ochronne} wraz ze strzemiczkami robia Huta „Lu- dwików"

w

Kielcach oraz

Zakad SMPzA w

Porbie, przy czym pierwsza

wykonaa

10 sztuk tarcz do 15 listopada 1936 ^r., a nastpnie co miesic

miaa produkowa

po 15 sztuk.

Na

temat

moliwoci

produk- cyjnych zakadu

w

Porbie nie znamy

szczegóów.

oa

^{dolne do armat} wytwarzaa „Wy- twórnia Parowozów Spóki Akcyjnej Wiel- kich Pieców i

Zakadów

Ostrowieckich"

w

Warszawie, która

w

grudniu ^tego roku

zawara umow

^z Kierownictwem Zaopat- rzenia Uzbrojenia

(KZU —

komórka De- partamentu Uzbrojenia MSWojsk. zajmu-

jca si

zamówieniami na sprzt wojsko- wy) na zakup maszyn celem zwikszenia zdolnoci produkcyjnej.

Spryny

i spira- le oraz inne drobne elementy przychodzi-

y

ze Szwecji od „Boforsa".

Obsado zamka armaty ppone. ^wi.

M

fi

Tarcze

kó

do armat i przodków robiy zakady

w

Pruszkowie i Porbie, a opony dostarcza „Stomil" z Poznania. Celowni-

ki optyczne

produkoway Pastwowe

Za- kady Optyczne

w

Warszawie, zgodnie z

umow

zawart

w

styczniu 1937 r.

Skrzynki do amunicji wytwarzaa firma

B. Sosnowski i S-ka

w

Warszawie.

Armata przeciwpancerna wz. 36 po wprowadzeniu drobnych zmian konstruk- cyjnych (midzy innymi po zmniejszeniu rozstawu kó, zastosowaniu

kó

o tarczach penych ⁱ o mniejszej rednicy

—

proto- typ

mia koa

szprychowe)

zacza

opusz- cza fabryk na przeomie 1936—1937 r.

Wedug

pierwszej

umowy SMPzA

z

KZU

firma

miaa wykona

200 sztuk ar- mat. Zawarta

w

lipcu 1936 r. dodatkowa klauzula do tej

umowy

postanawiaa,

e

KZU

zamówi

w

nastpnych okresach bud- etowych 700 armat, a po ich realizacji

wypaci dodatkowo firmie 350000 z, aby utrzyma

sprawno

warsztatów dodalszej produkcji

w cigu

10 lat.

W

lutym 1937 r. zawarto

umow

na dal- sze 200 sztuk armat wz. 36 wraz z wypo- saeniem, z terminem dostawy do 15 marca 1938 r., z tym

e KZU miao

dos- tarczy bezpatnie

oa

dolne, mechanizmy kierunkowe, zawieszenia

kó

z piastami oraz celowniki. Cena za

jedn armat

zo- staa ustalona na 22 900 z.

Pierwsze 150 armat wykonano do mar- ca 1937 r.

Byy

to egzemplarze o nume-

rach od 401 do 550 (armaty o numerach od 101 do 400 zostay wykonane

w

Szwe-

cji). Dokadniejsze dane pozwalaj przed- stawi

wielko

produkcji od kwietnia do listopada 1937 r.

W

kwietniu wykonano

25 armat,

w

maju 25,

w

czerwcu 25,

w

lipcu 20,

w

sierpniu 35,

we

wrzeniu 30,

w

padzierniku 30 i

w

listopadzie 10.

-

cznie

w

cigu

omiu

miesicy wyprodu- kowano 200 armat (o numerach od 551 do

750). Dalsze 120 sztuk (o numerach 751 do

870) wykonano do lipca 1938 r.

Nowa umowa

na dostarczenie 239 armat

w

terminie do 15 marca 1939 r. zostaa zawarta

w

1938 r. Zostaa ona zrealizowa- na

w

terminie, a oprócz tego wykonano ponadplanowo 30 sztuk armat.

