W s z e c h ś w i a t
. _ _ _ _ _
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
ORGAN POLSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYRODNIKÓW IM. KOPERNIKA
W RZESIEŃ 1961 ZESZYT 9
Z a le c o n o d o b ib lio te k n a u c z y c ie ls k ic h i lic e a ln y c h p is m e m M in is te r s tw a O ś w ia ty n r IY /O c-2734/47
T R E Ś Ć Z E S Z Y T U 9 (1924)
M a ś l a n k i e w i c z K ., W u lk a n y K a m c z a t k i ... 205
M a c k o S., F lo r a A p e n in ó w i G ó r R i f u ... 212
B o c h e ń s k i Z., Z m ia n y w a v if a u n ie E u ro p y w p r z e c ią g u o s ta tn ic h k il k u d z ie s ię c iu l a t ... 216
S t a r z e ń s k i A., P o d m o d r y m n ie b e m A r g e n t y n y ...218
S t ę ś l i c k a W ., Z in j a n th r o p u s i a k tu a l n e z a g a d n ie n ia a n tr o p o g e n e z y . 221 D ro b ia z g i p rz y r o d n ic z e Z p r z y r o d y A la s k i (J. F u d a k o w s k i ) ... 224
Z b io lo g ii o b r o s tk i m u r ó w k i C h a lic c d o m a m u r a r ia (F ab .) (W. S tr o jn y ) . 225 A k w a r i u m i t e r r a r i u m M a c r o p o d u s v ir id i- a u r a t u s (L a c e p e d e ) (O. 0 1 i v a ) ... 227
B e tta s p le n d e n s R e g a n (O. 0 1 i v a ) ...228
M o n o d a c ty lu s a r g e n te u s L . (O. 0 1 i v a ) ... 228
R o z m a i t o ś c i ... 228
R e c e n z je H . J. M a s i c c y: B rz e g ie m B a łt y k u (K. M a ś l a n k i e w i c z ) ...230
P ie r w s z y k o s m o n a u ta (o p r. W. K u lic k i i R . M a r k ie w ic z ) (m) . . . . 230
H . R a i 11: W y p ra w a ,,K o z io ro ż e c ” (K . M a ś l a n k i e w i c z ) ...230
K s ią ż k i n a d e s ł a n e ...231
S p r a w o z d a n ia S p ra w o z d a n ie O d d z ia łu B y d g o sk ie g o P o l. T o w . P r z y r . im . K o p e r n ik a z a I k w . 1961 231 K o m u n ik a ty W ra ż e n ia p ie r w s z e g o k o s m o n a u t y ... 232
S y m p o z ju m L o n d y ń s k ie g o T o w . G e o l o g i c z n e g o ... 232
K o m u n ik a t P A N ... 232
S p i s p l a n s z
I. S Z Y S Z K A JO D Ł Y M A N D Ż U R S K IE J (;łb i« s H o lo p h y lla M a x im ) F o t. W . B u g a ła
H a . K O R A L E (F u n g ia sp.) F o t. K . M a ls k i I lb . K O R A L E (M e a n d rin a sp.) F o t. K . M a ls k i
l i l a . C Z Ę Ś C IO W O Z J E D Z O N A L A R W A o b r o s tk i m u r ó w k i C h a lic o d o m a m u r a r ia F a b . p rz e z p a s o ż y ta A n t h r a x A n t h r a x S c h rk .
I l l b . P O S T A Ć D O R O S Ł A A n t h r a x a n t h r a x S c h r k . F o t. W. S tr o jn y IV a. L IG U S T R P O S P O L IT Y L i g u s tr u m v u lg a r e L . F o t. W . S tr o jn y IV b. G Ł Ó G D W U S Z Y JK O W Y C r a ta e g u s c x y a c a n t h a L . F o t. W . S tr o jn y
N a o k ła d c e : D Ł U G O R O G IE B Y D Ł O A F R Y K A Ń S K IE . F o t. B. G rz im e k ( O k a p ia - F ilm ;
O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. K O P E R N I K A
WRZESIEŃ 1961 ZESZYT 9 (1924)
K A Z IM IE R Z M A Ś L A N K IE W IC Z
W U L K A N Y KAMCZATKI
Silny i niespodziewany wybuch jednego z wulkanów Kamczatki zwrócił uwagę na ten odległy północno-wschodni półw ysep lądu azja
tyckiego. Ten stosunkowo niew ielki obszar ob
fituje w liczne wulkany, które dopiero w latach powojennych zostały bliżej potznane przez ba
daczy radzieckich. Duże zasługi na polu badań geologicznych tego półwyspu położył Karol Bohdanowicz 1, a wśród nazwisk badaczy Kam
czatki, cytowanych przez badaczy rosyjskich, widnieje również nazwisko Benedykta Dybow
skiego 2.
Wulkaniczna działalność Kamczatki związana jest z czwartorzędem, kiedy na tym obszarze utw orzyło się około 100 w ielkich wulkanów.
Najliczniejsze są stożkow e stratowulkany (po
nad 60), ponadto stwierdzono obecność wulka
nów tarczowych (10), w ulkanów kalderowych (10) oraz dużych kalder z centralnym i stożkami wulkanicznym i (10) i ponad 10 w ielkich ande- zytow ych i dacytow ych słupów ekstruzywnych.
Prócz tego na obszarach młodej działalności wulkanicznej półwyspu pow stały setki niew iel
kich stożków popiołowych z potokami lawy, które są rezultatem bocznych erupcji dużych wulkanów.
1 K a ro l B o h d a n o w i c z (1864— 1947), p o ls k i g e o log, d y r e k to r K o m ite tu G e o lo g ic z n e g o w P e te r s b u r g u , w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m p r o f e s o r A k a d e m ii G ó r
n ic z e j w K ra k o w ie , p rz e d d r u g ą w o jn ą ś w ia to w ą i po w o jn ie d y r e k t o r P a ń s tw o w e g o I n s t y t u t u G e o lo g ic z n e g o w W a rs z a w ie .
2 B e n e d y k t D y b o w s k i (1833— 1930), le k a r z , zoo
log i p o d ró ż n ik , z e s ła n y w r o k u 1864 n a S y b ir . W s ła w ił się b a d a n ia m i f a u n y B a jk a ł u i K a m c z a tk i, n a k tó r e j p r z e b y w a ł 5 la t, z a p is u ją c s ię ja k o le k a r z w e w d z ię c z n e j p a m ię c i m ie s z k a ń c ó w . D y b o w s k i o p is a ł ró w n ie ż n ie k tó r e z ja w is k a w u lk a n ic z n e K a m c z a tk i (1881). P o p o w ro c ie d o k r a j u (1883) o b ją ł k a te d r ę zoo
lo g ii n a U n iw e rs y te c ie L w o w sk im .
Kratery niektórych wulkanów kamczackich są dobrze zachowane a ich stoki pokryte licz
nym i potokami lawowym i. Średnica najwięk
szych wulkanów dochodzi u podstawy do 20 km.
Niektóre z nich pokryte są lodowcami. W iele wulkanów Kamczatki powstało prawdopodob
nie w okresie preglacjalnym, lecz późniejsze erupcje zatarły rzeźbę glacjalną zboczy wulka
nów.
W czasach historycznych czynnych było tylko 13 wulkanów, przy czym większość stanowią wulkany o erupcjach lawowych. Kilkanaście wulkanów znajduje się w stadium solfataro- wym . Wulkany czynne położone są zarówno w środkowej części Kamczatki, jak i w częściach wschodniej i południowej półwyspu. Na zacho
dzie i północy brak jest wulkanów czynnych.
Największa liczba dużych wulkanów w y stę
puje w południowo-wschodniej części Kam
czatki, pomiędzy zatokami Kamczatką i Kro- nocką a rzeką Kamczatką, dzielącą górski ob
szar Kamczatki na część zachodnią i wschodnią.
(Ryc. 1).
Największe wulkany Kamczatki o imponują
cych wysokościach zgrupowane są w środkowo
wschodniej części półwyspu na północ od je
ziora Kronockiego, a na wschód i południe od rzeki Kamczatki: Kluczew ski (4850 m), Bez- imionnyj (3085 m), wulkan K am ień (4617 m), Tołbaczik Ostry (3682 m) i Płoskij (3085 m), Zi- mina (3118 m), Udina Bolszaja (2950 m) i Ma
laja (2000 m), Srednij (3020 m), Płoskij (4030 m) i Szewiełucz (3335 m).
