Ś. P. JÓZEF WIERUSZ KOWALSKI

Nr. 3 (1678). W a rsza w a, d n ia 15 g ru d n ia 1927 r. S erja II. T om 1 (XXXIV).

O U / U 1 Y E O D I 1 I K P O P U L A R N Y , P O Ś U I I E C O I Y H U fi H M P R Z Y R O D N I C Z Y M

PREN U M ERA TA „W SZ E C H Ś W IA T A 1*. PR EN U M ER O W A Ć MOŻNA:

wynosi rocznie z}. 12, półrocznie zł. 7, kwartalnie I W Redakcji „Wszechświata", N owy Świat 33 m. 3, zł. 4. Numer pojedynczy - 80 gr. w Administracji, Szpitalna 1 m. 3, tel. 295 -8 5 i we

wszystkich księgarniach w kraju i zagranicą.

Redaktor „W szechświata11 przyjmuje codziennie od godziny 5 do 6 po poł. w lokalu redakcji.

ADRES R ED A K CJI: NOW Y ŚW IA T 33 m. 3. T E L E F O N 128 - 43.

Ś. P. J Ó Z E F W I E R U S Z K O W A L S K I

W dn. 30 listop ada z m a rł n a obczyźnie, n a stanow isku posła R zeczypospolitej w A n ­ gorze

p. p ro feso r dr. Józef W ierusz K ow al­

ski, znakom ity polski fizyk i d y p lo m ata.

U rodzony d. 1 m a rc a 1866 r. w P u ła w ac h , ukończył szkołę re a ln ą w W arszaw ie, p o ­ czerń kształcił się w u n iw ersy te ta ch w B er­

linie i Getyndze, s tu d ju ją c fizyk ę u K un dta, R óntgena i Voigta. W y k o n aw szy u tego ostatniego p ra cę n a d w y trz y m a ło śc ią szkła, zdobył ty tu ł d o k to rsk i w r. 1889. In teresu jąc się nietylko w iedzą czystą, ale i jej za sto so ­ w aniam i, u d a ł się n astęp n ie do P ary ż a, gdzie zd o b y ł w y kształcen ie techniczne w „Ecole de chim ie et de p h y siq u e“ oraz w „Ecole s u p e rie u re d ‘elec tricite“.

Z m uszony, ja k w iększość ów czesnych uczonych polskich, szu k ać pola d la sw ych niepospolitych zdolności poza g ra n ic am i k raju , po k ró tk im pobycie w W iirz b u rg u , osiadł w S zw ajcarji, k tó ra już ty lu po lskich tułaczów p rz y g a rn ę ła , n a jp ie rw ja k o a s y ­ stent w Z ury ch u , potem , od r. 1892 ja k o d o ­ cent fizyki i ch em ji fizycznej w B ernie.

W r. 1894 o trzy m u je k a te d rę n ad z w y cz ajn ą

fizyki w u n iw ersy tecie fry b u rsk im . P a ro ­

krotnie w y b ieran y n a re k to ra , K ow alski

2 W S Z E C H Ś W IA T Jfc 3

b ierze b a rd z o żyw y u d z ia ł w życiu we- w n ę trzn em u n iw ersy te tu , będącego w ów czas w sta d ju m ro zw o ju , a tak że i w życiu m ie j­

scowego społeczeństw a, zd o b y w ając przy- tem zn a jo m o ść ludzi i sto su n k ó w p o lity cz­

nych, k tó ra ta k m u u ła tw iła p rz erzu cen ie się w p ó źn y m w zględnie w ieku n a o d m ie n ­ ny zup ełn ie te re n działalności p ublicznej.

J a k o p ro fe so r i k iero w n ik Z a k ła d u F i­

zycznego ro z w ija K ow alski energ iczn ą i w ie­

lo stro n n ą d ziała ln o ść n a u k o w ą . S zeroka sk ala zain te reso w a ń , n iezw y k ła en e rg ja i ła ­ tw ość o rje n ta c ji w n o w y c h dzied zin ach k ie­

r u ją jego u w agę ko lejn o n a z a g a d n ie n ia te r ­ m o d y n am ik i, n a w y ład o w an ia elektry czne, p rą d y w ielkiej częstotliw ości, p ro m ie n io w a ­ nie k ró tk o fa lo w e i szereg in n y c h jeszcze, d ro ­ bniejszy ch tem atów . N ajdonioślejsze jed n ak b y ły jego b a d a n ia z a ró w n o dośw iadczalne, ja k teorety czn e n a d flu o rescen cją, fosfo- rescencją i a b so rp c ją św iatła, p ro w a d zo n e b ąd ź to osobiście, b ą d ź to p rz y pom o cy u cz­

nió w i asystentów . O k o ło 50 p ra c stan o w i po w ażny doro b ek n a u k o w y Z m arłego.

P ierw szy z w ra c a on u w a g ę n a w ażn o ść b a ­ d a ń fosfo rescen cji i flu o re scen c ji w b a rd z o n isk ich te m p e ra tu ra c h i za b a d a n ia , p ro w a ­ dzone w ty m k ie ru n k u , o trz y m u je w r. 1912 n a g ro d ę H a rw a rd U niv ersity w B ostonie.

T e m a ty czysto n a u k o w e nie w y c zerp u ją bog atej d ziała ln o śc i K ow alskiego; ja k o n a ­ czelny in ż y n ie r k a n to n a ln y c h za k ła d ó w elek try czn y c h p ro je k tu je o g ro m n ą, ja k n a ow e czasy, in sta la c ję elek try czn ą , k tó rej w y ­ k o n an ie z a o p a trz y ło c a ły k a n to n fry b u rs k i i część k a n to n ó w sąsied n ich w ta n i p rą d e lek try czn y i u tw o rz y ło p o d staw ę fin a n so w ą dla o rg a n iz u ją c y c h się dopiero w y działów u n iw ersy te tu : p rz y ro d n icze g o i lekarskiego.

K ow alski in ic ju je też z p rz y b y ły m w ów czas do F ry b u rg a p. Ig n a c y m M ościckim — d z i­

siejszym P re z y d e n te m R zeczypospolitej — b a d a n ia n a d u tle n ia n ie m azo tu w łu k u elek ­ try c z n y m ; te b a d a n ia , p ro w a d z o n e w d a l­

szym ciągu sam o d zieln ie przez p ro f. M o­

ścickiego, zo stały za k o ń czo n e s e rją św iet­

ny ch w ynalazkó w .

W yliczone p ra c e K ow alskiego ro z n io sły im ię jego p o św iecie n a u k o w y m i p o staw iły go w rzędzie n a jw y tra w n ie jsz y c h znaw ców

zjaw isk lum iniscencji. W iele in sty tu c y j i to ­ w arzy stw n au k o w y ch zaliczało go do sw ych członków ; w pierw szym rzędzie P olska A k adem ja U m iejętności i W a rsza w sk ie T o ­ w arzystw o N aukow e; z licznych za g ran icz­

nych w ym ienię tu ty lk o K om isję N aukow ą F ran c u sk ie g o T -w a F izycznego, Senat Hel- weckiego T-w a N au k P rzy ro d n iczy ch . S zw ajcarskie T-w o F izyczne, któ reg o był w ieloletnim prezesem . T en o statn i fak t, jak o też p ow ołanie na w iceprezesa R ady Szkół T echn iczny ch w S zw ajcarji i prezesa o d ­ działu technicznego S zw ajcarsk iej W y s ta ­ w y N aro do w ej w B ernie w r. 1914 św iadczą 0 u z n a n iu i za u fa n iu , ja k ie Z m a rły u m iał so­

bie zd o być ja k o człow iek i ja k o uczony w obcem społeczeństw ie.

T ak p rz y g a rn ię ty i uczczony przez o b ­ cych, ś. p. Józef W ierusz K ow alski nie p rz e ­ staw ał a n i n a chw ilę czuć się synem P olski 1 p racę d la Jej d o b ra u w ażać za sw ój św ięty obow iązek. W ielk ą za słu g ą jeg o było w y ­ robienie u z n a n ia przez u n iw ersy te t f r y b u r ­ ski dyplom ów szk ół p ry w a tn y c h polskich, o rg a n iz o w an y c h od r. 1905 w K ongresów ce;

by ł to p ierw szy w yłom , u m o żliw iający w y ż­

sze s tu d ja rzeszom m łodzieży polskiej, przed k tó rem i za m k n ę ły się podw oje szkół n ie ­ m ieckich i rosy jsk ich . T en fa k t ściąg n ął do F ry b u rg a n a d e r licznie polskich stu den tó w , z k tó ry c h w ielu stało się n a stęp n ie uczniam i prof. K ow alskiego. Z serdeczną d obrocią i gościnnością odn ió sł się do n ich Z m arły , re k ru tu ją c p ra w ie w yłącznie z ich liczby sw oich asy sten tó w i w sp ółp raco w n ik ó w .

P o w y b u c h u w ielkiej w o jny K ow alski o d ­ d aje się p ra c y społecznej w K om itecie O pie­

ki n ad P o la k am i. Jednocześnie p ra cu je n a d zastosow an iem p ro m ien i po zafio łk ow ych do o d k a ż a n ia wody.