Do koca

sierpnia 1938 r. dostarczono 119 armat,

we

wrzeniu 15 sztuk,

w

padzierniku take

15,

w

listopadzie 20,

w

grudniu 15,

w

sty- czniu 1939 r. 10 sztuk,

w

lutym 25,

w

mar- cu 20 sztuk oraz 30 sztuk ponadplanowo.

cznie

wykonano 269 armat (o numerach

871

—

890, 907

—

1035, 1106

—

1225).

W

1939 r. przewidywano wykonanie

wedug

nowej

umowy

zawartej

w

marcu 350 ar- mat

w

terminie do grudnia tego roku.

Do maja wyprodukowano 75 armat.

Wy-

buch wojny uniemoliwi

cakowit

reali-

zacj tej umowy.

W

nowo wybudowanej Fabryce Obrabia- rek „H. Cegielski"

w

Rzeszowie pod ko-

Zamgk armaty ppanc. «ri. J»

niec 1937 r.

miaa

równie ruszy produk- cja armat wz. 36. Niestety, przygotowania

przecigny si

tak,

e

dopiero

w

grud- niu nastpnego roku wykonano tu 5 ar-

mat (z

wyjtkiem

luf dostarczonych z

Pruszkowa), a produkcja 15 nastpnych

bya

dopiero

w

poowie.

Od momentu

^{podjcia produkcji armat}

wz. 36

w

kraju, utrzymywano

cise

kon- takty z „Boforsem", które z biegiem cza- su nabray cech wspópracy.

W

^styczniu

1938 r. Komisja Odbiorcza przy zakadach

„Boforsa" zawiadomia Departament Uz- brojenia MSWojsk. o propozycji przepro- wadzenia

w

Polsce prób z lufami do ar-

mat wz. 36

wyduonymi

o

pi

^kalibrów.

Próby przeprowadzone

w

^{Szwecji (przy}

zastosowaniu pocisku o masie 0,8 kg) po- zwoliy na uzyskanie

prdkoci

wylotowej 870 m/s, natrafiono jednak na' trudnoci

zwizane

z niedostateczn statecznoci armaty oraz kopoty z wyrzucaniem

u-

sek. Lufa

wyduona bya

cakowicie wy- mienna. Próby te, przeprowadzone na

y-

czenie Danii, nie wzbudziy jednak zain- teresowania strony polskiej i zostay za- niechane.

Odmian

armaty ppanc. (pod oznacze- niem armata czogowa wz. 37) zastosowa- no

te

do ^uzbrojenia

czogów

lekkich 7 TP, konstrukcji i produkcji polskiej.

Projekt rozwizania technicznego umiesz- czenia armaty wz. 37

w

czogu zosta bez-

patnie opracowany przez biuro projek- towe

zakadów

„Boforsa" do

koca

1936r.

Produkcj armat tego wzoru rozpoczto

w

padzierniku 1938 r.

Do koca

marca nas- tpnego roku wykonano 61 sztuk armat (od numeru 3051 do 3111). Druga umowa, zawarta na pocztku kwietnia 1939 r.,

przewidywaa wyprodukowanie 75 sztuk armat, a

w

sierpniu tego roku powikszo- no

j

^{do 125 sztuk z} terminem dostawy do kwietnia _{1940 r.}

Wybuch

wojny unie-

moliwi cakowit

realizacj umowy.

Armat

wz. 37 zamierzano take zasto-

sowa

jako uzbrojenie schronów bojowych budowanych na

lsku

ⁱ na Helu. Szefost-

wo

Fortyfikacji

zamówio w

styczniu 1939 r. 50 sztuk armat z terminem dosta-

wy

dolistopada tego roku. Planowano wy-

kona w

maju pierwsz seri 5 sztuk. Za- mówienie to nie zostao wykonane.

Moliwoci

produkcyjne armat ppanc.

wedug memoriau

generaa do prac arty- leryjskich

GISZ

gen. bryg.Stanisawa Mil- lera wynosiy 996 sztuk (raczej razem z

Rzeszowem) rocznie

w

szóstym miesicu wojny. Natomiast z innych materiaów wynika,

e

zakady

w

Pruszkowie

mogy w

cigu roku

wykona

552 sztuki.