Czynnymi stratowulkanam i tego obszaru są Kluczewski i Bezimionnyj. Wulkan Kluczewski (Ryc. 2 i 3) (Kluczewska Sopka) — jest naj
wyższym wulkanem Kamczatki. N ie ma na kuli ziemskiej ani jednego takiego wulkanu, który by
2 9
206
R yc. 1. R o z m ie sz c z e n ie w u lk a n ó w i g e jz e r ó w n a K a m c z a tc e : 1. A w a c z y ń s k i, 2. B e z im io n n y j, 3. C h a n g a r, 4. G a m c z e n , 5. G o r ie ły j, 6. I c z y ń s k i, 7. I liń s k i , 8. K a - r y m s k i , 9. K a m ie ń , 10. K ic h p in y c z , 11. K iz im ie n , 12. K lu c z e w s k i, 13. K o r ia k s k i, 14. K r a s z e n in n ik o w a , 15. K r o n o c k i, 16. K s u d a c z , 17. M u tn o w s k i, 18. O p a la , 19. P lo s k ij, 20. S c h m id ta , 21. S ie m ia c z y k M a ły , 22. S z e - w ie lu c z , 23. S r e d n i j, 24. T o łb a c z ik , 25. U d in a , 26. Z a - w a r ic k ie g o , 27. Z im in a , 28. Z e łt o w s k i, 29. Z u p a n o w s k i.
G e jz e r y i ź ró d ła g o rą c e : I — g e jz e r n a d rz . G ie jz ie r - n a ja , I I — g e jz e r y i ź ró d ła p a u ź e ts k ie , I I I — ź ró d ła
w b a s e n i e rz. B y s tr e j, IV — ź ró d ła n a d rz. T ig il
prawie z poziomu morza wznosił się na w yso
kość blisko pięciu kilom etrów. W ulkan ten od
znacza się regularnym stożkow atym kształtem i stałą działalnością wulkaniczną. Zbocza górnej części stożka, lekko ściętego, mają strom e na
chylenie — do 35°; w części dolnej nachylenie jest znacznie m niejsze. Śnieżno biały w ierzcho
łek widoczny jest przy dobrej pogodzie z morza z odległości dochodzącej do 400 km. Nocą, w czasie wybuchu, ognistą łunę widać z Wysp Komandorskich. Na wierzchołku ściętego stożka znajduje się krater o średnicy około pół kilo
metra. Ściany krateru zbudowane są z lawy i z m ateriałów piroklastycznych, ułożonych na- przem ianlegle. Sam szczyt wulkanu pokrywają lodowce, zwrócone w e w szystkich kierunkach.
Na stokach wulkanu znajdują się liczne boczne kratery, rozmieszczone w różnych w ysoko
ściach. Z nich w ypływ ają głów nie bazaltowe i andezytowo-bazaltowe potoki lawowe, osią
gające długość kilkunastu kilom etrów . Po za
stygnięciu dają skały andezytowe i bazaltowe.
W czasie w ybuchu w roku 1829 w yp łynęły bar
dzo w ielk ie ilości law y obliczane na prawie 4 km 3. Jeden z potoków law ow ych o szerokości stu kilkudziesięciu m etrów posuwał się z bardzo w ielką szybkością.
Z głów nego krateru w czasie wzmożonej dzia
łalności wulkanicznej wydobyw ają się gazy, a zwłaszcza chlorowodór, tlenki węgla i dw u
tlenek siarki. Obficie w ydziela się również para wodna. W ostatnich 250 latach średnio oo 7 lat następuje silniejszy wybuch tego wulkanu.
W ulkan K lu c ze w sk i jest typow ym stratowul- kanem o budowie zbliżonej do śródziemnomor
skich w ulkanów Etny, W ezuwiusza i Stromboli.
Objętość m ateriałów wulkanicznych, z których jest zbudowany ten najważniejszy wulkan Kamczatki, oblicza się na 340 km3. Ponieważ średnio w czasie jednego w ybuchu zostaje w y rzucone około V2 km 3 m ateriałów wulkanicz
nych, przypuszcza się, że żywa aktywność tego wulkanu trwa około 5 000 lat.
W latach 1935— 1939 wulkanologiczne ekspe
dycje radzieckie szczegółowo badały przebieg w ybuchów tego potężnego wulkanu. A oto w y jątek z opisu zejścia do krateru w czasie osła
bienia działalności eruptywnej:
„ Je s z c z e je d e n n ie lu d z k i w y s iłe k i je s te ś m y na sz c z y c ie K lu c z e w s k ie g o w u lk a n u . P r z e d n a m i — o g ro m n a k o tlin a k r a t e r u , z k tó r e g o d n a p r z e z w ą s k i o tw ó r n a s t ę p u j ą c o c h w ila w y b u c h y . B ia ły d y m z a - s n u w a k r a t e r . W y d a je się, że p r z y w y b u c h a c h d rż y c a ły w u lk a n . K łę b y c ie m n eg o , c h w ila m i b ia łe g o d y m u , s z y b k o w z b ija j ą s ię w g ó rę , z a s ła n ia ją c sło ń c e . M a s y p o p io łu i k a m i e n i m ie n ią c y c h się n ie je d n o k r o tn ie ja - s k r a w o c z e r w o n ą b a r w ą w z n o s z ą się n a k s z t a ł t w a c h la r z a n a 200— 300 m i z h u k ie m o p a d a ją z p o w ro te m . Z a p o m n ia w s z y o z m ę c z e n iu i n ie b e z p ie c z e ń s tw ie z a c z ę liśm y o p u sz c z a ć się n a d n o k r a t e r u .
B r y ły lo d o w e , s p ię trz o n e je d n a n a d ru g ie j, u tw o r z y ł y n ie w ie lk i w y s tę p , za n im ś c ia n a s p a d a ła p o c h y ło . P u lc h n y p o p ió ł p o k r y w a ł c a łe d n o k r a t e r u . Z a p a d a liś m y się w n im p o k o la n a , p o s u w a n ie się b y ło n ie b e z p ie c z n e i tr u d n e . O s tr o ż n ie s t a w ia ją c k a ż d y k r o k z m ie r z a liś m y k u g rz m ią c e m u k r a te r o w i. P r a g n ę liś m y p o d e jś ć b liż e j i z a jr z e ć d o je g o w n ę tr z a . O d c z u w a ć się d a w a ł o s t r y z a p a c h s i a r k i i c h lo ro w o d o ru . W k r a t e r z e p a n o w a ł w ie c z o rn y z m ro k , p rz e z c o ja s k r a w a b a r w a r o z p a lo n y c h k a m ie n i u w y d a tn ia ł a s ię jeszcze w y r a ź n ie j. H u k i ło s k o t w s tr z ą s a ły k r a t e r e m . B liższe p o d e jś c ie d o o tw o r u g ro z iło n ie b e z p ie c z e ń s tw e m . W o d le g ło ś c i 20— 30 m e tr ó w o d g ra n ic y s p a d a n ia k a m ie n i z a tr z y m a liś m y się, b y z ro b ić z d ję c ia fo to g ra fic z n e . N a g le ro z le g ł się s tr a s z n y h u k . G ig a n ty c z n y o b ło k w z b ił s ię w g ó rę i z a s y p a ł c a łą c z a rę k r a t e r u g r a d e m r o z p a lo n y c h k a m ie n i. R z u c iliś m y s ię d o u c ie c z k i. L e d w ie d y s z ą c w y d o s ta liś m y się za p o m o c ą lin y n a w ie rz c h . K r a t e r b y ł w c ią ż n ie s p o k o jn y . O g ro m n e k łę b y c ie m n e g o d y m u w y b u c h a ły z w ie lk ą s z y b k o ś c ią je d e n po d r u g im i z a s n u w a ły k r a t e r ” .
Nierzadko lawa w ylew a się nie tylko z głów nego górnego krateru, lecz przerwawszy boczny stok tw orzy pasożytnicze stożki. Płynna rozpa
lona lawa płynie potokami w dół, stygnąc i gę
stniejąc na powierzchni, na której tworzy się twarda skorupa; pod skorupą potok lawowy płynie dalej, póki lawa całkow icie nie zastygnie (ryc. 4 i 5).