W r. 1915 zostaje p o w o łan y do objęcia k ated ry fizyki w obu o rg a n iz u jący c h się w W arszaw ie p olskich w yższych uczelniach:

U niw ersytecie i P olitechnice. W obu u czel­

niach p ro w a d zi w y k ła d y i u ru c h a m ia w sp ó l­

ny Z a k ła d F izyczny. P ra c a o d b y w a ła się

w w a ru n k a c h b a rd z o ciężkich wobec w y ­

w iezienia przez R o sjan w ielu ce nny ch p rz y ­

rząd ó w i w obec p rz e sta rz a ły c h u rz ąd ze ń

za k ła d u uniw ersyteckiego. K ow alski nietyl-

JVf2 3 W SZ E C H ŚW IA T 3

ko o rg a n iz u je w y k ład y i ćw iczenia stu ­ denckie, n iety lk o in icju je szereg p ra c n a u ­ kow ych, do k tó ry c h w y k o n a n ia przeznacza sw ój w łasn y b o g aty zbiór p rz y rz ą d ó w fi­

zycznych, ale p o d ejm u je in icjaty w ę i p racę u rz ą d z e n ia now ego Z ak ła d u F izycznego dla U niw ersytetu. O dziedziczone po w ładzach ro sy jsk ich gołe niew ykończone m u ry ro z p o ­ czętego g m achu d o p ro w a d za do sta n u u ży ­ w alności, a w yko ń czo n y już z a o p a tru je we w spółczesne u rząd zen ia pom ocnicze.

P ra c a ta zostaje p rz e rw a n a w r. 1918, gdy K ow alski o trzy m u je zaszczytną m isję re p re ­ ze n to w an ia od rod zo n ej O jczyzny p rz y W a ­ ty k an ie. Nie sądzonem m u było pow rócić n a dro g ę n a u k o w ą i o b jąć kierow nictw o p laców ki z ta k im zapałem , m iłością i p ra c ą p rz y g o to w y w an ej przez siebie.

C hw ilow o i doryw czo p o d ję ta p ra c a d y ­ plo m aty czn a sta ła się d ru g iem p ow ołaniem ś. p. Jó ze fa W ierusz K ow alskiego i w y p eł­

n iła m u resztę życia. K olejno rep rezen tu je P o lsk ę ja k o poseł i m in iste r pełnom ocny p rz y rz ą d a c h h o len d ersk im w H adze, a u strja c k im w W ied n iu i tu rec k im w A ngo­

rze, gdzie sp o ty k a go śm ierć w 62 ro k u życia.

Nie m o ją jest rzeczą oceniać tę stro n ę d ziałaln o ści Z m arłego. Nie m ogę je d n a k p o ­ m in ą ć m ilczeniem objaw ów żyw ej sy m p atji i po w ażan ia, ja k ie m i w idziałem go otoczo­

nego w H o lan dji. H olenderscy obyw atele

„W ielkiego m o carstw a n au k o w eg o 11 szcze­

gólnie cenili sobie to, że P olskę w ich k r a ­ ju re p rez en tu je — uczony. N iem niejszem u zn a n ie m cieszył się z m a rły w k o łach fizy ­ ków h olend erskich. N aw iązaw szy b lisk i k o n ­ ta k t ze sły n n y m In sty tu te m K riogenicznym w Leydzie, in sp iro w ał n iejed n o k ro tn ie jego kierow ników , o p ra co w ał p lan b a d a ń opty cz­

n y ch w nisk ich te m p e ra tu ra c h i p o trz e b ­ ny ch do tego in stalacy j, sam też ogłosił łącznie ze ś. p. K am erling h O n nesem o b ­ serw acje n a d fosforescencją w te m p e ra tu ­ rze ciekłego helu.

Z Józefem W ieru sz K ow alskim schodzi do g rob u n iety lk o z n a k o m ity uczony i w zo­

row y obyw atel, ale i p ra w y , szlachetny czło­

wiek. G łęboko do bry, łag o d n y i w y ro z u ­ m iały, serdeczny i uczuciow y pozyskiw ał serca w szystkich, k tó rzy m ieli szczęście ze­

tk n ą ć się z n im bliżej. U m ysłow ość b y stra i sub teln a, o b ejm u jąca szerokie k ręg i za in te­

resow ań, trzeźw y sąd o lud ziach i w y p a d ­ kach, w ysok a k u ltu ra , zd o b y ta p ra c ą i do ­ św iadczeniem całego życia — w szystko to czyniło ze ś. p. Józefa K ow alskiego je d n o s t­

kę n iepo w szednią, a tera z b u d zi szczery żal, że śm ierć p rz e rw a ła już ten żyw ot, pośw ię­

cony n au ce i d o b ru O jczyzny.

W a c ła w W erner

W . H. K E E S O M I Z E S T A L E N I E H E L U

D n ia 13 listopada, podczas uroczystego o tw a rc ia ro k u w P olitechnice W a rs z a w ­ skiej, w obecności P a n a P re z y d e n ta Rze czypospolitej i P o sła H olenderskiego, został u d zielo n y ty tu ł d o k to ra n a u k technicznych ..honoris ca u sa " W ilhelm ow i H en ry k o w i Keesomowi, p ro feso ro w i fizy k i U n iw e rsy ­ tetu w Leydzie i kiero w n ik o w i tam tejszego słynneg o la b o ra to rju m kriogenicznego (niskich te m p e ra tu r).

W y so k ie to odznaczenie n a d a n o prof.

K eesom ow i z a ró w n o za jego pow ażne zasługi n au k o w e, ja k i za życzliw ość, ja k ą o k a z y ­ w a ł n a u c e polskiej, u m o żliw iając k ilk u już fizyk om po lsk im p ro w ad zen ie b a d a ń

w sw ej praco w n i. Niżej p o d p isan y rów nież zaw dzięcza m u rok , sp ędzon y n a b a d a n ia c h w ta k w y śm ien ity ch w a ru n k a c h p ra cy , ja k ą d aje In s ty tu t K riogeniczny w Leydzie.

U ro dzon y n a w yspie Texel w p ółnocnej H o lan d ji w r. 1876, s tu d jo w a ł w A m ster dam ie, a od r. 1900 b y ł asy sten tem prof.

K am erlin g h O nn esa w Leydzie, u k tórego w y k o n a ł p ra c ę d o k to rsk ą z dzied zin y ter m o d y n am ik i. O d r. 1917 b y ł p ro fesorem w W yższej Szkole W e te ry n a rji w U trech cie, a od r. 1923 p ro feso rem U niw ersy tetu w Leydzie. W r. 1924 o b ją ł kierow nictw o Z ak ła d u K riogenicznego.

Keesom n ależy do rz ęd u tych fizyków .

4 W SZ E C H Ś W IA T Ars 3

W Instytucie Kriogenicznym w Leydzie.

Siedzą: dr. Vegard, pro/, dr. Kamerlingh Onncs, dr W acław Werner; stoją w środku dr. de Haas i prof. W. H. Keesom. po bokach d w a j asystenci.

k tó rz y łączą w sobie głębokie w y k szta łc e­

nie teo rety czn e z talen tem e k s p e ry m e n ta ­ to ra. P o p ierw szy ch m łodzieńczych p ra cach d o św iad c zaln y ch z d ziedzin y term o d y n a m ik i s k ie ro w a ł sw ą tw órczość n a pole teo rji i d a ł się p o z n a ć szeregiem p ra c, d o ­ ty czący ch głów nie sił m iędzycząsteczko- w ych. P rz y c z y n ił się niem i zn a k o m ic ie do u g ru n to w a n ia p o g ląd u , że siły te są p o c h o ­ d zenia elektrycznego.

N a jp ro stsz y z ato m ó w , a to m w o d o ru , w y o b ra ż a m y sobie ja k o z b u d o w a n y z j ą ­ d ra d o d atn ieg o i u jem n eg o elek tro n u , a z a ­ tem z dw óch „b ieg u n ó w " elek try czn y ch , stan o w i w ięc t. zw. „ d ip o l" czyli „ d w u ­ bieg u n ". D w u a to m o w a cząsteczka w o doru za w iera cztery ta k ie bieg u n y , zatem m o ż e ­ m y j ą n a z w a ć „ k w a d ru p o le m " . Siły elek ­ tryczne, w y w ie ra n e przez n a b o je cząsteczki k w a d ru p o lo w e j w odległościach d użych w sto su n k u d o ro z m ia ró w cząsteczki, z n o ­ szą się n aw z a je m . G dy je d n a k p o d e jd z ie ­ m y do cząsteczki b a rd z o blisk o , ta k , że o d ­ ległości pew nego p u n k tu o d poszczegól­

n y ch b ieg u n ó w n ie m o żem y ju ż u w a ż a ć za jed n ak o w e, p o w sta je ja k a ś siła w y p a d k o ­ w a, n a d e r szy b k o m a le ją c a z odległością.

W ięc k w a d ru p o le i n a siebie n a w z a je m m u szą w y w ie ra ć siły, gdy się z n a jd ą b a r ­ dzo b lisk o siebie, i te w łaśn ie siły są w te ­ o rji K eesom a siłam i w zajem n eg o p rz y c ią ­ g an ia cząsteczek, k tó ry c h istn ie n ia w y m a ­ g ają z jaw isk a sp ó jn o ści m a te rji.

N a tej p o d staw ie Keesom w y ja śn ił o d ­ stępstw a od p ra w a B oyle‘a, ja k ie w y ka żu ją gazy rzeczyw iste. K inetyczna teorja gazów uczy nas, że p ra w o to b y ło b y ści słe, g dyby cząsteczki nie m iały w cale ob jętości i nie w y w ierały n a siebie żad n y ch sił. T eo retyczne w zo ry K eesom a zg ad zają się b a rd z o d ob rze z rzeczyw istem z a c h o w a ­ niem się gazów — lepiej, niż jakiekolw iek in ne w zory, w y sn u te z zało żeń teoretycz ny ch o budo w ie cząsteczki.