Amunicj

do 37

mm

armat produkowaa

Pastwowa

Fabryka Amunicji

w

Skary-

sku, na wypadek wojny miesicznie mo-

ga

ona

wykona

180000 pocisków. Uru- chomiona od sierpnia 1939 r. Fabryka Amunicji nr 2

w Kraniku miaa

produ-

kowa

(w czasie wojny) 162 000 pocisków wz. 36 miesicznie.

Zdolno

produkcyjna planowanej Fabryki Amunicji nr 5

w

Ja- widzu

koo

Lubartowa nie

bya

okrelona.

Pomimo

istniejcych braków

w

wypo- saeniu oddziaów

w bro

przeciwpancer-

n ju w

1938 r. rozpoczto eksport ar-

Zamek armaty ppanc. w«. 31 w poloienlu tom- knlelym: 1 - lula; 2 - lulka: J - wyuulnik; 4-

oi wyriutnika; S - oi kurka: 6 - obsada lamka;

7 - apora klina; S - _{di»i a}nia klina; » - ot aiwignl; 10 - _{taciep kurko}

mat wz. 36 za porednictwem spóki „SE-

PEWE". cznie w

tym okresie sprzedano 94 armaty.

W nastpnym

roku

Rumunia

kupia 30 sztuk i trway pertraktacje

w

sprawie sprzeday do Anglii 150 armat wraz _z amunicj. Ponadto

podug umów

zakady

SMPzA w

Pruszkowie

miay wy- kona

do lutego 1940 r. 130 sztuk armat wz. 36 dla Anglii oraz 132 sztuki dla Ru- munii (w ramach konwencji wojskowej)

z terminem dostawy do

koca

maja 1940^r.

Wedug

innych materiaów

w

^przygoto-

wanych

w

poowie 1939 r., a jeszcze nie zatwierdzonych

umowach byo

400 armat za

kwot

przeszo 13 min z; nie

wiadomo tylko, czy

w

^tej iloci

mieciy si

262 armaty dla Anglii i Rumunii.

Oczywicie,

wywóz

armat przeciwpancer- nych

tu

przed

wojn,

kiedy nie zostay cakowicie wykonane

uchway

KSUS,

by

nieuzasadniony.

BUDOWA ARMATY

I

DZIAANIE NIEKTÓRYCH

JEJ

MECHANIZMÓW

Armata ppanc. wz. 36

skadaa si

z na-

stpujcych

zespoów: lufy, obsady zam-

ka, zamka, sanek, koyski, oporopowrotni- ka,

oa

^górnego,

oa

^dolnego, mechaniz-

mu

kierunkowego, mechanizmu podniesie- niowego, tarcz ochronnych,

kó

z zawie- szeniem i

przyrzdów

celowniczych.

Lufa monobloków

a, zakoczona hamulcem wylotowym

pochaniajcym

okoo

16°/'o energii odrzutu, zamocowana

bya

przy pomocy sanek do koyski.

W

^ko-

ysce umieszczony

by

hydrauliczny opor- nik odrzutu i

sprynowy

^powrotnik.

W

armacie zastosowano zamek klinowy o dziaaniu pósamoczynnym.

Mecha- nizm kierunkowy

(naprowadza- nia) znajdowa si z lewej strony armaty

i

skada si

z

kóka

zbatego, które za porednictwem wycinka zbatego powo-

dowao

ruch poziomy

oa

górnego wraz z luf.

Loe

górne osadzone

byo

na

ou

dolnym

skadajcym

si z dwigara i

dwóch ogonów zakoczonych lemieszami.

Na

ogonach umieszczono wsporniki z po- duszkami dla obsugi armaty.

Mecha- nizm podniesieniowy

znajdujcy si take z lewej strony armaty, za

po-

rednictwem

koa

zbatego i

ukowych

wy- cinków zbatych,

powodowa

ruch koyski

z

luf w

paszczynie pionowej.

W pokr-

tle mechanizmu podniesieniowego

wmon-

towane

byo

urzdzenie spustowe.