W czasie jednego z w yp ływ ów law ow ych w roku 1938 odważni badacze radzieccy „po
p ły n ęli” na „takiej zastygłej” skorupie płyną
cego potoku lawy, by dokonać pomiarów tem -
R y c. 2. W u lk a n y K a m c z a tk i z w u lk a n e m K lu c z e w s k im n a p ie r w s z y m p la n ie (z d ję c ie z sa m o lo tu )
peratury law y. Gorącą jeszcze skorupę można było przebić żelaznym prętem i zmierzyć tem peraturę ciekłej lawy; w ynosi ona w głębokości V2 metrowej około 800 °C.
Silny wybuch tego wulkanu nastąpił z koń
cem 1944 i początkiem 1945 roku. Wybuchom wulkanu, który wyrzucił duże ilości bomb w ul
kanicznych i drobniejszych m ateriałów piro- klastycznych, tow arzyszyły trzęsienia ziemi.
W czerwcu tego roku lawa przedarła się na wschodni stok wulkanu, zajmując coraz w ięk
sze przestrzenie. W ylew ten trwający przez 10 dni był przedmiotem szczegółowych badań wul- kanologicznej ekspedycji radzieckiej (ryc. 6).
Te częste i silne w ybuchy n ie są zbyt groźne dla człowieka, ponieważ osiedla ludzkie znaj
dują się dopiero w znacznej odległości od w ul
kanu. W m iejscowości Kluczi, położonej na pół
nocy nad rzeką Kamczatką o 30 km od wul
kanu, założono stację wulkanologiczną, reje
strującą i badającą przebieg działalności bliż
szych i dalszych wulkanów.
Boczny w y le w law ow y nastąpił również w roku 1956. Utworzone law y mają charakter bazaltowy i bazaltowo-andezytowy.
Wulkan B ezimionnyj (ryc. 7), należący do typu Wezuwiusza, uważany był przez długi czas
za wygasły, w ostatnich jednak czasach w yka
zał dużą aktywność. Wybuch w roku 1955 zni
szczył szczyt wulkanu, tworząc w ielki krater, w którym wzniósł się ekstruzyw ny słup skalny.
Potok law y osiągnął długość 18 km a błotniste lahary dochodziły do 80 km długości. Silny w y
buch nastąpił w kw ietniu 1961 r. Wulkan ten utworzony jest z różnych skał od zasadowych andezytów do dacytów.
R y c. 3. W u lk a n K lu c z e w s k i. W id o k z p ó łn o c n e g o w s c h o d u
29«
208
6 metrów
R yc. 4. P r z e k r ó j p rz e z p o to k la w y
Na stokach wschodnich tego wulkanu znajdują się solfatary. Mały Siemiaczik jest stratowul- kanem składającym się z trzech stożków. Czyn
ny krater jest w ypełniony jeziorem barwy in
ten syw nie zielonej. O statnie erupcje w latach 1945— 1946 m iały charakter eksplozywny.
Gamczen jest andezytowo-bazaltowym w ul
kanem o aktywności solfatarowej. Wulkan Schm idta jest w ygasłym stratowulkanem zbu
dow anym z bazaltów, andezyto-bazaltów i tu- fów, o zerodowanym kraterze. Wzdłuż szczelin po stronie wschodniej utworzyło się kilka tu- fow ych stożków.
Do drzem iących wulkanów Kamczatki należy zaliczyć piękny stożkow y wulkan Kronocki (ryc. 10), którego szczyt pokryty jest śniegiem.
Zbocza tego regularnego stożka utworzonego
O stry Tołbaczik i Ploskij Tolbaczik są duży
mi, bazaltow ym i wulkanami. Na szczycie dru
giego z nich znajduje się czapa lodowa, a na stokach w ystępuje duża liczba bocznych krate
rów (ryc. 8). Ostatnia boczna erupcja na stoku południowym w roku 1941 w ytw orzyła now y stożek popiołowy i potok bazaltow y długości 5 km.
Olbrzymim bazaltowym stratowulkanem z wielką kalderą na szczycie jest w ygasły w ul
kan Ploskij z dwoma stożkam i Bliznym i D ol
nym.
Erupcja wulkanu Szew iełucz położonego na północ od wyżej opisanych wulkanów, w latach 1944— 1950 m iała charakter erupcji P elee. Cha
rakteryzowała się ona gorącymi lawinam i i w y niesieniem z głębi słupów skalnych.
N ajważniejszym i wulkanam i w części wschod
niej i południowej są K izim ien (2375 m), G a m czen (2576 m), w ulkan Schmidta (2020 m), K r o nocki (3528 m), Kraszeninnikowa (1859 m), K ichpinycz (1554 m), Mały Siemiaczik (1561 m) oraz w ulkany Koriakski (3464 m), A w aczynski (2738 m), Zupanowski (2929 m), M utnowski (2046 m), i G oriełyj (1829 m) oraz Iliński (1578 m).
Czynnymi, lecz m ało aktyw nym i wulkanam i są K izim ien (ryc. 9) i Mały Siemiaczik. Ostatni wybuch w ulkanu Kizim ien nastąpił w r. 1928.
z andezytów wyrzeźbione są w głębokie wą
wozy. Niedaleko tego wulkanu, porośniętego w części niższej obfitą roślinnością i lasami, znajduje się duże jezioro Kronockie ciągnące się do Oceanu Spokojnego. Innymi drzemiącymi wulkanam i Kamczatki są Uzon, Opała i K ich pinycz.
W ulkany K ra sze n in n ik o w a 3 (ryc. 11 i 12) i Kichpinycz są w ygasłym i wulkanami, których
3 O d r o s y js k ie g o b a d a c z a K a m c z a tk i C. P. K r a - s z e n i n n i k o w a , k t ó r y o g ło sił w r o k u 1737 opis w u lk a n ó w K a m c z a tk i.
I C - H ItZD 12 ++V 3
0 200 400 600 800 m
l > i i iJ
■
krater Obruczewa
R yc. 6. W y b u c h w u lk a n u K lu c z e w s k ie g o r. 1945 i p o w s ta n ie k il k u n o w y c h k r a t e r ó w : 1 — s to ż k i u tw o rz o n e z m a t e r i a łó w p ir o k la s ty c z n y c h , 2 — p o to k i la w o w e , 3 — f u m a r o le
w ybuchy w czasach historycznych nie są znane.
Blisko południowych zboczy Kichpinycza w ka
nionie rzeki Gejziernaja, w ciętym w law y an- dezytowo-bazaltowe, znajduje się grupa dużych gejzerów (por. Gejzery).
Na północ od Pietropawłowska Kamczackie- go, w niedużej odległości znajdują się wulkany Koriakski i Awaczyński. Stratowulkan Koriak- ski (3464 m) m iał w yp ły w y law y w latach 1895— 1896. Na stokach zbudowanych ze skał andezytowych znajdują się stożki popiołowe.
Ostatnia erupcja rozpoczęła się z końcem 1956 roku, a zakończyła się w roku następnym.
Wzdłuż szczeliny na zboczu północno-zachod
nim i ze szczytu wulkanu w ydobyły się wtedy popioły wulkaniczne i gazy.
Wulkan A w aczyń ski (2738 m, ryc. 13) poło
żony w miejscu daw niejszego wulkanu o znacz
nie większych rozmiarach jest również strato- wulkanem typu Wezuwiusza. W czasie jednego z w ielkich w ybuchów stożkowy szczyt wulkanu został oderwany i na jego m iejscu utworzyła się zapadlina o średnicy około 4 kilometrów.
Z wnętrza tej zapadliny wznosi się nowy sto
żek o wysokości ponad 2750 m. Szczyt otoczony jest stale dym ami w ydobywającym i się z kra
teru, w którym znajdują się fumarole. Lawy tego wulkanu są andezytami i bazaltami. W cza
sie ostatniej erupcji, która nastąpiła w roku 1945, w ytw orzyły się duże ilości aglomeratów.
Na północ od tych dwóch wulkanów położony jest duży rozłożysty wulkan Żupanowski skła
dający się z trzech połączonych ze sobą stożków zbudowanych z andezytów i ich tufów. W środ
kowym kraterze znajdują się fumarole. Ostat
nie erupcje nastąpiły w latach 1940 i 1957.