W r. 1924, po u stą p ie n iu ś. p. prof. Ka m erlin g h O nnesa, tw ó rcy p ra c o w n i niskich te m p e ra tu r, ze stan o w isk a je j k iero w n ik a, po w ołan o n a to zaszczy tne m iejsce prof.

W. H. Keesom a. To sk iero w ało p ra cę jego znów b ard ziej w k ie ru n k u do św iadczał n y m i w ciągu p a ru la t u k a z u je się w L e y ­ dzie szereg p ra c jego oraz jego uczniów i w sp ó łp raco w n ik ó w , d oty czący ch ró żn y ch zjaw isk w b a rd z o n isk ich te m p e ra tu ra c h . N ajdonioślejsze do tyczyły b a d a n ia b u d o w y gazów , zestalo nych zap o m o cą p ro m ien i R ontgena, o raz stałej d ielek try czn ej gazów sk ro p lo n y ch i zestalonych. T a o statn ia dzied zina b a d a ń o bchodzi n a s bliżej, po niew aż b y ła w y k o n a n a p rz y u d ziale p o l­

skich fizyków i d o p ro w a d ziła prof. Keeso­

m a i prof. M. W olfego do w y k ry c ia dw óch faz ciekłych w sk ro p lo n y m helu.

N azw isko K eesom a stało się je d n a k głoś­

ne o d lipca 1926 r., g dy u d a ło m u się po

raz p ierw szy o trzy m a ć hel w stan ie s ta ­

•N° 3 W SZEC H ŚW IA T

łym — o statn i gaz, k tó ry dotychczas opie­

r a ł się p ró b o m zestalenia. S ta ra ł się to o siąg n ąć K am erlingh O nnes n a drodze, n a k tó re j zestalon o już in n e gazy, a m ian o w i­

cie przez zm n iejszanie ciśnienia n a d w rz ą ­ cą cieczą. Pow odzenie tej m eto d y zależy od istn ie n ia t. z w. p u n k tu p o tró jn eg o ; chcąc więc zrozu m ieć różnicę m etod O nnesa i Keesom a m u sim y za zn ajo m ić się z tem pojęciem .

Ciecz w za m k n iętem n aczyniu, np.

w w alcu, za m k n ię ty m ru c h o m y m tłokiem , p a r u je póty, p ó k i z e b ra n a n a d n ią p a ra nie n asy c i p rzestrzen i p o d tłokiem . P a ra w y w ie ra w ów czas n a ciecz ciśnienie, z w a ­ ne prężn o ścią p a ry nasy co n ej; jest ono za leżne o d te m p e ra tu ry , ro sn ą c ze w zrostem ciepłoty cieczy. K rzyw a W P n a rys. 1 w y ­ ra ż a tę zależność. Gdy te m p e ra tu ra cieczy, u m ieszczonej w n ac zy n iu otw artem , w z ro ­ śnie ta k , że o d p o w iad a ją ca jej p rę żn o ść sta

nie się ró w n a ciśnieniu zew nętrznem u, ciecz zaczy n a w rzeć. K rzyw ą W P m ożem y za te m u w a żać też za w y raz zależności te m ­ p e ra tu ry w rzenia od ciśnienia n a d cieczą:

n a z y w a m y ją k r z y w ą wrzenia.

Gdy w n aszem n ac zy n iu z trokiem b ę ­ d ziem y chcieli pow iększyć ciśnienie, nie zm ien iając te m p e ra tu ry , to n a m się nie p o ­ w iedzie, d opóki n a d cieczą będzie p a r a P od czas w c isk a n ia tło k a p a r a będzie u le ­ g ała sk ro p len iu , a ciśnienie pozostanie bez zm ian y ; dopiero po całk o w item skrop len iu p a ry , gdy pod tłokiem zn a jd z ie się już ty l­

ko sa m a fa za ciekła, będziem y m ogli z w ię k ­ szyć ciśnienie przez dalsze w cisk anie tłoka.

Z atem p o d ciśnieniem w iększem , n iż to.

k tó re w sk az u je k rz y w a w rzenia, m oże ist­

nieć sam a tylko ciecz, nie sty k a ją c a się ze sw ą p a rą . P o d o b n ie przez w yciąg anie tło k a nie zm n iejszy lib y śm y ciśnienia, p ókiby cała ciecz nie w y p a ro w a ła ; w ted y dopiero dalsze zw iększanie objętości obniżałoby ciśnienie w n aczyniu. P o d ciśnieniem m niej- szem od tego, ja k ie w y k a zu je k rz y w a w rz e ­ nia, m oże istnieć sam a tylko p a ra , nie sty ­ k a ją c a się ze sw ą cieczą.

R ó w now aga p o m ięd zy cieczą i p a r ą jest m o żliw a ty lk o w tedy, gdy p u n k t, o d p o w ia ­ d a ją c y d an y m w a rto ścio m ciśnienia i te m ­

p e ra tu ry , leży n a k rzyw ej w rzenia. W szyst kie p u n k ty , leżące na lew o od tej krzyw ej, o d p o w iad ają p a ro m w arto ści t i p, przy k tó ry c h m oże istnieć trw a le ty lk o p a r a : m ó w im y, że p u n k ty te leżą w o bszarze p ary : tak sam o m ó w im y o p u n k ta c h n a lew o od krzy w ej w rzenia, że leżą w o bszarze cieczy.

A nalogiczną k rz y w ą m ożem y n ak reślić dla stan ó w rów n o w ag i po m iędzy fa z ą cie­

k łą i stałą; będzie to k r z y w a topnienia (krzepnięcia) P K , w y ra ż a ją c a zależność po m iędzy te m p e ra ttirą to p n ien ia a ciśn ie­

niem . W te m p e ra tu rz e niższej, niż ta, jak ą w skazuje k rz y w a d la d anego ciśnienia, m o ­ że istnieć trw a le ty lk o ciecz; w tem p eratu rze w yższej — ty lk o ciało stałe. P ow yżej krzyw ej to p n ien ia leży o b sza r cieczy; p o ­ niżej — o b szar fazy stałej.

Rys. i.

O bszar cieczy jest więc o g raniczon y dw iem a k rzy w em i: w rz en ia i top nienia.

T e m p e ra tu ra to p n ien ia zm ien ia się b a rd z o nieznacznie z ciśnieniem , o w iele m n iej, niż te m p e ra tu ra w rz en ia; k rz y w a w rz en ia jest więc b ard ziej stro m a i zb liża się do k rz y - "

w ej to p n ien ia w o bszarze n isk ich ciśnień

i n isk ich tem p eratu r. W e w szystk ich d o ­

tychczas z b a d a n y c h cieczach k rz y w e te

p rz ecin ają się, a p u n k t ich przecięcia nosi

nazw ę p u n k t u potrójnego P. W ty m p u n k ­

cie schodzą się o b szary w szystkich trzech

6 W S Z E C H Ś W IA T -Ns 3

faz; w te m p e ra tu rz e i pod ciśnieniem , w y znaczo n em i przez położenie p u n k tu P , ale też ty lk o i w y łączn ie w ty c h w a ru n k a c h , trzy fazy d an eg o ciała m ogą istnieć obok siebie w ró w no w adze.

P rz y o b n iż a n iu te m p e ra tu ry lub ciśn ie­

nia pon iżej w a rto ści, p a n u ją c y c h w p u n k cie p o tró jn y m , p rz ech o d z im y do o b sza ru , leżącego poza krzy w em i, o g ra n ic zają cem i o b sza r fazy ciekłej. M am y w ięc w a ru n k i, w k tó ry c h ciecz istn ieć nie m oże; ciało m o że tylko w y stęp o w ać ja k o ciało stałe lu b jako p a ra . I znów m ożem y znaleźć k r z y ­ wą. w y z n acz ającą w a ru n k i ró w n o w ag i po

w rzenia. Jeśli zapob iegn iem y dopływ ow i ciepła zzew nątrz, u m ieszczając ciecz w n a ­ czyniu p ró żn io w em D e w ara i, w ra zie po trzeby, o ch ład z ając jeszcze zew nętrzn i ścian ki naczy n ia, to b ędziem y m ogli zupeł nie dow oli o b n iżać te m p e ra tu rę cieczy, póki nie d o p ro w a d zim y jej do tem p eratu ry p u n k tu p otró jn eg o . P rz y dalszem ob niża niu ciśnienia i te m p e ra tu ry ciało przecho dzi do obszaru , w k tó ry m ja k o ciecz istnieć nie m oże i ulega częściow o zestaleniu.

Isto tn ie tą d ro g ą m o żn a by ło zestalić w szystkie sk ro p lo n e gazy, z w y jątk iem helu, k tó ry o p a rł się n aw et tak potężnym

Rys. 2.

m iędzy fazą sta łą a gazow ą i o d d ziela ją cą o b szar p a ry o d o b sż a ru fazy stałej. Jest lo k rz y w a su b lim a cji PS.

W y o b ra ź m y sobie tera z, że n a d cieczą, um ieszczoną w n a c z y n iu o tw a rte m pod kloszem p o m p y p o w ietrz n ej, zm n iejszam y ciśnienie. W p e w n y m m o m encie ciecz zacznie w rzeć, p a ro w a n ie będzie p rz y te m p o ch łan iało ciepło i będzie o b n iżało te m ­ p e ra tu rę cieczy. D alsze o b n iżan ie ciśnienia, spow odow ane w y p o m p o w y w a n iem w y ­ dzielającej się p a ry , o b n iża te m p e ra tu rę w rzenia; w ten sposób, w m ia rę z m n ie jsz a ­ nia się ciśnienia, ciecz, w rząc u staw icznie, coraz b a rd z ie j się o ch ład z a, p rz y jm u ją c tem p eratu ry , w yzn aczo n e przez k rz y w ą

śro d k o m , jak iem i ro z p o rzą d za P rac o w n ia K riogeniczna. O nnes, o d p o m p o w u jąc p arę w rzącego helu zap o m o cą całej b a te rji po m p dy fu z y jn y c h , d oszedł do n a jn iższ y ch te m ­ p e ra tu r, ja k ie do tychczas sztucznie osiąg gnięto, bo zaledw ie w yższych o 0,8° lub 0,9° od te m p e ra tu ry ze ra bezw zględnego.