Tar- cze ochronne

gruboci 4

mm

(dolne 5

mm w

armatach od numeru 566) o ma-

sie 46 kg

mocowane byy

na zaczepy,

»rctn«kt«botr; 2 -

o

^{di«igni; J - oboda tamka, 4 -}

Mmi

i- pl*rUi«A -od.gc,; * - «kr«l OMdoy »pt*«T"N ^» - »P'«|rno,topadk.; a - oi rapodki; » - «>P»*

„bnicy; 10-ebwdo id.noo; II- Inpta* ryglujcy;

«

^- idenok abnicy; 13- pnrftlt*: ««- »P'««rno P'«T- ku

przy czym ^{do transportu podnoszono ich} dolne czci.

Armata osadzona

bya

na

ogumio- nych koach,

^których zawieszenie zapewniao stae poziome

pooenie oza

dolnego przy niewielkich nierównociach terenu. Bezcinieniowe, puste opony z szeregiem

podunych kanaów wewntrz-

nych

miay

grube ciany na tyle elasty- czne,

e

zapewniay

dobr

amortyzacj, a jednoczenie

byy

odporne na przebicie pociskami maokalibrowymi i odamkami.

Dla zabezpieczenia celowniczego przed odrzutem ruchomych

czci

armata zosta-

a wyposaona w ^prt

ochronny uatwia-

jcy

zarazem

szybk zmian

kierunku og- nia. Do szkolenia obsugi opracowano

wkadki

do lufy na naboje maokalibrowe (karabinowy 7,92

mm

i sportowy).

Umo-

liwiao to

pene

sprawdzenie umiejtno- ci obsugi oraz oszczdzao lufy.

Armata ppanc. wz. 36

miaa

wiele no- woczesnych

rozwiza

konstrukcyjnych, które

—

po sprawdzeniu

w

warunkach bojowych

—

zapewniy jej bardzo pochle-

bn

^{opini. Armata}

^{miaa nisk}

^sylwetk,

trudn

do wykrycia przez przeciwnika.

Tarcze ochronne

byy

nachylone pod du-

ym ^ktem,

^co zapewniao obsudze

dobr oson. Z rozwiza

nowatorskich naley

jeszcze

wymieni

wybór pósamoczynnego zamka klinowego.

Zamek

o podobnej ^bu- dowie

ma wikszo

^{obecnych armat}

ppanc. Cechuje go prostota konstrukcji

i

maa

masa. Zapewnia on wystarczajc szybkostrzelno. Prowadzone

w

czasie II

wojny wiatowej i

w

latach powojennych próby cakowitej automatyzacji armat ppanc. zostay zaprzestane ze

wzgldu

^na znaczny ^wzrost masy dziaa i zmniejszo-

n

^{przez to jego}

^manewrowo

^{na polu}

walki.

DZIAANIE MECHANIZMU SAMOCZYNNEGO

Przy zamku

pósamoczynnym

wszyst- kie czynnoci, z

wyjtkiem

podania

i wprowadzenia naboju,

odbywaj si

^sa-

moczynnie. Po strzale nastpuje ruch ^lu- fy wraz z

obsad

^{do tyu, agodzony przez} oporopowrotnik i hamulec wylotowy.

Przy ruchu powrotnym do przodu,

wywo- anym spryn

powrotnika,

zb

zapadki zbnicy natrafia na zderzak koyski.

Zb-

nica zatrzymuje si przy dalszym ruchu lufy do przodu. Zatrzymanie zbnicy ^po- woduje obrót wycinka zbatego o 90°, na- picieiglicy, otworzeniei zaczepienie zam- ka

w

dolnym pooeniu. ^Trzon

zamkowy w

fazie ruchu

w dó

oporami uderza o

wystpy

wyrzutnika. Nastpuje wówczas

gwatowne

wychylenie do

tyu

ramion wyrzutnika i wyrzucenie pazurami uski z komory ^nabojowej.

Po przesuniciu

si

lufy o 30

mm,

pier-

cie wodzcy

zbnicy ^{natrafia na garb} zapadki, wciska go unoszc jednoczenie

zb

zapadki ponad zderzak koyski. Nie zatrzymywana ^dalej zbnica wykonuje wspólny z luf ruch do przodu.