Spośród wulkanów Kamczatki dużą aktyw nością odznacza się niew ysoki stożkowaty w ul
kan K a ry m sk i (1486 m, ryc. 14). Wulkan ten znajduje się w m ało zaludnionej części półwy
spu, wskutek czego nie w szystkie jego wybuchy są rejestrowane. Ponad szeroką -kalderą wznosi się centralnie położony stożek o wysokości kil
kuset m etrów. W czasie erupcji w r. 1934— 1935 w ylały się law y dacytowe. Obok w ylew ów la-
R yc. 8. W u lk a n y O s tr y j i P lo s k ij T o łb a c z ik . S to ż k i n a p o łu d n io w y m zb o czu
R yc. 7. W u lk a n B e z im io n n y j n a K a m c z a tc e w czasie R yc. 9. W u lk a n K iz im ie n (2375 m ). W id o k z lo tu p ta k a w y b u c h u
210
R y c. 12. S to ż k i w u lk a n u K r a s z e n in n ik o w a . W id o k z lo tu p ta k a
S Z Y S Z K A JO D Ł Y M A N D Ż U R S K IE J (A b ie s h o lo p h y lla M ax im .) F o t. W. B u g a ła
K O R A L E (F u n g ia sp.) F o t. K . M a lsk i
wowych, typu dacytowego, odznaczających się dużą zawartością krzemionki, wulkan wyrzuca również sypkie m ateriały wulkaniczne.
Na zachód od tego wulkanu znajduje się w ygasły bazaltowy wulkan Zawanckiego (1647 m ) 4.
W południowej części Kamczatki czynne są wulkany Mutnowski, Goriełyj, Ksudacz, Żeł- towski i Iliński. Zgrupowane są one wzdłuż wschodnich wybrzeży, na południowy zachód od Pietropawłowska Kamczackiego.
Mutnowski (2046 m) jest stratowulkanem o podwójnym kraterze bliźniaczym z jeziorkami kraterowym i i potężnym i fumarolami. Zbocza wulkanu pokryte są pumeksami, wyrzucanymi w czasie tworzenia się kraterów i bazaltowymi potokami lawowym i. Silne wybuchy popiołowe nastąpiły w latach 1945— 1952.
Stratowulkan Goriełyj (1892 m) składa się z kilku stożków andezytowych różnego wieku;
na ich zboczach stw ierdzono ekstruzje riolito- we. Ostatnia erupcja typu eksplozywnego na
stąpiła w roku 1931.
Kaldera Ksudacz (893 m, ryc. 15) zajmuje płaski szczyt w ielkiego wulkanu, zbudowanego z andezytów i tufów. Na dnie kaldery znajduje się kilka jeziorek. W południowej części w ul
kanu w ystępują fumarole. Ostatnia erupcja w roku 1907 miała charakter eksplozywny. Na zboczach wulkanu rozmieszczone są liczne stożki popiołowe z potokami bazaltowej lawy.
Z andezytów i bazaltów zbudowany jest stoż
kowy stratowulkan Z ełtow ski (1953 m). Ostat
nia erupcja, która zniszczyła szczyt tego w ul
kanu, była w roku 1923.
Czynnym stożkowym stratowulkanem jest również wulkan Iliński (1578 m), położony naj
bardziej na południu Kamczatki. Na stoku w ul
kanu utw orzył się boczny krater eksplozywny.
Na zachodnich zboczach stożka znajdują się sol- fatary, a na południowo-zachodnich gorące źró
dła.
W ulkany w ielkiego środkowego łańcucha gór
skiego, ciągnącego się wzdłuż półwyspu Kam
czackiego w kierunku północno-wschodnim są wulkanami wygasłym i. Największym z nich jest stratowulkan z dużą kalderą Iczyński (3621 m).
Szczyt stożka wulkanicznego, zbudowanego z andezytów i dacytów, tufów i brekcji wulka
nicznych, pokryty jest lodowcami. Na północ
nym zboczu na wysokości 2900 m znajdują się solfatary. Z licznych stożków w yp ływ ały potoki law y andezytowej i bazaltowej.
W związku z działalnością wulkaniczną po
zostaje obecność na Kamczatce gejzerów. Obok Islandii, Y ellow Stone Parku w Am eryce Pół
nocnej i Nowej Zelandii, Kamczatka jest czwar
tym obszarem na Ziemi, obfitującym w gejzery.
Największe zgrupowanie kamczackich gejze
rów w ystępuje we wschodniej części półwyspu, na południe od jeziora Kronockiego w dolinie rzeki Gejzerowej (Giejziernaja, por. ryc. 1).
N iew ielkie czynne gejzery znajdują się również w obszarze źródeł paużetskich.
4 A le k s a n d e r N ik o ła je w ic z Z a w a r i e k i (1884—
1952), w y b itn y p e tr o g r a f r a d z ie c k i, k tó r y z a jm o w a ł się p rz e z k ilk a l a t b a d a n ie m w u lk a n ó w n a K a m c z a tc e .
R yc. 14. W u lk a n K a r y m s k i. W id o k z z a c h o d u
R y c. 15. K a ld e r a K s u d a c z . W id o k z z a c h o d u R yc. 13. W u lk a n A w a c z y n s k i. W id o k z p o łu d n io w e g o
z a c h o d u
R yc, 16. W u lk a n ic z n e w y s p y a r c h ip e la g u K u ry ls k ie g o
2 1 2
Dolina rzeki Giejziernaja, jak i źródła w do
linie rzeki Paużetki leżą w aktyw nych w ulka
nicznych obszarach. Inne źródła leżą już poza obrębem czynnego wulkanizm u Kamczatki.
G ejzerowy obszar doliny Giejziernaja, znany już bardzo dawno m yśliw ym i wspom inany przez niektórych daw niejszych badaczy Kam
czatki, był przedmiotem szczegółow ych badań geologów radzieckich w latach powojennych.
Z dwudziestu kilku gejzerów występujących na tym obszarze cztery w ytryskują na wysokość około dwudziestu m etrów. Są to gejzery Wieli- kan (Olbrzym), Fonian (Fontanna), Pierwieniec (Pierworodny) i Trojnoj (Potrójny). W ybuchy tych gejzerów następują w różnych odstępach czasu: pierw szy wybucha co dwie do trzech go
dzin, następne: w okresach od 15 m inut do 2Va godzin; okres trwania w ybuchów poszczegól
nych gejzerów wynosi od dwóch do ośmiu m i
nut. Podobne okresy przerwy lub krótsze w y kazują m niejsze gejzery, z których część w y tryska na wysokość około dziesięciu m etrów, część tylko na parę m etrów.
Źródła paużetskie w ystępują w południowej części półwyspu w dolinie rzeki Paużetki, le
wego dopływu rzeki Ozierny. Po raz pierwszy zostały one opisane przed dwustu laty przez S. P. K r a s z e n i n n i k o w a , który pisał, że
„źródła te wytryskują w licznych m iejscach jak fontanny, przeważnie z wielkim szumem, na wysokość jednej do 11/2 stop y”.
Paużetskie źródła gorące w ystępują w utw o
rach wieku plioceńskiego, w ypływ ając z ande- zytow ych, rzadziej dacytowych lub bazalto
w ych tufów i brekcji tufowych, których miąż
szość w ynosi około 500 m etrów. Na obszarze 0,5X 0,5 km w ystępuje 15 dużych gorących źró
deł i w iele m niejszych.
W południowej części półwyspu kamczackie- go, na zachód od Pietropawłowska gorące źródła w ystępują w niew ielkiej dolinie rzeki Bannoj, w basenie rzeki Bystrej, w obrębie zmetamor- fizow anych łupków, a także porfirytów i ich tufów . Źródła te widział i opisał w r. 1881 B e- n e d y k t D y b o w s k i , co podają radzieccy badacze zjawisk wulkanicznych Kamczatki.
Czwarty obszar w ystępowania gorących źró
deł znajduje się na północy w małej dolinie jednego z dopływ ów rzeki Tigil, na przestrzeni jednego kilom etra. Źródła o temperaturze po
nad 98°C w ypływ ają ze skał porfirowych i an- dezytow ych. Skład chemiczny tych źródeł, cha
rakteryzujący się obecnością znacznej ilości krzemionki i chlorku sodowego, zbliżony jest do źródeł doliny gejzerowej i do wód paużetskich.
W ulkany Kamczatki przedłużają się w kie
runku południowym od przylądka Łopatki do W ysp Japońskich, pod postacią W ysp K uryl- skich (ryc. 16). W ulkaniczne pasmo w ysp ciąg
nących się na przestrzeni 1200 km stanowi naj
w yższą część grzbietu górskiego, zanurzając się od strony południowej do głębi ponad 8 km.
Podobnie jak na Kamczatce, na w ielu w y spach z głębi "ziemi tryskają gorące źródła. W y
dobywające się z niektórych kraterów pary siarki osiadają w postaci żółtych nalotów, które czasem stanowią przedmiot lokalnej eksploa
tacji.