Hel je d n a k p o zo stał ciekłym , b u d zą c naw el przypuszczenie, że w ogóle n ie m oże istnieć w stan ie stałym .

P rz e tn ijm y teraz nasz w y kres prostą

o d p o w ia d a ją pew nej stałej tem p eratu rze ,

przy dow olnie zm ien io n y ch ciśnieniach

Jeśli k rz y w a P K m a p o chy len ie w ty m kie

ru n k u , jak wskałzuje ry su n e k , t. j. jeśli

W S Z E C H Ś W IA T 7

te m p e ra tu ra to p n ien ia rośnie z ciśnieniem , ja k to m a m iejsce dla olbrzym iej w iększo­

ści z n a n y c h ciał, to p ro sta A B m u si ją gdzieś przeciąć. Z naczy to, że dla tem p era tu ry , k tó rej odp o w iad a AB, m o żn a znaleźć takie ciśnienie, p rz y k tó re m będzie się o d ­ b y w a ło przechodzenie fazy ciekłej w stałą, t. j. p rz y k tó rem ciecz zacznie krzepnąć.

T ą d ro g ą poszedł Keesom w r. 1926 *).

H el ciekły zo stał um ieszczony w ru rce k sz ta łtu U, o c h ład z an y w k ąp ieli helu.

w rzącego pod zm niejszonym ciśnieniem , i p o d d a n y silnem u ciśnieniu, sięgającem u p o n a d 140 atm . Ju ż w tem p eratu rze w rze nia n o rm aln eg o , t. j. w 4,21° sk ali bez­

w zględnej (— 268,88° C) w y stąp iły oznaki zestalen ia; w y tw orzenie różnicy ciśnień w obu k o la n k a c h r u r k i nie w yw ołało p rz e ­ sunięcia się poziom ów helu. W dalszych d o św iadczeniach Keesom u ż y w a ł n u r k a że­

laznego, p o ru sz an eg o zzew n ątrz zapom ocą elektro m ag n esu . N urek ten w iązł w m asie helu, lub, sp u szczany z góry, u d e rz a ł o p o ­ w ierzch n ię g ra n ic zn ą pom iędzy częścią ze­

stalo n ą, a jeszcze ciekłą. B ył to jed y n y spo sób zau w aż en ia tej granicy, gdyż w zro k o wo obie części niczem się od siebie nie róż n iły: hel zasty g a n a m asę przezroczystą, b ard zo m ało ró ż n ią cą się spółczynnikiem z a ła m a n ia od cieczy.

Im niższa b y ła te m p e ra tu ra kąpieli, tem m niejsze ciśnienie p otrzeb n e było do ze sta­

lenia; k ieru n e k zm ian y te m p e ra tu ry krzep nięcia z ciśnieniem jest więc n o rm a ln y Z m ien iając te m p e ra tu rę od 4,21° do 1°,13

(ciśnienia zm niejszały się p rz y te m o d 140 do 25 atm .) Keesom m ó gł w yk reślić k rz y ­ w ą k rzep n ięcia helu, ta k ą , ja k ą w idzim y n a rys. 2. P rzebieg jej w y jaśn ia, dlaczego K am erlin gh O nnes nie m ógł zestalić helu sw oją m etodą.

K rzyw a, p rzeb ieg ająca po czątkow o p ra wie p ro sto lin jo w o , ulega w okolicy 2° n a ­ głem u zagięciu, przez co nie m oże się prze ciąć z k rz y w ą w rzen ia; ta o sta tn ia bow iem przebiega ta k b lisk o osi te m p e ra tu r, że w sk ali rys. 2 nie d aje się naw et n ary so w ać (tem p. 2° o dp o w iad a 0,02 atm .). H el s t a ­ now i w ięc ciekaw y w y ją te k p om ięd zy c ia ­ łam i, istn iejącem i w 3 sta n a c h sk u p ie n ia ' nie p o siad a p u n k tu po trójnego.

W a c ła w W erner

*) Myśl użycia wysokich ciśnień pierwszy poddał K. Onnesowi profesor Politechniki W arszawskiej Mieczysław W olfke w czasie swego pobytu w Ley­

dzie w r. 1924. Usunięcie się Onnesa od kierow nic­

twa Instytutu a następnie śm ierć jego w r. 1926 po­

zostawiły wówczas tę myśl bez urzeczywistnienia.

P I Ą T Y M I Ę D Z Y N A R O D O W Y K O N G R E S G E N E T Y C Z N Y

W e w rześniu ro k u bieżącego o d b y ł się w B erlinie p ią ty m ięd zy n a ro d o w y kongres genetyczny. T rzech p ierw szych k ongresów nie m o żn a w łaściw ie u w a żać za zjazdy, p o ­ św ięcone n au ce o dziedziczności; b y ły to, ściśle m ów iąc, zja z d y m ięd zy n a ro d o w e sto ­ w arzy sze ń hod o w li roślin. P ierw szy z nich o d b y ł się w L o n d y n ie w r. 1899, a więc jeszcze, za n im genety k a w y o d rę b n iła się, j a ­ ko sam o d zieln a gałąź biologji, m a ją c a za p rz ed m io t dziedziczność i zm ienn ość istot żyw ych. M om ent p o w stan ia genetyki — to ro k 1900, w k tó ry m trzej b ad acze: C orrens, T sc h e rm a k i de Vries jednocześnie p o tw ie r­

dzili d o św iad czen iam i sw em i p ra w o prze k a z y w a n ia cech u m ieszańców , o d k ry te 35 lat w cześniej p rzez G rzegorza M endla. Od tego czasu n o w a gałąź w iedzy biologicznej poczęła ro z w ija ć się w niezw ykle szybkiem tem pie; w p ły w jej n a h od ow lę ro ślin i zw ie­

rz ą t zazn aczy ł się w y ra źn ie już w p ierw -

szem dziesięcioleciu je j istnienia. T o też czw arty k o n g res m ięd zy n aro d o w y , odby ty w P a ry ż u w r. 1911, b y ł w c h a ra k te rz e sw o­

im ró ż n y zup ełnie od trzech pierw szych, gdyż w y su n ięte b y ły n a n im przedew szyst kiem teo rety czn e za g ad n ien ia n a u k i o dzie dziczności. N a ty m c z w arty m kongresie, k tó ry b y ł w łaściw ie p ierw szym , isto tn ie p o ­ św ięconym genetyce, u ch w alo n o , że kon gres n a stę p n y odbędzie się w B erlinie w r. 1916; u rzeczy w istn ieniu tej u ch w ały stan ęła je d n a k n a przeszkodzie w o jn a eu rp p ejsk a. Z tego też po w o d u pom iędzy cz w arty m k on gresem g enetycznym , a pią tym , o d b y ty m w B erlin ie w ro k u bieżącym , up ły n ęło aż 16 lat. W ty m okresie, długim niew ątpliw ie d la m łodej n a u k i, k tó ra to ro ­ w ała sobie dro g i i w y ra b ia ła m eto d y b a ­ d ań , dzięki p og łęb ien iu p o d jęty ch z a g a d ­ nień uległa g en ety k a w ciągu rozw oju sw o­

jego d alek o id ący m p rz eo b ra żen io m : n a u k a

8 W S Z E C H Ś W IA T „Na 3

o dziedziczności z ro k u 1911 b y ła d y scy ­ p lin ą o c h a ra k te rz e n aw sk ro ś m o rfo lo g icz­

nym , n a to m ia st w dzisiejszej genetyce w i­

d zim y w y ra ź n y z w ro t w k ie ru n k u fiz jo lo ­ gicznego p o jm o w a n ia d z ia ła n ia czyn ników . J a k o ró żn icę p o m ięd zy g en ety k ą z r. 1911, a g en e ty k ą w spó łczesną p o d k re ślić n ależy przedew szystkiem o p arcie się jej n a cyto- logji, t. j. n au c e o kom órce. B a d a n ia cy to lo ­ giczne rz u ciły zup ełn ie now e św iatło n a z n an e p o p rz ed n io je d y n ie ze stro n y m o rfo ­ logicznej z ja w isk a rozszczep ian ia m iesza ń ców, o raz n a z ja w isk a m u tacji. To też zna czenie cytologji d la g enetyki dzisiejszej z n a ­ lazło w y raz p o d czas k o n g re su b erliń sk ieg o p rzed ew szy stk iem w k ilk u odczy tach syn tetycznych, w ygłoszonych n a ten te m a t n a p osiedzen iach p le n a rn y c h , prócz tego zaś w w y ło n ien iu specjaln ej sekcji, p o św ięc o ­ ne! cytologii genetycznej.