Zamek

pozostaje

w pooeniu

otwartym umoli- wiajc powtórne zaadowanie ^armaty. Na-

bój, wprowadzony do komory nabojowej,

kryz

uski naciska na pazury wyrzutnika

i odchyla do przodu jego ramiona. Zacze- py wyrzutnika

wychodz

z

zbów

^trzonu

zamka, który pod

wpywem

^{dwigni i}

spryny

^unosi si do góry. Ruch zamka ograniczaj opory umieszczone

w

^obsadzie.

Gdy

nabój znajduje si

w

komorze na- bojowej, zamek jest zamknity, ^{iglica na-} pita i zaczepiona. Armata jest przygoto-

wana

do oddania strzau. Odpalenie na- stpuje przez pocignicie uchwytu spu-

11

Zamek armaty ppanc. wx. 36 w pooeniu olwor- tym

czarny pas

—

pocisk odamkowo-burzcy.

Pocisk przeciwpancerny smugowy, ze

wzgldu

na identyczny ksztat _z przeciw- pancernym,

mia

dodatkowo namalowany na gowicy czerwony pas. Dane naboju

z pociskiem przeciwpancernym

byy

na- stpujce: _;

masa naboju cakowita

—

_{1450 g}

masa pocisku

—

700 g

masa

adunku

wybuchowego

—

_{15 g}

masa

adunku

miotajcego

—

_{200 g}

dugo

naboju

—

338

mm

Pocisk przeciwpancerny

mia w

dnie zapalnik bezwadnociowy, natomiast po- cisk

odamkowo-burzcy

zapalnik uderze- niowy 27/30 wz. 36 umieszczony

w

gowi- cy oraz

wikszy adunek wybuchowy

(48 g). Pocisk przeciwpancerny

smugowy

nie

mia

materiau wybuchowego i zapalnika.

Amunicj

do armat wz. 36 przewoono

w

przodku wz. 36.

Mieci

on 16 skrzy

znabojami, po 5

w

kadej. Przodek stano-

wi

przednie pówozie dziaa i

mia koa

tego samego typu co armata, zawieszone niezalenie.

Pozosta cz

amunicji prze-

woono

na wozach amunicyjnych kompa-

nii lub plutonu przeciwpancernego.

ZASADY UYCIA

I

TRANSPORT ARMAT WZ.

36

stowego umieszczonego, jak wspomniano, przy mechanizmie podniesieniowym.

Na

lewej stronie obsady zamka znajduje si bezpiecznik. Jeli nie

ma

koniecznoci oddania strzau,

armat mona

zabezpie-

czy

przez wcinicie zapadki i obrócenie bezpiecznika

strzak

na liter „Z". Swo- bodny ruch spustu jest jedynie

moliwy w pooeniu

bezpiecznika

strzak w

kie- runku litery „O".

AMUNICJA

Do

armat wz. ₃₆ i wz. 37 stosowano

amunicj

kalibru 37

mm.

Nabój

skada si

z pocisku, uski,

adunku

^miotajcego

i sponki (tzw. nabój zespolony). Przewi- dywano naboje z trzema rodzajami poci- sków: przeciwpancernym, przeciwpancer-

nym smugowym

i

odamkowo-burzcym.

Rodzaj pocisku zaznaczano na dnie uski.

Litera „P" oznaczaa pocisk przeciwpan- cerny, poprzeczny pas koloru czerwone- go

—

pocisk przeciwpancerny smugowy,

W

^armaty przeciwpancerne wz. 36 uz- brojone

byy

specjalne kompanie i pluto- ny przeciwpancerne

w

piechocie i kawa-

lerii.

Armata przeznaczona

bya

przede wszy- stkim do zwalczania broni pancernej prze- ciwnika.

Wedug

tymczasowej instrukcji

uycia i dziaania oddziaów przeciwpan- cernych z armaty wolno

byo

ostrzeliwa wozy pancerne poniej odlegoci 1000

m

(pocisk przebija

pyt

stalow gruboci

40

mm

z odlegoci 100

m

przy kcie tra- fienia 30°). Armat

naleao uywa

plu- tonami. Nie zalecano

uywania

armat do zwalczania innych celów, jak np. gniazd karabinów maszynowych czy

te

lekkich

umocnie

polowych przeciwnika.