S T E F A N M A C K O (W ro cław )
FLO R A A P E N IN Ó W I GÓR RIF U
D łu g i ła ń c u c h g ó rs k i A p e n in ó w b ie g n ą c z p ó łn o c n e g o z a c h o d u n a p o łu d n io w y w sc h ó d o d d z ie la d o lin n e m ię d z y rz e c z e P ia w y i P a d u , c z y li n iz in ę L o m b a rd z k ą , od r e s z ty g ó r z y s te j części p ó łw y s p u w ło sk ie g o , p o te m b ie g n ie n a p o łu d n ie do K a la b r ii, a s ta m t ą d s k r ę c a n a z a c h ó d i c ią g n ie się p ó łn o c n y m i b rz e g a m i S y c y lii. D a l
szy c ią g te g o ła ń c u c h a g ó rs k ie g o z n a jd u j e się ju ż w A fry c e p ó łn o c n e j i z n a n y je s t p o d n a z w ą g ó r A t l a su . W te n s p o s ó b A p e n in } ' s ta n o w ią g ó rs k i p o m o s t m ię d zy A lp a m i a g ó ra m i p ó łn o c n e j A fry k i, a p o za ty m r e p r e z e n tu j ą d z is ie js z ą r e s z tk ę p r a s ta r e g o s y s te m u g ó rs k ie g o , k tó r y w u b ie g ły c h e p o k a c h g e o lo g ic z n y c h z a jm o w a ł p ró c z W ło ch , K o rs y k i, S a r d y n i i i S y c y lii r ó w n ie ż c a łe m o rz e T y re ń s k ie . R d z e ń te g o p r a s ta r e g o m a s y w u g ó rs k ie g o b y ł z b u d o w a n y ze s k a ł k r y s ta l i c z n y c h , k tó r e z c z a se m z a p a d ły s ię w g łą b z ie m i a na je j p o w ie rz c h n i p o z o s ta ły do d n ia d z is ie jsz e g o ty lk o m a łe r e s z tk i w K a la b r ii. N a to m ia s t d z is ie js z e A p e n i
n y są z b u d o w a n e w g łó w n e j m ie rz e ze s k a l o s a d o w y c h , sz czeg ó ln ie p ia s k o w c ó w , m a r g li i w a p ie n i, p rz y c z y m te o s ta tn ie w y s tę p u ją p rz e w a ż n ie w p ó łn o c n e j c z ę śc i A p e n in ó w , i to n ie r z a d k o ja k o s k a ły z m e ta m o r - fiz o w a n e w p o s ta c i k r y s ta li c z n e j tw o rz ą c t u i ó w d z ie złoża m a r m u r u ja k np. w K a r r a r z e .
A p e n in y d z ie lą się n a p ó łn o c n e , s ię g a ją c e do ź ró d e ł T y b r u , ś ro d k o w e i p o łu d n io w e . A p e n in y p ó łn o cn e, z w a n e u ź ró d e ł T y b r u A p e n in a m i L ig u r y js k im i, o s ią g a j ą n a jw ię k s z ą w y so k o ść w m a s y w ie M o n te C im o n e s ię g a ją c y m 2165 m n p m . A p e n in y śro d k o w e , jesz c z e d o ść s iln ie s f a łd o w a n e , p o s ia d a ją ju ż k ilk a d u ż y c h p ła s k o w y ż ó w . T a c z ę ść A p e n in ó w d z ie li się n a A p e n in y R z y m s k ie i A b ru z z y . A b ru z z y to w a p ie n n y ł a ń c u c h g ó rs k i o o s try c h z a ry s a c h , s tro m y c h s to k a c h g ó r s k ic h i g łę b o k ic h p rz e p a ś c ia c h , k tó r e g o n a jp o tę ż n ie j
s z y m m a s y w e m je s t G r a n S a s s o d ’I t a li a d łu g o śc i o k o ło 40 k m , z n a jw y ż s z y m sz c z y te m M onite C o rn o , w z n o s z ą c y m się d o w y so k o śc i 2931 m n p m . A p e n in y p o łu d n io w e , c ią g n ą c e się od d o lin y rz e k i S a n g r o k o ło N e a p o lu , n ie m a ją ju ż w ię k s z y c h w y p ię tr z e ń i m a s y w ó w g ó rs k ic h , ty lk o s k ł a d a ją się w g łó w n e j m ie rz e z w a p ie n n y c h p ła s k o w y ż ó w . A p e n in y b y ły p ie r w o tn ie b a r d zo s iln ie z a le s io n e , la s y p o k r y w a ły ich s to k i z w a rty m p ła s z c z e m c ie m n e j z ie le n i, ic h o lb rz y m ie k o m p le k s y s k ł a d a ły się z b a rd z o p ię k n y c h d rz e w o s ta n ó w . P ię k n e la s y g ó r s k ie A p e n in ó w z a w d z ię c z a ły sw ó j w s p a n ia ły ro z w ó j d o s k o n a ły m w a r u n k o m e d a fic z n y m i ła g o d n e m u k lim a to w i. Z c z a s e m je d n a k ż e te n s t a n rz e c z y u le g ł g r u n t o w n e j z m ia n ie . N a s k u t e k w a d liw e j g o s p o d a r k i
cz ło w ie k a , szczeg ó ln ie zaś n a s k u te k r a b u n k o w e j e k s p lo a ta c ji i w y c in a n ia d rz e w , la s y z o s ta ły b a rd z o siln ie p rz e trz e b io n e i d z is ia j w w ie lu m ie js c a c h A p e n in y są w sw o ic h p ię tr a c h le ś n y c h z u p e łn ie n a g ie . D o ty czy to w p ie r w s z y m rz ę d z ie A b ru z z ó w , k tó r e d z is ia j są n a g ą , k a m ie n is tą p u s ty n ią . T a m , g d z ie la s y w y s tę p u ją jeszcze w A p e n in a c h , w m n ie js z y c h c z y w ię k s z y c h k o m p le k sach , są o n e z b u d o w a n e p rz e w a ż n ie z d ęb ó w , b u k ó w i d rz e w ig la s ty c h , g łó w n ie so sen .
W A p e n in a c h c e n tr a ln y c h , od p o z io m u m o rz a do w y so k o śc i m n ie j w ię c e j 600 m n p m ., te r e n j e s t w w ię k szości b e z le śn y , z a ję ty p o d ro z m a ite u p r a w y ro ln e ; ro z c ią g a ją się t u t a j lic z n e i z w y k le d u że w in n ic e o ra z o g ro d y o liw n e . M ie jsc a s k a lis te w p o s ta c i n ie u ż y tk ó w ro ln y c h i n ie z d a tn e do z a le s ie ń są p o ro ś n ię te p rz e z ró żn e f o r m a c je ro ś lin n o ś c i k s e r o m o rf ic z n e j, w ś ró d k tó r e j n a p ie rw z s e m ie js c e w y b ija j ą się z a ro ś la m a c - c h ii ś r ó d z ie m n o m o rs k ie j z b u d o w a n e z ró ż n y c h k r z e w ó w p rz e w a ż n ie z im o z ie lo n y c h i ro ś lin n o ś c i z ie ln e j.
G ó rsk ie p ię tr o le ś n e ro z c ią g a się n a w y so k o śc i od 600— 1900 m n p m . i m o ż n a w n im w y ró ż n ić d w ie w y r a ź n e s t r e f y : n iż s z ą i w y ż sz ą . W n iż sz e j s tr e f ie p ię t r a leśn eg o , s ię g a ją c e j do w y so k o śc i 1 2 0 0 m n p m ., ro s n ą p rz e w a ż n ie la s y d ę b o w e , n ie g d y ś b a rd z o ro zleg łe i o ś w ie tn e j s tr u k tu r z e , b io lo g ic z n e j, d z iś n a to m ia s t b a rd z o s iln ie w y n isz c z o n e . G a tu n k a m i d r z e w b u d u j ą c y m i te r e s z tk i k o m p le k s ó w le ś n y c h są p rz e w a ż n ie d ę b y z rz u c a ją c e liśc ie n a zim ę, ja k n p . d ą b o m szony (Q u e rc u s p u b e s c e n s ), d ą b b u r g u n d z k i (Q u e rc u s cerris).