W p o ró w n a n iu z k o n g re sem p a ry sk im , liczba re fe ra tó w zg łoszonych w zro sła im ­ p o n u jąco : n a k o n g resie b erliń sk im , za m ia st pięćdziesięciu k ilk u re fe ra tó w , zostało zgło szonych aż sto sześćdziesiąt, z k tó ry c h ty l­

ko n iezn a czn a liczba sp a d ła z p o rz ą d k u dziennego. Z estaw ienie ty ch liczb d a je p e w ­ ne w y o b ra żen ie o ro z w o ju genetyki w c ią ­ gu ubieg ły ch la t szesnastu. W p iąty m m ię ­ d z y n a ro d o w y m k o n g re sie g enetyczn ym b ra ło u d z ia ł zg ó rą 800 osób. p rz y b y ły c h z ró ż n y ch k ra jó w i re p re z e n tu ją c y c h około 30 p ań stw . L icznie z jechali sie n a k o n g re s prócz N iem ców , p rzed ew szy stk iem A m ery k a n ie : B lakeslee i D a v e n o o rt z Cold S p rin g H a rb o r i w ielu in n y ch . M niej nieco licznie re p re z e n to w a n i by li Anglicy, z p o śró d k tó ­ ry c h n a w y m ien ien ie z a słu g u ją cytolog Ga- tes z L o n d y n u , o ra z z n a n y genetyk P u n n e tt z C am bridge. Z jaw ili się też b ad a cze ro- syiscy. głów nie cytologow ie, ze z n a czn ą ilo ścia re fe ra tó w , z sędziw ym N aw aszin em n a czele. Szw ecia re p re z e n to w a n a b v ła p rzez ta k w y b itn y c h genetyków , iak N ilsson-E h le ze Svalof, o ra z H erib ert-N ilso n z L an d s- k ro n a . oraz p rzez zn an eg o cv to ’oga ze S ztokholm u , O. Rosenbersra. N ielicznego u d ziału b ad a czó w fra n c u sk ic h w konsrresie nie n a le ż y p rz y p isy w a ć w zględom p o lity c z ­ n y m : F ra n c ia , iak w iad o m o , m ało m a w y b itn y ch s?enetvków; n rz y b y li w iec: B la- rin g h em i P e z a rd z P a ry ż a , oprócz te s o p a ru b ad a czó w m ło d y ch . Ze szw a jcarsk ic h genetykó w w ym ierne n a le ż y prof. C h o d at z G enew y i Drof. E r n s ta z Z urich u. S to s u n ­ kow o dość liczn ą b v ła p o lsk a g ru p a — b y ło n a s bow iem około dziesięciu osób ze w sz y st­

kich m ia st u n iw ersy te ck ich . W śró d o b e c ­ n y c h w y m ien ię zn an eg o cytologa p ro f.

B a e h ra z W a rsz a w y , oraz p ro f. P raw o c h eń - skiego z K rako w a.

O rg an izacja k on gresu p o d jęta b y ła w szerokim zakresie przez N iem ców , k tó rzy (jak za zn aczy ł jed en z p rz em aw iają cy ch go spo darzy n a k tó ry m ś z ban kietó w ) „ s ta ­ ra ją się od zy sk ać d aw n e z a u fa n ie cudzo ziem ców “. T rz eb a p rz y z n a ć N iem com , że są n ao g ó ł d o sk o n ały m i o rg a n iz a to ra m i; nie szczędzili oni tru d u , ab y stro n ę n a u k o w ą zjaz d u po staw ić ja k n ajw y żej, ja k rów nież, a b y w a ru n k i p ra c y b ad aw czej w N iem ­ czech p rz ed staw ić cudzoziem com w świetle d o d atn im . P rzestrzeg ali rów nież c h a ra k ­ teru m iędzy narod ow ego k o n g resu ; n a p o ­ siedzeniach przew o dn iczy li k olejno p rz e d ­ staw iciele ró ż n y ch p ań stw , a o b ra d y toczyły się p o fra n c u sk u , n iem iecku i angielsku.

R ów nież i język w łoski n a w n iosek je d n e ­ go z gen etyk ów -W ło chó w u z y sk a ł p raw o o b y w atelstw a n a kongresie.

O rg a n izac ja k o n g resu p rz e d sta w ia ła się jak n astęp u je :

P ięć posiedzeń p le n a rn y c h pośw ięcono odczytom sy n tetyczny m , p rz ed staw iając y m stan w spółczesny poszczególnych zag ad n ień genetyki, z u w zględ nieniem dalszych m o żli­

wości ro zw ojow ych tych zagad n ień . P re le ­ gen tam i byli w y b itn i n au k o w cy , p rz e d s ta ­ wiciele ró ż n y ch działów sp ecjaln y ch gene­

tyki; odczyt każdeg o z n ich d otyczył tej dziedziny, w k tó re j d a n y b ad acz sam p r a ­ cow ał tw órczo. T e m a ty posiedzeń p le n a r­

nych, k tó re o m aw iały n ajw a żn iejsze z a ­ g ad n ien ia genetyk i w spółczesnej, u jm o w ały w pew ien ca ło k sz tałt o statn ie zdobycze jej wiedzy. D la n as, uczestn ik ó w k o n g resu specjalistów , ro z rzu c o n y ch po ró ż n y c h k ra jach i nie m a ią c y c h często m ożno ści d y s­

k u to w a n ia ciekaw szych z a g ad n ień w kole fachow ców , b y ły te o d czyty syntetyczne szczególnie cenne.

W sześciu sp ecjaln y ch sek cjach poszcze­

gólni au to ro w ie m ieli m ożność p rz e d s ta ­ w iać k o m u n ik a ty z w łasn y c h b a d a ń . P ie rw ­ sza sekcia o b eim o w ała re fe ra ty z dziedziny genetyki ogólnej, d ru g a — z genety ki i cy ­ tologji, trzecia — z g enety ki ro ślin u p ra w ­ nych, cz w arta — z g enetyk i zw ierząt h o d o ­ w anych, p ią ta p ośw ięcona b y ła dziedzicz­

ności u człow ieka, szósta zaś zag ad n ien io m eugeniki t. j. n a u k i o h ig ien ie rasy . R o zbi­

cie o b ra d n a ta k zn a c z n ą ilość sekcyj m iało sw oją p rz y czy n ę w o g ro m n ej liczbie zgło­

szonych referatów .

D n ia 12-ao w rześn ia o dbyło się u ro c z y ­

ste posiedzenie in a u g u ra c y jn e k o n g re su ;

zag aił je p ro f. E rw in B a u r, w y g łaszaiąc

m ow ę p o w italn ą, zw ró co n ą do zg ro m a d zo ­

ny ch uczestników , i ro z w ija ją c znaczenie

ro zpoczyn ająceg o się ko ng resu . P o szeregu

przem ó w ień o ficja ln y c h p rz y stą p io n o do

w y b o ru p rezy d ju m . Na ho n o ro w eg o prezesa

W SZEC H ŚW IA T

k o n g resu pow ołano sędziw ego p ro feso ra N aw aszin a z M oskw y (daw niejszego p ro fe ­ sora u n iw e rsy te tu kijow skiego). P ro fe so r N aw aszin jest, ja k w iadom o, w y b itn y m b a ­ daczem n a polu cytologji; w y b ó r jego, p rz y ­ ję ty przez ak lam ację, d a ł w y raz w spółczes­

n em u p rą d o w i w n au ce o dziedziczności i p o d k re ślił ścisły zw iązek, p a n u ją c y m ię­

d zy b ad a cza m i genetycznym i a cytologją.

W sk ła d hono row ego p re z y d ju m zjazdu weszli n a d to n a stę p u ją c y badacze: R. B la n ­ co (L erid a), L. B larin g h em (P ary ż), K. B onnevie (Oslo), C. B. D a v en p o rt (Cold S pring H a rb o r), P. E n rią u e z (P a d w a ), A. E rn s t (Z u ric h ), R. v. H ertw ig (M ona­

ch jum ) , S. Ik en o (T o k io ), Nilsson E hle (Svalof), R. C. P u n e tt (C am bridgel, E. T sch e rm ak (W iedeń), T. T am m es (Gro- nin g en ), O. W inge (K openhaga).

Na pierw szem posiedzeniu p len arn em w y ­ głosił odczy t R. v. W e 11 s t e i n n a tem at

w iązane po zornie w epoce po d arw in o w sk iej, w okresie intensyw nego p o w staw a n ia teo ry j i hipotez, zostało przez genetykę u jęte z z u ­ pełnie o dręb n eg o p u n k tu w idzenia. Gene­

ty k a jest n a u k ą e k sp e ry m en taln ą: w św ie­

tle dośw iad czeń p o d d ała ona k ry ty ce d a r ­ w in o w sk ą teo rję p o w staw a n ia gatu n k ó w . W p ro w ad zo n e przez genetykę w y o d rę b n ie­

nie ró ż n y ch ty pów zm ienności nie p rz y czy ­ niło się do w y jaśn ien ia procesu ew olucji, lecz przeciw nie, um ożliw iło k ry ty k ę teo ry j p o d arw in o w sk ich . P relegent, k tó ry jest p rzedstaw icielem w n au ce k ie ru n k u neola- m arckisty cznego, p o ru sz y ł też sp ra w ę t. zw.

„dziedziczenia cech n a b y ty c h 11 i m ożliw ości znaczen ia tego z jaw isk a dla rozw ażanego zag ad n ien ia. Je st rzeczą zn a m ie n n ą, że d o ­ p iero b a d a n ia d o św iadczalne zd o łały wy-

Z P O S I E D Z E Ń

INSTYTUT NAUK ANTROPOLOGICZNYCH T.