W

^omó-

wieniu

wicze

10

BK w

kwietniu 1939r.

Departament Dowodzenia Ogólnego MSWojsk. zwraca

uwag

dowódcy bry- gady pk. dypl. Stanisawowi Maczkowi,

e

^armata ppanc. powinna

by uywana

tylko do zwalczania broni pancernej.

Obsuga

armaty wz. 36

w

piechocie

skadaa

si z 7 onierzy: dziaonowego, celowniczego, adowniczego, trzech amuni- cyjnych i wonicy. Dziaonowy uzbrojony

by w

^pistolet ViS wz. 35, reszta obsugi

w

karabinki wz. 29 (polskiej produkcji).

W

^kawalerii

w skad

obsugi wchodzili jeszcze koniowodni,

w

czasie strzelania trzymajcy konie wierzchowe onierzy.

Wyszkolenie obsugi armat przeciwpan- cernych prowadzone

byo w

kierunku opanowania przez wszystkich podstawo- wych czynnoci i funkcji, które nastpnie doskonalono

w

^{zespole. Specjalnie kadzio-}

no nacisk na szybkie zmiany kierunków prowadzenia ognia, skryte zajmowanie

i opuszczanie stanowisk oraz wzajemne zastpowanie si

w

obsudze sprztu

w

przypadku strat. Strzelanie

odbywao si

zasadniczo przy rozoonych ogonach ar- maty, ale dopuszczalne take

byo

strze- lanie z ogonami

zoonymi,

z tym

e

ar- mata

miaa

wtedy bardziej ograniczone pole ostrzau.

Armata ppanc. wz. 36

bya

holowana przez zaprzg konny.

W

^piechocie

^uywa-

no 2 koni, a

w

^{kawalerii 3.} Konie ^docze- piano do przodka.

W

^celu przystosowania przodka do zaprzgu

uywanego w

kawa-

lerii

naleao uzupeni

go

dodatkow

^or-

czyc oraz

dwoma

dyszlami, aby umoli-

wi

^{zaprzganie trzech koni.}

W

^{celu zwikszenia ruchliwoci armat}

ppanc.

ju w

sierpniu 1936 r. przeprowa- dzono pierwsze próby zastosowania

cigu

motorowego do holowania armat wz. 36.

Przeprowadzono je

w

Centrum Wyszkole- nia Piechoty (CWPiech.)

w

Rembertowie

w

dniach od 26 do 31 sierpnia, a jako cignik zosta zastosowany samochód

Polski Fiat 5081518. Przeprowadzone pró- by

(dugo

trasy 763 km.

w

tym 150

km

po drogach gruntowych)

wykazay

przy-

datno

tego typu cignika ^do holowania armat.

Poniewa uyty

do prób cignik 5081518 nie

mia

odpowiednio przystoso-

wanegonadwozia, zdecydowano,

e

^{do pro-}

wadzenia ^dalszych

bada

zostan wypo- yczone do artylerii cigniki typu 302

T

(odpowiednio przystosowane samochody

PF

508/518).

Byy

^to wozy do przewoenia sprztu optyczno-mierniczego baterii. Na-

leao

jedynie przerobi

w

nich haki ho- lownicze.

Do

1 sierpnia 1937 r. cigniki

miay by

skierowane na wiczenia ^letnie

10 BK. Oprócz tych cigników

w

lipcu 1937 r-

w Pastwowych

Zakadach Iny-

nierii

w

Warszawie wykonano modelowy cignik

koowy

typu PZ/n. 302 dostoso-

wany

cakowicie do holowania armat ^wz.