W ty c h la s a c h d ę b o w y c h r o s n ą w d o m ieszce k lo n y ( A c e r o p a lu s), je s io n y ( F r a x in u s o rn u s), c h m ie lo g ra b y (O s tr y a c a rp in ifo lia ). T u i ó w d z ie s p o ty k a się w te j s tre fie n ie d u ż e la s k i k a s z ta n o w e , z b u d o w a n e z k a s z ta n ó w ja d a ln y c h (C a sta n e a s a tir a ) , o ra z la s k i sosnow e, z b u d o w a n e z P in u s n ig r a i P in u s p in a s te r , z r z a d k im p o d sz y c ie m k rz e w ia s ty m , z b u d o w a n y m z ja n o w c ó w (G e n is ta ), s z c z o d rz e ń c ó w (C y tis u s ) i g ło g ó w (C ra teg u s).
W w y ż sz e j s t r e f i e p ię t r a le śn e g o , r o z c ią g a ją c e j się n a w y so k o śc i od 1200— 1900 m n p m ., ro s n ą p rz e w a ż n ie la s y b u k o w e (F a g u s silv a tic a ), jeszcze i d z is ia j m i e j
s c a m i d o ść z w a rte i w y s tę p u ją c e t u i ó w d z ie w w ię k szy ch k o m p le k s a c h le ś n y c h . G a tu n k o w y s k ła d p o d sz y c ia k rz e w ia s te g o ty c h la s ó w o ra z ic h r u n a zieln eg o
je s t p o d o b n y j a k w sz ę d z ie in d z ie j w la s a c h b u k o w y c h E u ro p y ś r o d k o w e j. W o g ó ln o śc i b u k i w A p e n in a c h tw o rz ą g ó rn ą g r a n ic ę la s u , g d z ie tr a f i a się m ie js c a m i m ię d z y b u k a m i s o s n a w ło s k a ( P in u s laricio). W w ie lu m ie js c a c h w A p e n in a c h p o w y ż e j g ó rn e j g r a n ic y l a só w b u k o w y c h w y s tę p u je w y r a ź n a s tr e f a k o s o d rz e - w in o w a , ty l k o z b u d o w a n a t u t a j z k a r ło w a ty c h , c zęsto k r z a c z a s ty c h b u k ó w (F a g u s s ilv a tic a v a r. a sp ie n ifo lia ), r o z p r z e s tr z e n ia ją c y c h się n a k s z t a łt k o s ó w k i (ryc. 1).
P ię t r o a lp e js k ie ro z c ią g a się p o n a d g ó rn ą g ra n ic ą la s u i się g a a ż do s t r e f y w ie c z n y c h śn ieg ó w . C h a r a k t e r te m u p i ę t r u flo r y s ty c z n e m u n a d a j ą p rz e d e w s z y s t
k im w ie lk ie p ła t y r o z p r z e s tr z e n ia ją c y c h się w szęd zie z b ity c h i lu ź n ie js z y c h d a r n i z b u d o w a n y c h z ró ż n y c h g a tu n k ó w tr a w , a sz c z e g ó ln ie k o s trz e w , ja k np. F e - stu c a d im o r p h a . T e d u ż e tr a w n i k i w y so k o g ó rsk ie w d z ie ra ją się ta k ż e n a s k a ln e u s y p is k a i p ia r g i. W śró d ty c h tr a w i a s ty c h d a r n i r o s n ą p o je d y n c z o ro z rz u c o n e k r z e w y ja ło w c ó w h a ln y c h ( J u n ip e r u s n a n a ) i k o s o d rz e w in y (P in u s p u m ilio ), k tó r a w c e n tr a ln y c h A p e n in a c h n ie tw o rz y n ig d z ie o so b n e g o p ię t r a w y s o k o g ó r
sk ieg o . W śró d k rz e w ó w i k rz e w in e k , n a z a d a rn io n y c h z e sp o ła c h t r a w i a s ty c h ro s n ą ró ż n e g a tu n k i k w ia to w y c h r o ś lin a lp e js k ic h , p o d o b n y c h z u p e łn ie d o te g o
R yc. 1. G ę s te z a ro ś la k r z a c z a s ty c h b u k ó w (F a g u s s il- v a tic a v a r. a sp ie n ifo lia ) p o d o b n e d o z a ro ś li k o s o d r z e w in y , n a szczy cie A p e n in ó w w o b s z a rz e P ro to m a g n o
k o ło V a llo m b ro sa n a w sc h ó d o d F lo r e n c ji
ty p u ro ś lin w A lp a c h . W ogóle A p e n in y łą c z y dość śc isłe p o k re w ie ń s tw o flo ry s ty c z n e z A lp a m i, c o z n a j
d u je sw ó j w y r a z w lic z n y c h , w y s tę p u ją c y c h i tu , i ta m g a tu n k a c h ro ś lin n o ś c i a lp e js k ie j, ja k np. g ę sió w k a a l p e js k a (A r a b is a lp in a ), le p n ic a b e z ło d y g o w a (S ile n e a ca u lis), p rz y w r o tn ik a lp e j s k i ( A lc h e m illa a lp in a ) i i., z k rz e w ó w ró ż a n e c z n ik i o ra z lic z n e k rz e w in k o w e w ie rz b y , b o ró w k i, b a ż y n y .
W p ię tr z e a lp e js k im w w y so k ic h A p e n in a c h , w e g e ta c j a r o ś lin n a ro z p o c z y n a się w m a r c u , a k o ń c z y się ju ż w k o ń c u c z e rw c a . R o śn ie t u ró w n ie ż s p o ra ilość r o ś lin c e b u lk o w y c h ja k n p . k ro k u s y (C rocus), o szlochy (S cilla ), z im o w ity (C o lc h ic u m ), c y k la m e n y (C y c la m e n ).
R yc. 2. G a łą z k a c h m ie lo g r a b a (O s tr y a c a rp in ifo lia ) z k w ia to s ta n e m ż e ń s k im
2 1 4
W y so k ie g ó ry R ifu , p o ło ż o n e w p ó łn o c n o - z a c h o d n im , n a jb a r d z ie j e k s p o n o w a n y m c y p lu A f r y k i, n a p o łu d n ie od G i b r a l t a r u i n a p o łu d n io w y w s c h ó d od m i a s ta T e tu a n , tw o r z ą n ie w ie lk ie , łu k o w a to w y g ię te p a sm o g ó rs k ie , p r z e b ie g a ją c e w z d łu ż o d c in k a a f r y k a ń s k ie g o p o b rz e ż a M o rz a Ś ró d z ie m n e g o . G ó ry te s ą w s w o je j g łó w n e j m a s ie z b u d o w a n e z g ó r n o j u r a j- s k ie g o i d o ln o k re d o w e g o flisz u , u b o g ie g o w w a p ń , co s t w a r z a s p e c y f ic z n e w a r u n k i s ie d lis k o w e d la r o s n ą c y c h w ty c h g ó ra c h ro ś lin .