N. W. I POLSKIEGO ODDZIAŁU MIĘDZYNARO­

DOWEGO INSTYTUTU ANTROPOLOGJI w dniu 26. X. 1927 odbył posiedzenie na którem przedsta­

w iony został referat p. A m e l j i H e r t z ów n y p. t .:

„Stosunki m iędzy narodam i kultur w y ższ y c h i niż­

szych w czasach wczesnohistorycznych na terenie Azji Przedniej i Mezopotamji",

Autorka, w ychodząc z założenia, iż każde now e narzędzie jest z jednej strony funkcją nagrom adzo­

nych przez pewną kulturę w iadom ości, a z drugiej strony rezultatem wzrostu potrzeb życiowych, sądzi, iż w szelkie wynalazki zosta'ą dokonyw ane w gra­

nicach tylko tej kultury, która w danej chw ili zaj­

muje w św iecie stanow isko przodujące. Od niej d o ­ piero, zdaniem autorki, drogą zapożyczenia przej­

m ow ać mogą te wynalazki inne ludy, stojące na niższym szczeblu kultury. Surowce, potrzebne do w yrabiania nowych narzędzi, ludy o wyższej kul-

kazać, ja k dalecy jesteśm y od istotnego zgłębienia tego p ro b lem atu .

N a n a stę p n e m posiedzeniu p le n a rn e m R.

G o l d s c h m i d t m ów ił n a tem at s to su n ­

cie, u ję ty m w d o sk o n a łą fo rm ę, p rz e d ­ staw ił p relegent w spółczesne p o g ląd y na istotę genu, czyli cz y n n ik a dziedzicz­

nego. W ed ług ty ch n o w y ch poglądów gen nie m oże b y ć u w a ż a n y za sam o ist­

n ą jed n o stk ę, b ęd ącą p o p ro stu „nosicie­

lem cechy w ko m ó rce ro z ro d cz ej"; jest to raczej część pew nego skom p liko w aneg o m echanizm u , w k tó ry m w szystk ie części składow e są jed n a k o w o w ażn e — zarów n o jąd ro , ja k i cyto p lazm a. P releg en t u w y p u ­ klił ścisły k o n ta k t gen ety ki z fizjolo gją roz- w oiu. W sp ółczesna g enety ka tra k tu je cechy osob nika ja k o re z u lta t szeregu re ak cy j, k tó ­ rych przebieg zo stał zako ńczony . P o w sta ­ w anie cechy, jej ro zw ó j ontogenetyczny daje się sp ro w ad zić do szeregu procesów fizjologicznych, dzięki k tó ry m zo sta ją w y ­ tw arzan e pew ne su b stan cje chem iczne ró ż ­ ne, k tó re w o k re ślo n y ch m o m en tach w a ru n k o w a ć m ogą ro zw ó j d an y c h cech. W aż n ą b a rd z o rzeczą p rzy k sz ta łto w a n iu się cech jest czas i szybkość ro zw o ju ow ych su bstancy j, k tó re w d a n y m o k r e s i e m ogą w y w ie rać w p ły w a k ty w u ją c y na określone czy nn iki, w in n y m je d n a k czasie tak iej zdolności ak ty w u ją c e j nie p o siad ają.

W d ru g iej części sw ego odczytu ro zw iial prelegent sto sun ek gen ety ki do m ech an ik i rozw oju, p o d k re śla ią c, że obie te dy scypliny d o p ełn iają się w z ajem i że ich w spó łp raca m oże rzucić św iatło n a zag ad n ien ie d e te r­

m inacji.

( C. d. n.). Dr. M. S k a liń sk a

N A U K O W Y C H

turze zdobyw ały same, niekiedy poszukując ich na terytorjach obcych, zamieszkałych przez ludy o kul­

turze znacznie niższej.

Jako dowód swej hipotezy, autorka, opierając się na zachow anych zabytkach piśm iennictwa, np.

napisach, listach, i t. d. z Egiptu, przytacza fakty organizowania przezeń wypraw na Synaj po tur­

kusy, m alachity i przedewszystkiem miedź; do Pa­

lestyny i na Liban po olej i drzewo cedrowe; w pe­

wnym okresie wreszcie po złoto do Nubji, przyczem w yprawy te były tak zorganizowane, iż surowiec, np. miedź, przetapiano na m iejscu i w stanie już czystym przewożono do Egiptu. Do robót w kopal­

niach — początkowo przynajm niej — tuziemców nie używ ano, — dla ochrony zaś przed ich napa­

dami wyprawy egipskie zaopatrzone były w oddzia­

ły zbrojne. W Mezopotamji stosunki w tym zakresie były analogiczne, przyczem z pewnych napisów au­

torka w nioskuje o tem, iż jeden z jej w ładców orga­

nizow ał coś w rodzaju wynraw naukowych i badań

10 W S Z E C H Ś W IA T N® 3

geologicznych dla w ynalezienia potrzebnych mu su­

rowców.

Stosunki handlow e między ludam i rozpoczynały się, zdaniem autorki, dopiero w ówczas, gdy ludy o kulturze niższej, dzięki przejęciu od kulturalniej- szych od nich sąsiadów szeregu w ynalazków , sta­

nęły na mniej w ięcej tym samym stopniu kultury.

W czasach w czesnohistorycznych handel m iędzy­

narodow y polegał w łaściw ie jedynie na w ym ianie podarunków, przesyłanych sobie nawzajem przez władców poszczególnych państw.

W bardzo ożyw ionej dyskusji, która miała miejsce po referacie, pp. Krukowski, W awrze- niecki, Gumplowicz, Piprek i Poniatow ski p o­

lem izowali z autorką, co do jej w ywodów . U w a­

żano, iż opieranie się jedynie na zabytkach pi­

śm iennictwa z Egiptu i Mezopotamji jest niew ystar­

czające, aby twierdzić, że eksploatow anie takich su ­ rowców, jak m iedź z Synaju, złoto z Nubji, oraz olejek i drzewo cedrowe z Libanu, było zapoczątko­

wane i przeprowadzane jedynie przez posiadające rzeczywiście w ysoką kulturę narody Egiptu i Mezo­

potamji. Przeciwnie, uważano, iż praw dopodobniej- szem jest przypuszczenie, że narody te tylko rozw inę­

ły, udoskonaliły, przeprowadzały na w ielką skalę wy dobywanie i obrabianie surow ców , o których is t­

nieniu i złożach dow iadyw ały się w łaśnie od ota­

czających ich barbarzyńców. Barbarzyńcy ci zaś na których terytorjach złoża te znajdow ały się, mogli je oddawna eksploatow ać — być m oże w sp o ­ sób bardzo prym ityw ny — na w łasną rękę.

Co do stosunków handlow ych m iędzynarodowych, to również nie zgodzono się z referentką, iż n a ­ stępują one jedynie po osiągnięciu przez narody już dość w ysokiego stopnia kultury. Przeciwnie, twierdzono, iż spotykam y się z niem i nawet u bar­

dzo prym ityw nych ludów , na dow ód czego przy­

taczano niew ątpliw e istnienie stosunków h andlo­

wych u ludów stojących na tak niskim stopniu k u l­

tury, jak tuziemcy Australji.

Na posiedzeniu następnem z dnia 2 listopada r. b. dr. K a z i m i e r z S t o ł y h w o przedstawił ze­

branym sprawozdanie z ll l- g o Zia zdu Międzynaro dow ego Instytutu A n tr o p o l o g i w Amsterdamie, k tó ­ rego obszerniejsze streszczenie zostanie um ieszczo­

ne w jednym z najbliższych num erów „W szech­

świata".

Dr. Eugenja S to ły h w o w a

POLSKIE TOWARZYSTWO GEOGRAFICZNE.

Dnia 4 listopada r. b. odbyło się posiedzenie, na któ­

rem prof. dr. S t. L e n c e w i c z w ygłosił odczyt o w yspach Balearskich.

W yspy te są jednym z głów nych ośrodków żeglugi na morzu Śródziemnem od czasów Fenicjan i Kar- tagińczyków. Przeszły one zmienne koleje losu, k tó­

re pozostaw iły na nich w iele zabytków rozm aite­

go wieku, poczynając od w ykopalisk przedhisto rycznych; zabytki te, oraz łagodny klim at i oso bliwości przyrody ściągają wr dobie obecnej w ielu uczonych, artystów i ruch turystyczny.

W yspy Ibiza i Formbutera, zw ane w starożyt­

ności Pityuzam i, oraz Mallorca tworzą przedłuże­

nie łańcucha gór Andaluzji, M enorca zaś łączy się geologicznie raczej z góram i Katalonji. Ogniwo ba- learskie łańcucha alpejskiego oderw ało się od lą ­ du praw dopodobnie stosunkow o niedaw no, m oże w początkach czwartorzędu. Obecnie w yspy tworzą jeden wielki podw odny cokół, od lądu oddzielony na północnym zachodzie głębokim row em tek to­

nicznym (ok. 2000 m. głęb.). W yspy wznoszą się do 1440 in. wys. w górach Mallorki; w ysokie i dzi­

ko poszarpane pasm o ciągnie się tam rów nolegle do ow ego podm orskiego rowu, w północno-zachod­

niej stronie wyspy; jest to Sierra Principale. Po przeciwległej stronie w yspy w idzim y niższe góry, oddzielone od tamtych rozległą niziną mioceńską.

Góry mają budowę płaszczowinowo-łuskow ą, w y ­ rażającą się w nałożeniu trzech seryj osadów, z któ­

rych żadna nie jest autochtoniczna. Miejscami w y ­ stępuje nawet pięć łusek, w zględnie płaszczowin.

W spaniałą mapę geologiczną 1 : 50000 gór Princi- pale w ykreślił i w ydał Fallot, głów ny ich badacz.