36. Konstrukcja cignika oparta

bya

na zespoach samochodu Polski Fiat508/518 a nadwozie dostosowano do transportu 4 ludzi obsugi, 13

skrzy

z

amunicj

(65 sztuk naboi) oraz wyposaenia ^specjalne-

go. Masa cignika gotowego do ^drogi wy- nosia 1558 kg,

dugo

354 cm,

wysoko

146 cm, przewit 32 cm. Hak holowniczy zosta umieszczony ^10,5

cm

nad

ram

ze

wzgldu

na lemiesze dziaka. 24 lipca cignik skierowano na próby do ^Rzeszo-

wa

do 10 BK.

Przeprowadzone próby motoryzacji ar-

mat ppanc. wykazay,

e

^sprzt

^wymaga

pewnego dopracowania technicznego. Prze- de wszystkim armaty nie

wytrzymyway

holowania. Nadesane po letnich

manew-

rach do Pruszkowa egzemplarze (33 sztu- ki) przebyy od 1000 do 1800

km

(w tym jedna

a

^{2877 km).}

We

^{wszystkich arma-}

tach

wystpoway

uszkodzenia zawiesze- nia, nadmierne zuycie czopów, panewek

i prowadnic, a

w

^jednej

pko oe

^górne

(armata nr 594).

Okazao

si wic,

e

dziaka nie

byy

dostosowane do holowa- nia za cignikiem i wobec tego

naleao

Pocisk* do ormoly pponc. wl.

36: o — pocisk pn«ciwpancet- ny smugowy; b — pocisk pite-

2

ciwponcemy; c - pocisk od- lomkowo-burujcy

B

13

je odpowiednio przekonstruowa.

W

^tym

celu Departament Uzbrojenia MSWojsk.

zarzdzi wzmocnienie

ó

^{górnych wed-}

ug

projektu

Zakadów SMPzA w

^Prusz-

kowie, a ponadto na wniosekInstytutuBa-

da

Uzbrojenia ograniczono

szybko

ho- lowania armat ^{wz. 36 do 20} km/h (maksy- malna dopuszczalna 30 km/h). Przeprowa- dzone, po dokonaniu ^przeróbek, próby po rednich i zych drogach wykazay,

e o-

a

^{nie ulegay}

^ju

uszkodzeniom, nato- miast cigle nie dopracowane

byo

zawie- szenie, które przy holowaniu ze

redni szybkoci

35 km/h ulegao uszkodzeniom co 1000 km. Polepszenie konstrukcji za- wieszenia i zwikszenie jego wytrzymao- ci zostao

take

opracowane przez zespó konstruktorów z

Zakadów SMPzA w

Pruszkowie.

Opinia o

modelowym

cigniku

koowym PZIn.

302

bya

^{pozytywna, z tym}

e

^De-

partament Piechoty MSWojsk. postulowa zwikszenie liczby przewoonej obsugi do 7 onierzy oraz 16

skrzy

amunicji (80 naboi) wraz z

wyposaeniem

specjalnym.

Wedug

^{opinii CWPiech., gdzie cignik}

take przeszed próby, do holowania armat wz. 36 bardziej

nadawa

si cignik

g-

sienicowy C2P, nadto postulowano

zmian

ksztatu nadwozia cignika PZIn. 302

w

celu lepszego dostosowania do szybkiego opuszczania i zajmowania ^{miejsc przez}

obsug

^armaty.

Wedug

zgoszonych

uwag

dokonano pe-

wnych

przeróbek

w

^PZIn.

^Moliwoci

przewozu zwikszono do 5 onierzy i 16

skrzy

amunicji oraz przekonstruowano nadwozie.

Pena

realizacja zalece wyni- kajcych z przeprowadzonych prób

miaa

by

wykorzystana przy projektowaniu na- stpnego modelu cignika koowego.

W

marcu 1939 r. wykonany zosta

nowy

cignik

koowy

oznaczony jako PZIn. 303.

Projekt opracowano

w

^{Biurze Studiów}

PZIn. pod kierunkiem in. ^Jerzego Wer-

nera.