P o d w z g lę d e m k lim a ty c z n y m c a łe g n ia z d o g ó rs k ie R if u j e s t d ość s iln ie z ró ż n ic o w a n e . W s t r e f a c h p r z y b rz e ż n y c h M o rz a Ś ró d z ie m n e g o p a n u je c ie p ły , ła g o d n y k li m a t o dość z n a c z n e j w ilg o tn o ś c i p o w ie tr z a , n a t o m i a s t w p o b lis k ic h g ó ra c h R if u , n a w y s o k o ś c i około
2 0 0 0 m n p m ., w s tr e f i e g ó rs k ic h la s ó w jo d ło w y c h , z im y są m r o ź n e i o b f itu ją c e w ś n ie g i. Z w y k le jeszcze w p ie r w s z e j d e k a d z ie k w ie tn i a s p o ty k a s ię c z ę sto w ty c h la s a c h jo d ło w y c h , ro s n ą c y c h n a p ó łn o c n y c h s to k a c h g ó r, w a r s t w ę ś n ie g u o g ru b o ś c i d o c h o d z ą c e j do d w ó c h m e tró w . T a d o ść g w a łto w n a z m ia n a k li m a t u d o k o n u je s ię n a s to s u n k o w o k r ó tk im d y s ta n s ie , z a ś m ię d z y ty m i o b s z a r a m i w y r ó ż n ia ją c y m i się o s tr o p o d w z g lę d e m k lim a ty c z n y m , c z y li m ię d z y s t r e f ą n a d b r z e ż n ą M o rz a Ś ró d z ie m n e g o a g ó ra m i R ifu , ro z c ią g a s ię w ą s k a s t r e f a p ó łp u s ty n n a , w k t ó r e j p a n u ją c ą f o r m a c ją r o ś lin n ą są k s e r o f iln e z b io r o w is k a le ś n e , z b u d o w a n e g łó w n ie z b lis k ie g o k r e w n ia k a d rz e w ia s te g o z n a n e j tu i, m ia n o w ic ie T e tr a c lin is a r tic u la ta ( — C a llitr is q u a d r iv a lis ). W ś ró d n ie z b y t w y s o k ic h d rz e w ty c h l a só w r o s n ą w d o m ie sz c e d rz e w a i k r z e w y liś c ia s te , ja k n p . d ę b y k o r k o w e (Q u e r c u s s u b e r ), Q u e r c u s ile x , P i- s ta c e a a tla n tic a , R h a m n u s a la te r n u s , n is k ie k r z e w y ja n o w c ó w (G e n is ta ), k r z e w y i k r z e w in k i ró ż n y c h g a tu n k ó w z r o d z in y w rz o s o w a ty c h (E riea cea e). C z ę sto ro ś n ie w ty c h la s a c h s o s n a (P in u s p in a s te r ) i to n ie r a z w z n a c z n y m p ro c e n c ie d o b rz e w y r o ś n ię ty c h o k a z ó w d rz e w ia s ty c h . M ie js c a m i, m ię d z y w ię k s z y m i i m n i e j sz y m i k o m p le k s a m i le ś n y m i, r o s n ą w t e j s t r e f ie k r z e w ia s te z b io r o w is k a r o ś lin n e , z b u d o w a n e g łó w n ie z p rz e d s ta w ic ie li r o d z in y w rz o s o w a ty c h o ra z in n y c h ro ś lin k r z e w ia s ty c h , k tó r y c h r o d z a je p o s i a d a ją b a rd z o n ie lic z n e g a tu n k i , n p . C o re m a a lb u m , k r z e w z r o d z in y b a ż y n o w a ty c h (E m p e tr a c e a e ), G e m m a r ia d ip h y lla , Ł a p ie d r a M a r tin e z ii, C le o n ia lu s ita n ic a , L a u r e n t ia te - n e lla , T r ig u e r a a m b r o s ia n a , p r z e d s ta w ic ie l r o d z in y ro s ic z k o w a ty c h (D ro sera cea e) D r o s o p h y llu m lu s ita n i- cu m . W s k ł a d ty c h k r z e w ia s ty c h f o r m a c ji ro ś lin n y c h 0 c h a r a k te r z e k s e r o te r m ic z n y m w c h o d z ą r ó w n ie ż n ie k tó r e g a tu n k i p a p ro c i, w y s tę p u ją c y c h ta k ż e w g ó ra c h tr o p ik a l n e j A f r y k i i n a s u c h y c h o b s z a r a c h p o łu d n io w e j A fry k i, ja k n p . A s p le n i u m h e m io n itis , A s p le n i u m m a r in u m , D a v a llia c a n a r ie n s is . M ię d z y k r z e w a m i 1 k r z e w in k a m i r o s n ą su c h e t r a w y ja k n p . M o lin e r ia la e v is , A r r e n a t h e r u m p a lle n s , M a c r o c h lo a a re n a r ia , P e r ib a llia la e v is , P e r ib a llia m in u ta . N a m ie js c a c h n ie c o m n ie j s u c h y c h r o s n ą w ię k s z e k r z e w y ro d z a jó w ż a rn o w c a (S a r o th a m n u s ), sz c z o d rz e ń c a (C y tis u s ), j a n o w c a (G e n is ta ), r o z m a r y n u (R o s m a r in u s ), p o s ło n k a (C is tu s), w rz o s u (E rica ), U le x , E c h in o s p a r tiu m i i.
M ię d z y ty m i k r z e w a m i r o s n ą w ie lk o k ę p o w e t r a w y s tr z ę p lic y (K o e le r ia c a u d a ta ), k o s tr z e w y (F e s tu c a e le - g a n s, F e s tu c a m o n ta n a ), m ie tlic y (A g r o s tis g a d ita n a ), k ło s ó w k i (H o lc u s), o r a z ro ś lin y k w ia to w e , r e p r e z e n to w a n e p rz e z n ie k tó r e g a tu n k i n a rc y z ó w (N a rc issu s ), p rz e lo tu ( A n th y l li s ) , H e lia n t h e m u m , ja s ie ń c a (J a s io n e ), łu b in ó w ( L u p in u s ) i i. C a ła t a s t r e f a s u c h o r o ś lo w y c h
f o r m a c j i k r z e w ia s ty c h p o z o s ta je p o d g o sp o d a rc z y m w p ły w e m c z ło w ie k a od b a rd z o d a w n y c h c z a s ó w p r z e d h is to r y c z n y c h . W w a r u n k a c h p e r m a n e n tn e j su c h o ś c i p ia s z c z y s te j i ja ło w e j g le b y , w s z e lk ie w ię k sz e z m ia n y u ż y tk o w o -g o s p o d a rc z e n is z c z ą n ie o d w ra c a ln ie n a t u r a l n e z b io r o w is k a ro ś lin n e , k tó r y c h r e g e n e r a c ja je s t w ty c h w a r u n k a c h n ie m o ż liw a . N a m ie js c a c h w y c i
n a n y c h w t e j s t r e f i e la s ó w o s a d z a ją się b a r d z o szy b k o fo r m a c je r o ś lin n e k r z e w ia s te j m a c c h ii ś r ó d z ie m n o m o r
s k ie j, k tó r a w n a tu r a ln y c h , n ie z m ie n io n y c h g o s p o d a r
c z ą in g e r e n c ją c z ło w ie k a w a r u n k a c h , r o z w ija się i u tr z y m u je n a p o d ło ż u k a m ie n is ty m , n a g le b a c h o c h a r a k t e r z e g o s p o d a rc z y c h n ie u ż y tk ó w o ra z w n iż s z y c h s t r e f a c h g ó rs k ic h . M a c c h ia ś r ó d z ie m n o m o rs k a w y s tę p u j e w n iż s z e j s tr e f i e g ó r R i f u d o w y so k o śc i o k o ło 900— 1000 m n p m ., m ię d z y w ię k s z y m i i m n i e j
s z y m i k o m p le k s a m i la s ó w liś c ia s ty c h i m ie s z a n y c h , w k tó r y c h d o m in u ją c y m i d rz e w a m i są p rz e w a ż n ie d ę b y (Q u e rc u s). W m ie js c a c h , g d z ie n ie c o w ię k s z a w i l g o tn o ś ć g le b y s t w a r z a w a r u n k i b a r d z ie j s p r z y ja ją c e ro z w o jo w i ro ś lin n o ś c i k r z e w ia s te j, z a ro ś la m a c c h ii są b a r d z i e j z w a r te i g ę ste , i b a r d z ie j w y so k ie . G łó w n y m i k rz e w a m i b u d u ją c y m i te z a ro ś la są — p o d o b n ie ja k w s z ę d z ie w o b sz a rz e f lo ry s ty c z n y m ś r ó d z ie m n o m o r
s k im — l l e x a ą u ifo liu m , L a u r u s n o b ilis , P r u n u s lu s i
ta n ic a , E v o n y m u s la tifo lia , S m ila x m a u r e ta n ic a , D a - p h n e la u r e o la , V it is v in i fe r a , H e d e r a h e lix , c z ę sto m n i e j lu b w ię c e j lic z n e o k a z y n is k ic h c is ó w ( T a x u s b a cca ta ), a w m ie js c a c h b a r d z ie j w ilg o tn y c h s p o ty k a s ię c z ę s to w ś ró d z a r o ś li k r u s z y n ę p o s p o litą ( R h a m n u s fr a n g u la ) i o lc h ę c z a r n ą ( A ln u s g lu tin o s a ). W ś ró d z a r o ś li m a c c h ii r o s n ą ta k ż e , i to m ie js c a m i d o ść liczn ie, z ie ln e ro ś lin y k w ia to w e , m ię d z y n im i p ię k n ie k w i t
n ą c e p iw o n ie (P a e o n ia c o ra llin a ) i p ie r w io s n k i (P r i- m u la v u lg a r is v a r . a tla n tic a ). W t e j n is k ie j s tr e f ie g ó r s k ie j w y s tę p u j ą w ro z rz u c o n y c h k o m p le k s a c h la s y d ę b o w e , z b u d o w a n e g łó w n ie p rz e z d ę b y s z y p u łk o w e (Q u e r c u s r o b u r ). S ą to d ą b r o w y ty p u w rz o s o w is k o w eg o , k tó r e n a s t a n o w is k a c h w ilg o tn ie js z y c h p o s ia d a j ą z n a c z n ie js z ą d o m ie s z k ę b rz o z y b r o d a w k o w a te j
( B e tu la v e rru c o sa ) i o lc h y c z a rn e j (A ln u s g lu tin o sa ).