M orfologja wyspy jest również ciekaw’a: morze zniszczyło już szeroki pas wzm iankow anych gór, tworząc w ysokie falezy, dosięgające nawet w yso­

kości 500 m. Odwodnienie tych gór stanowią poto­

ki, płynące ku równinie środkowej bardzo obszer- nemi dolinami i gardzielami, które niegdyś służy­

ły do odprowadzenia obfitszych w ód z części w y ­ spy, dziś już zniszczonej przez abrazję morską.

Rzeki płyną tylko w porze dżdżystej zimowej; przy­

padająca na nią ilość dni deszczowych (67) powo duje nieraz groźne powodzie; natom iast przez re­

sztę roku w ody brak, a ludność wyzyskuje nawet pólka śnieżne, w ysoko położone, by w czasie su ­ chej w iosny otrzymać w odę ze stopionego śniegu.

Na Mallorce, szczególnie w południowej, niższej części rozw inęły się na znaczną skalę zjawiska krasowe; groty Arta i Drach zwiedzane są przez cudzoziemców; znajdują się one w bezpośredniem sąsiedztwie morza, w południowej części wyspy, a w oda ich jezior podziem nych kom unikuje się z morzem, co spow odow ało, że Martel uw ażał je za dzieło przenikającej w głąb lądu w ody morskiej.

Z powodu ciepłego kiimatu w oda ma temperaturę w ysoką i ogrzewa w zimie groty, które mają w ów ­ czas temperaturę o 10° wyższą od średniej zim o­

wej temperatury powierzchni ziemi. Charakter grot, położonych dalej od morza, zdradza pow staw anie ich w sposób normalny, t. j. przez przesiąkanie w o­

dy opadowej i odpływ jej do morza.

Ludność Balearów, to potom kowie Maurów, w y­

znający katolicyzm. Mówią narzeczem mallorkań- skiem, zbliżonem do języka katalońskiego i langwe- dockiego, a obecnie poczęści i narzeczem kastyl- skiem, t. j. językiem urzędowym.

Z powodu częstych napadów korsarzy miasta rozłożyły się w pewnej odległości od wybrzeża, 0 kilka lub kilkanaście km., a na brzegu każde miasto ma mały port; w sąsiedztw ie portu znajdu­

je się zw ykle starożytna strażnica; strażnice takie połączone były z m iasteczkam i i między sobą syg­

nalizacją optyczną, używ aną w przypadkach na­

jazdu.

Głownem zajęciem ludności jest rolnictwo; nad­

zwyczaj żyzną glebę naw adniają sztucznie. Upra­

wa pszenicy, wina, oliwki, m igdałów , pomarańcz, cytryn i fig dostarcza narówni z hodow lą trzód 1 drobnym przemysłem artykułów eksnortu, w k tó­

rym pośredniczy głów nie Francja. D ość w ysoka kul­

tura materjalna ludności, oraz jej dodatnie cechy duchowe robią na podróżniku m iłe wrażenie.

W dniu 18 listopada odbyło się drugie w tym roku posiedzenie Towarzystwa, na którem p. S t a ­ n i s ł a w S r o k o w s k i , b. konsul gener. Rzpltej w Królewcu, w ygłosił odczyt na temat: Prusy Wschodnie, jako kra j sąsiadujący z P olską i ba r- jera, odgradzająca ją od morza.

Oto niektóre w iadom ości i poglądy, zaczerpnię te z tego odczytu:

Prusy W schodnie, czyli Książęce, leżą na zw ęże­

niu lądu Europy, na którem znajduje się również Polska. Zwężenie to, czyli pomost, dzieli Europę na części: wschodnią i zachodnią, różniące się pod wielu względami, między innem i budową tekto­

niczną. Charakter zachodnio-europejski tej budo­

wy znika na linji, zwanej linją Tornquist‘a, która

Ns 3 W SZEC H ŚW IA T

przebiega przez ziem ie polskie. Prusy W schodnie leżą już po wschodniej stronie tej granicy, przeto we wschodniej części Europy. Leżą one na przedłu­

żeniach rów noleżnikow ych wypiętrzeń, jakie p o­

tworzyły się wpoprzelc starego pasma, t. zw. W ału Scytyjskiego, który przebiega wzdłuż wschodnich granic Rzeczypospolitej, a który należy do fa ł­

dów, dziś prawie niewidocznych, ale nadających kształt wschodniej Europie. W ypiętrzenia te p o­

przeczne, oraz zaklęśnięcia podłoża pomiędzy nie­

mi, w iążą Prusy W schodnie z północno-wschodnią częścią Polski. W podobny sposób zaklęśnięcie po­

dłoża Bałtycko - Polskie, sięgające przez Prusy i środek Polski aż do wschodnie) Małopolski, łączy Prusy W schodnie i Polskę w jeden obszar tekto­

niczny, inaczej zaś mówiąc, łączy Polskę przez Prusy z północną Europą.

Klimat Prus W schodnich nie ma ściślejszego związku z klimatem Niemiec; zbliżają się Prusy raczej do w arunków klim atycznych północno- wschodniej Polski: opad mają rocznie o 100 mm m n ie:szy od niem ieckiego, a wielka zmienność tem ­ peratur wiosennych i jesiennych, oraz ostra zima nadają im poczęści cechy klimatu północnego i lą ­ dowego, chociaż opad jest obfitszy od polskiego, a w ahania roczne temperatur stosunkow o niew iel­

kie z powodu bliskości morza.

Pod względem roślinności granica buku, który jest drzewem w łaściwem zachodniej Europie i w y­

raża w pływ y oceanu, dzieli Prusy W schodnie, w łą­

czając ich część do wschodu Europy.

Jako kraj nadmorski, Prusy mają rów nowagę w znaczeniu przewozu m orskiego i lądow ego w g o ­ spodarstwie społecznem: pod względem kom unika­

cji są w ięc krajem przejściowym pomiędzy m or­

skim, a lądow ym obszarem Europy.

Te cechy przejściowości są w spólne dla Prus i dla Polski; stanowi to ich wewnętrzne podobieństwo.

Jakież tedy przyczyny spow odow ały wyodrębnienie Prus z obszaru ziem naszych?

W pierwszym rzędzie natura topograficzna: Pru­

sy W schodnie są jednostką geograficzną ściśle zam ­ kniętą; ograniczają je doliny wielkich rzek, roz­

ległe bezdroża i bezludzia m oren usypanych, a na stępnie rozmytych i spiaszczonych przez topnieją­

ce tu lody; pustkowia te porozrywane są splotem jezior, ułatwiających obronę; wreszcie od p ółn oc­

nego zachodu osłania Prusy burzliwe i niegościnne morze. W prawdzie moreny zostały zczasem zasie­

dlone przez Mazurów, ale kraj na północy od nich był już wówczas spojony w państwo krzyżackie.

Polska tedy nie doszła do m orza w Prusiech Ksią­

żęcych, chociaż przyrodzonym portem dla całej środkowej i w schodniej części obecnego obszaru polskiego jest Królewiec. To też gospodarczy zw ią­

zek Prus z Polską był bardzo ścisły, a Polacy uzyskiwali w nich stopniow o coraz to większe zna­

czenie.

W przypadku w ojny stanowisko, jakie zajmują Prusy W schodnie w Europie, należy do najw ygod­

niejszych: łatwo im urządzić obronę, łatwo też na własnem granicznem przedpolu rozwinąć się do ofenzyw y. Istnieją zaś tylko dwa szlaki, odpow ied­

nie do wkroczenia zzewnątrz do tej wielkiej tw ier­

dzy: zachodnio-napoleoński i wschodnio-rosyjski.

Znaczenie strategiczne Prus nie w pływ ało k o ­ rzystnie na ich rozw ój, pom im o, że niszczyciel­

skich najazdów nie przechodziły. Zaludnienie zw ięk­

sza się bardzo w olno; podczas gdy w początkach bytu państwowego Prusy były zaludnione lepiej.

niż Polska, obecnie gęstość ich zaludnienia w yn o­

si tylko 58 mieszkańców na 1 km.2, jeśli zaś nie wliczać ludności miejskiej, to tylko 44 mieszk. na km.2. W pasie nieurodzajnym Mazurów ludność nie przekracza 30 ludzi na km.2, kraj ten ma więc zaludnienie niem al tak rzadkie, jak Polesie. Stan taki przemawia również za wschodnim charakte­

rem Prus.

Na 2 m iljony 229 tysięcy mieszkańców tego kra ju składają się w głównej części dawni Prusacy, którzy nadali now ożytnej ludności sw oje cechy plemienne. Szczep Sudawów stanowi w niektórych okolicach jednolite tło, na którem ludność germań­

ską łatwo odróżnić. W niektórych, niezbyt rozle­

głych okolicach ludność starożytna została w ytępio­

na, a miejsce jej zajęli w ychodźcy z różnych stron Niemiec. Panują tedy w Prusiech różne narzecza, jak platt-deutsch, śląskie, tyrolskie. Poza N iem ­ cami i zniem czonym i Prusakami liczyć m ożna oko­

ło 300 tysięcy zniem czałych Litwinów i tyluż P o ­ laków. Litwinów, św iadom ych swego pochodzenia, jest 30 tysięcy; ośrodkiem ich jest Tylża. Polacy (Mazury) skupiają się koło Olsztyna, a za Mazu­

rów uważa się 47 tysięcy.