Nowy

cignik

by

konstruowany z

myl

^o zastosowaniu go do holowania armat wz. 36, a

take

do holowania 20

mm ^nkm

^{wz. 38 na podstawie koowej}

(nieco zmodyfikowane

oe

^{armaty wz. 36,}

zamówione ^przez

firm

„Zieleniewski i

Fitzner

Gamper"

z

Krakowa w

grudniu 1938 r.

w

Zakadach

SMPzA w

^Pruszko-

wie). Kilka nowych cigników PZIn. ³⁰³ otrzymaa

w

maju 1939r. 10 BK. Masa ci- gnika gotowego do drogi wynosia 1900 kg,

dugo

416 cm,

wysoko

186 cm, przewit 49 cm. Cignik

móg

^przewozi

8 onierzy, 16

skrzy

z

amunicj

(80 na- boi) oraz wyposaenie specjalne. Zastoso- wano

w

nim mocniejszy silnik (45

KM)

oraz

napd

na obie osie.

Na

rok budeto-

wy

1939/40 zostao zamówionych

w PZIn.

100 sztuk cigników, a na nastpny 400.

Miay

one

by ^take

wykorzystane jako wozy zwiadowcze, dowodzenia

Oprócz prób i czciowej motoryzacji armat ppanc. wz. 36 istniay take ^projek-

ty wykorzystania ich do budowy samo- bienych dzia na podwoziu gsienicowym.

Pierwszy taki projekt powsta

w

^Biurze

Bada

Technicznych Broni Pancernej (BBTBr ^Panc). Jako podwozia

uyto

ci- gnika gsienicowego

TKS

(potem oznaczo- nego C2P).

W

^{kwietniu 1937 r. warsztaty}

dowiadczalne

BBTBr

^Panc.

zbudoway dwa

egzemplarze prototypowe.

Armat

umieszczono

w

przedziale bojowym kadu- ba za

ochronn

tarcz pancern.

W

^latach

1937—1938 oba ^prototypy

TKS

—

D

^(tak

oznaczono

now

konstrukcj) poddano ^li- cznym ^próbom.

Do

^{produkcji seryjnej} dziaa samobienego

TKS — D

nie doszo,

pomimo

wprowadzenia ^ulepsze.*

Drugim projektem samobienego ^dziaa

bya

konstrukcja PZIn., które opracowa-

y ^armat

^{ppanc. wz. 36} na podwoziu czo- gu 7

TP

(by to lekki czog rozpoznawczy przeznaczony dla przyszych brygad

mo-

torowych). Projekt opracowany przez in.

E. Habicha, a oznaczony PZIn. 160 zosta wykonany jako drewniana makieta. Nies- tety, produkcja ^seryjna nie zostaa podj-

ta i zrezygnowano z dalszych prac nad tym typem ^{na rzecz} mniej udanego ^dzia-

a

"TKS

—

D.

ARMATA WZ.

36

W WOJSKU

I

W ^{WOJNIE OBRONNEJ}

1939 R.

Pierwsze egzemplarze armat przeciw- pancernych wz. 36 otrzymay puki pie- choty

ju w

^{styczniu 1937 r.,}

^pocztkowo

po jednym,

w miar

rozwoju ^produkcji

—

nastpne.

Równoczenie armaty przydzielono

pu- kom

kawalerii: do 1 lutego 1937 ^r.po jed- nej armacie otrzymao 12

puków. Do

1

marca armaty ppanc. wz. 36 otrzymao

te

Centrum Wyszkolenia Kawalerii oraz

dwa

dalsze puki kawalerii, a do grudnia tego roku

—

^{wszystkie pozostae.}

Wiosn

1937 r. 10

BK

zreorganizowana

i przeksztacona

w

^{jednostk pancerno-}

-motorow

otrzymaa 27 armat wz. 3fi:

3

— w

dywizjonie rozpoznawczym, 18

—

w

^dywizjonie przeciwpancernym i po 3

w

^{24 p.u. i} 10 psk.

Stan armat przeciwpancernych wz. 36

w

dniu 1 kwietnia 1937 r.

w

jednostkach

WP

wynosi 160 sztuk wraz z 235 000

• Obszerniej

mówi

o tym Janusz

Mag-

nuski:

Czog

rozpoznawczy TK(TKS),

War-

szawa 1975. Zeszyt 36 serii TBU.