W m ie js c a c h s u c h s z y c h ic h r u n o z ie ln e ro z w ija ją c e się m ię d z y ła n a m i w rz o s ó w s k ła d a się p rz e w a ż n ie z g a tu n k ó w k s e r o filn y c h , w ś ró d k tó r y c h p rz e w a ż a ją z t r a w sz c z o tlic h a s iw a (C o r y n e p h o r u s ca n escen s), p sia t r a w k a (N a r d u s s tr ic ta ), k o s trz e w a p s t r a (F estu ca v a ria ), tu r z y c a p o s p o lita (C a r e x fu s c a ), z r o ś lin k w ia to w y c h p rz e w a ż n ie lic z n e o k a z y ja s tr z ę b c a k o sm a c z k a (H ie r a c iu m p ilo se lla ) i n ie k tó r e g a tu n k i sm a g lic z k i (A ly s s u m ). N a s to k a c h g ó rs k ic h , g d z ie je s t w ię k sz a w ilg o tn o ść p o w ie tr z a , w la s a c h d ę b o w y c h w y s tę p u ją d ość lic z n e o k a z y d ę b u o m sz o n e g o (Q u e rc u s p u b e s - cens), a w r u n ie z ie ln y m g a tu n k i ro ś lin w y m a g a ją c e do sw e g o ż y c ia w ię k s z e j w ilg o tn o ś c i sie d lisk a .
P ię t r o la s ó w d ę b o w y c h ro z c ią g a się w g ó ra c h R ifu n a w y so k o śc i m ię d z y 1000— 1600 m n p m . W ty m p ię tr z e flo ry s ty c z n y m m o ż n a w y d z ie lić d w ie, ró ż n ią c e się m ię d z y s o b ą s tre fy : d o ln ą i g ó rn ą . W d o ln e j s tre fie d o m in u ją la s y d ę b o w e , w k tó r y c h g łó w n y m d rz e w e m b u d u ją c y m z b io ro w isk o le ś n e je s t Q u e rc u s ile x , zaś w g ó rn e j s tr e f ie d o m in u ją la s y d ę b o w e z b u d o w a n e p r z e w a ż n ie z Q u e r c u s M ir b e c k ii i Q u e rc u s ro b u r.
W d o ln e j s tr e f ie p ię t r a la s ó w d ę b o w y c h w y s tę p u ją jeszcze t u i ó w d z ie m a łe s k u p is k a m a c c h ii ś ró d z ie m n o m o r s k ie j, a w la s a c h d ę b o w y c h w y s tę p u je w w ię k szej lu b m n ie js z e j d o m ie sz c e s o s n a (P in u s h a le p e n sis).
D a w n ie j r o s ły w t e j s tr e f i e ta k ż e la s y z b u d o w a n e z T e tr a c lin is a r tic u la ta , a le z o s ta ły o n e ju ż d a w n o w y n isz c z o n e d o sz c z ę tn ie i d z is ia j n ie m a z n ic h n a w e t ś la d u . W g ó rn e j s tr e f ie p ię t r a la s ó w d ę b o w y c h s to s u n k i f lo ry s ty c z n e u k ła d a j ą s ię w z a le ż n o śc i od e k sp o z y c ji s to k ó w g ó rs k ic h . N a p ó łn o c n y c h sto k a c h g ó r R if u n a te j w y s o k o ś c i w y s tę p u ją t u i ó w d z ie m a łe la s k i jo d ło w e z b u d o w a n e z g a tu n k u A b ie s p in sa p o , w k tó r y c h ro s n ą z w y k le d o ść lic z n e o k a z y k rz e w ó w liś c ia s ty c h ja k n p . P r u n u s lu s ita n ic a , V ib u r n u m tin u s , S m ila x m a u r e ta n ic a , D a p h n e la u re o la . D o w y so k o śc i 1600 m n p m ., la s y d ę b o w o -m ie s z a n e s k ła d a ją się g łó w n ie z Q u e r c u s M ir b e c k ii, ze z n a c z n ie js z ą d o m ie sz k ą P r u n u s a v iu m i S o r b u s to r m in a lis . L a s y te p o s ia d a ją
R yc. 4. Z m ie n n o ść m o rfo lo g ic z n a liśc i Q u e rc u s ile x
z w y k le d o b rz e w y k s z ta łc o n e p o d sz y c ie k rz e w ia s te , w sk ła d k tó re g o w c h o d z ą n a jc z ę ś c ie j B e r b e r is h is p a - n ica , C r a te g u s m o n o g y n a , C y tis u s B a tta n d ie r i, n ie k tó r e g a tu n k i G e n ista i C istu s. W ru n ie z ie ln y m sp o ty k a się w ty c h la s a c h d z iu r a w ie c g ó rs k i (H y p e r ic u m m o n ta n u m ), k u k lik le ś n y (G eurn s ilr a tic u m ) , n ie k tó re g a tu n k i c z o sn k u (A ll iu m ) i o szlo ch u (S cilla ), p ię c io r
n ik (P o te n tilla m ic r a n th a ), p iw o n ie (P a e o n ia co ra llin a ).
d ość lic z n e g a tu n k i d w u lis tn ik a (O p h ry s), le p n ic y (S i- lene), w ilż y n y (O n o n is), czy ść c a (S ta c h y s ), o ż a n k i (T e u c r iu m ), p r z y tu lii (G a liu m ), w ilc z o m le c z a (E u p h o r - bia), c h a b ró w (C en ta u rea ).
W s tr e f ie ro z c ią g a ją c e j się n a w y so k o śc i 1600—
1800 m n p m . d o m in u ją la s y jo d ło w e z b u d o w a n e z g a tu n k u A b ie s m a ro c a n a z d o m ie sz k ą b u k a (F a g u s s il- v a tic a ). P o d w z g lę d e m flo ry s ty c z n y m la s y te są n ie c o p o d o b n e d o ś ro d k o w o e u ro p e js k ic h la s ó w g ó rs k ic h d o l
n o re g lo w y c h , ty m b a r d z ie j że w r u n ie z ie ln y m w y s tę p u ją — m ię d z y in n y m i — te s a m e g a tu n k i r o ś lin , ja k n p . m a r z a n k a w o n n a (A s p e r u la od o ra ta ), sz c z y r tr w a ł y (M e r c u r ia lis p e re n n is), c z a r ta w a p o s p o lita (C ircaea lu te tia n a ), p rz e ta c z n ik g ó rs k i ( V e r o n ic a m o n ta n a ), s a - ła tn ic a le ś n a (A p o s e r is fo e tid a ), m o ż y lin e k t r ó jn e r - w o w y (M o eh rin g ia tr in e r v ia ), sto rc z y k i — k ru s z c z y k
R yc. 5. S c h e m a t p ię tro w e g o ro z m ie sz c z e n ia s z a ty ro ś lin n e j w g ó ra c h R ifu . O b ja ś n ie n ie z n a k ó w : 1. Z b io r o w is k a le ś n e tu jo w c ó w t y p u T e tr a c lin is a r tic u la ta . 2. Z b io ro w is k a z a ro ś lo w e ty p u m a c c h ii ś ró d z ie m n o m o r s k ie j. 3. G ó rs k ie la s y d ę b o w e z b u d o w a n e z g a tu n k ó w : Q u e r c u s ile x , Q u e r c u s su b e r , Q u e rc u s M irb e c k ii.
4. G ó rsk ie la s y d ę b o w o -so sn o w e ty p u Q u e rc u s i l e x + + P in u s h a le p e n s is. 5. G ó rs k ie la s y jo d ło w e z b u d o w a n e g łó w n ie z jo d ły m a r o k a ń s k ie j (A b ie s m a ro ca n a ).
6. W y so k o g ó rsk ie p ię t r o z p a n u ją c y m i la s a m i c e d ro w y m i ty p u C e d ru s a tla n tic a
d j e b b l t i s s u k a ZiOO
B JE BŁ L T ID Itjlh 2 ^ 5 0