Poszczególne obszary różnią się dobrocią gleby i rodzajem gospodarstwa; obok szczerego piasku mazurskiego są gleby o 12 procentach wapna, bar­

dzo urodzajne. Gospodarstwa drobne po wojnach napoleońskich scaliły się z pow odu zubożenia dro­

bnych właścicieli, co narówni ze staraniami rządu pruskiego spow odow ało później wielki rozwój rol­

nictwa i hodow li. Obecnie, po utracie Poznańskiego ną rzecz Polski, Niemcy wyzyskują rolnictwo Prus, dbając bardzo o jego wydajność. Mimo to Prusy przeżywają przełom gospodarczy, głów nie z po­

wodu w ysokich cen przewozu płodów rolnych do Niemiec, jak rów nież z pow odu słabego rozwoju przemysłu w ogóle, a w szczególności trudnych w a­

runków w przemyśle drzewnym, silniej rozwinętym, który surowiec czerpać musi z zagranicy. W inte­

resie Polski leży-, aby przemysłu tego nie w spom a­

gać polskiem drzewem, jak to się obecnie dzieje, gdyż to w pływ a na zm niejszenie emigracji z Prus, a tem samem w kierunku ich w zm ocnienia mili tarnego.

Marek Prószyński.

TOWARZYSTWO MIŁOŚNIKÓW ASTRONOMJ1.

W dn. 4 listopada odbyło się posiedzenie, na którem dr. E. R y b k a w ygłosił odczyt p. t. Polska ekspe­

dycja do Szw ecji na zaćmienie słońca w dn. 29 czerwca 1927 r.

ODDZIAŁ WARSZAWSKI TOWARZYSTWA BIO­

LOGICZNEGO. Na zebraniu w dn. 9 listopada w y­

głosili referaty: M. S k a l i ń s k a i S. C u c h t m a ­ n o w na: Badania karjologiczne nad rasą wielo- postaciową Petunia uiolacea; A. D m o c h o w ­ s k i : W p ł y w głodu na stosunek jądr owoplazm a- tyczny kręgow ców ciepłozmiennych; S t. S t e r - l i n g - O k u n i e w s k i : Odczyn sk órny na działa­

nie przesączu grużlicznego u chorych na gruźlicę;

E. S y m : Równowagi chemiczne w układach enzy­

matycznych.

POLSKIE PRZYRODNICZE TOWARZYSTWO PE ­ DAGOGICZNE. Na posiedzeniu Oddziału W arszaw ­ skiego w dn. 19 listopada p. A n t o n i e w i c z ó ­ w n a w ygłosiła odczyt p. t. Ogrody szkolne.

12 W SZ E C H Ś W IA T >6 3

S P R A W O Z D A N I A Z L I T E R A T U R Y

W ł. N a t a n s o n . P o rzą d ek Natury. Kraków, 1928. Str. 4 nlb. - f 208. Krakowska Spółka W y ­ dawnicza.

nepl tfU3suię .... de rerum natura... Od mędrców z Miletu, przez zgórą 25 w ieków, boryka s if czło ­ wiek z zagadką Przyrody. Przez klęski i triumfy idzie ku poznaniu jej ładu; czasem w szaleństwie usiłuje za jednym zamachem zerwać z jej oblicza za­

słonę, jednym skokiem próbuje dotrzeć do prawdy.

Dzisiaj — po tylu stuleciach — co w iem y nnpewno?

Jaką stw orzyliśm y syntezę? W niezliczonych n au ­ kach, z powodzi ksiąg, z potopu artykułów — co ma wartość istotną, nie przemijającą? Co na podziw i cześć zasługuje, a co na obojętność lub wzgardę?

Gdzie rzeczyw istość, a gdzie pozór i złudzenie?...

Znakomity profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego obdarzył nas now ym zbiorem sw ych rozmyślań nad sprawami bardzo głębokiem i, a zarazem bliskiemi, ludzkiemi sprawami. P ow ażna i mądra książka; ale to nie wszystko: bije w niej cierpiące i w spółczują ce serce jej autora. Gorzka, bolesna jest jego w ie­

dza; w iele na tych kartach nieuleczalnego smutku, próżno na nich szukać radosnej beztroski, z w iary naiw nej płynącej. Pod w ieczór żyw ota pisana, k sią ż ­ ka przepojona jest m elancholją i rezygnacją. Autor nie rzuca się już w nurt życia, obserwuje je tylko ze spokojnym uśm iechem zrozumienia.

W ięcej niż połow ę tom u w ypełniają dwa w spania łe syntetyczne zarysy: jeden pośw ięcony Francisz­

kowi Baconowi, drugi N ew tonow i. (Zapewne z oka­

zji 300-ej rocznicy śm ierci B acona i 200-ej roczni­

cy śm ierci N ew tona). Z niesłabnącem zajęciem, nie­

kiedy ze w zruszeniem czyta się te dzieje życia i prac dwóch łudzi, tak odm iennych od siebie pod każdym względem, obu niezm iernie zasłużonych, obu w iel­

kich. N ależy podziw iać m istrzostw o autora: rzecz jest traktowana szkicowo, fragm entarycznie — a je­

dnak obraz jest pełny, barwny i plastyczny. W szyst­

ko tu oparte na oryginałach —- dziełach, listach, pa­

miętnikach; stąd św ieżość i urok opow iadania. Gi­

gantyczne w ysiłki m yśli, polem iki uczonych, intrygi i zaw iści m ałych ludzi, cierpienia i radości, zaszczy­

ty i poniżenia — cała prawda, całe piękno i w szyst­

kie nędze życia, życie sam o w oła z tych kart.

Przed ogrom em i potęgą, przed niezm ierzonem b o ­ gactwem przyrody taożn a się tylko korzyć; i jak ­ kolw iek niem a bardziej zdum iewającego i cudow ne­

go zjaw iska nad m yśl ludzką, nierozum ną i zw odni­

czą byłaby nadzieja, „że dotrzem y do ustroju, do ustanowienia natury“ (str. 77). „Nie poznajem y istoty zjawisk; poznajem y stosunki zjawisk'* (109).

Nasza wiedza jest z konieczności pow ierzchow na,1 ułam kowa, w zględna. Uczeni, za przykładem N ew ­

tona, winni stać na gruncie trzeźwego empiryzmu.

Przez zm ysły stykamy się ze światem; niem a inne­

go sposobu poznania zjawisk. Drogą uogólniania doświadczeń, zwolna i ostrożnie, jak Newton, niech pracownicy nauki dążą do odkrywania praw idłow o­

ści w świecie; ale niech się nie łudzą, by cokolw iek m ożna było w iedzieć a priori. „Mimo świetnych n ie­

kiedy pozorów, każdy system at aprioryczny z za- rozumienia i z pychy ducha ludzkiego... wyrasta"

(29). Tymczasem „prawdziwą mądrością jest in te­

lektualna pokora" (24). Nie poznam y nigdy w szyst­

kiego w przyrodzie; ale pow oli, w niezm iernym tru­

dzie, cośkolwiek jednak poznajem y, zdobywając w ie­

dzę dającą się stosować, wiedzę skuteczną. Bacon z W erulamu jasno zrozumiał, że tego trudu ludzkość nie m oże sobie oszczędzić, ale że ponieść go warto.

Powinniśm y być mu wdzięczni za to, czego nas nauczył; ale nie bawmy się odkrywaniem jego po­

myłek: „poszukiwanie ułom ności w w ielkich arcy- utworach jest lichą robotą, którą zostawm y miałkim umysłom" (48).

Te myśli odnajdujemy także w „Szkicach" i „D ro­

biazgach'-, w dalszych częściach książki. Pisząc 0 nieodżałow anym Marjanie Smoluchowskim, skła­

dając hołd zasłudze prof. J. J. Boguskiego, przema­

wiając na zjeździe fizyków o podw alinach nauki, au­

tor nasuwa nam wszędzie przed oczy obraz nieskoń­

czenie zawiłej przyrody i naszego ograniczonego, ale w sw ym buncie przeciwko w łasnej ograniczoności cudownego umysłu. Mówi nam o tem mądrze i pięk­

nie.

Piękno dostrzega autor „Porządku Natury" nie­

tylko w zjawiskach natury, w ich harmonji; widzi je także i odczuwa w dziełach ludzkiego ducha. Jest nietylko uczonym przyrodnikiem; jest humanistą.

N ihil humani a se alienum putat. Świadectwem — jego studja literackie, których ślady, w postaci w ie­

lu przenikliwych uwag, zawiera także ten tomik (podobnie jak poprzedni: Oblicze Natury. Kraków, 1924); przedewszystkiem zaś jego um iłow anie gen jalnego m elancholika Shelleya, uczczonego szkicem godnym poety i człowieka.

Odczyty, przem ówienia i szkice W ładysław a Na- tansona są ozdobą naszej współczesnej literatury naukowej. Można je śm iało postaw ić w jednym rzę­

dzie z pracami z zakresu historji i fiłozofji przyrodo­

znawstwa takich mistrzów, jak J. Clerk Maxwell 1 H. Poincare, P. Duhem i E. Mach. W yrafinowana kultura umysłowa, głęboka wiedza, wykwintna for­

ma — wszystko to złożyło się na dzieło nieprzem ija­

jącej wartości.

Dr. Bolesław Gawęcki

T R E Ś Ć : Ś. p. Józef W ierusz Kowalski przez Wacława Wernera. W. H. Keesom i zestalenie helu przez Wacława Wernera. Piąty M iędzynarodowy Kongres Genetyczny przez dra M. Skałińską. Z p o ­ siedzeń naukow ych. Spraw ozdania z literatury.

W ydawca: Tow. W ydaw n. „W szechświat" s. z o. o. Redaktor: Adam Czartkowski Drukarnia Wł. Łazarskiego, Warszawa Złota 7/9