RECENZJE 145
społecznego oraz wzajemnych relacji pomiędzy jego różnymi poziomami. A to dowodzi - moim zdaniem - tego, że porusza się w obrębie najbardziej istotnych dla socjologa problemów.
K rzysztof Gorlach
Slovak Sociological Review - przegląd artykułów
Slovak Sociological Review, W iosna’96, Jesień’96, redaktor naczelny: Ladislav Machaczek; wydawnictwo Słowackiej Akademii Nauk
„Slovak Sociological Review” (SSR) to jedyny na Słowacji wydawany po angielsku periodyk poświęcony badaniom nad społeczeństwem. Można więc założyć, iż publikowane w nim artykuły odzwierciedlają trafnie dominujące we współczesnej słowackiej socjologii problemy badawcze oraz trendy teoretyczne i metodologiczne. Przypuszczenie takie potwierdza fakt, iż w dwóch ostatnich, omawianych poniżej numerach SSR zdecydowaną większość autorów stanowią Słowacy.
Tematem numer jeden zarówno w wiosennym, jak i jesiennym numerze SSR jest zmiana systemowa oraz aktualna sytuacja na Słowacji analizowana z per
spektywy zmiany. Pomimo obecności nurtu teoretycznego (Pavel Machonin:
„Post-Communist Social Transformation and Modernization”), problematyka zmiany systemowej jest poruszana głównie z perspektywy empirycznej, przy czym część opracowań wychodzi poza rzeczywistość słowacką i obejmuje kraje Wyszehradzkie (Robert Rosko: „The Transformation-Modernization Potencial of Slovak Actore”), a nawet cały region Europy Środkowej (Jan Isa: „New Stage of Economic Transition in Post Socialist Countries”). W nurcie empirycz
nym widoczne są dwa podejścia: analizy danych sondażowych oraz opisy oparte na faktach znanych ze środków masowego przekazu.
Teksty poświęcone tematyce transformacyjnej obejmują m.in. takie dziedzi
ny przemian jak demografia, struktura społeczna, ekonomia i polityka. Jednak najwięcej uwagi słowaccy autorzy poświęcają analizom zmian, aktualnej sytua
cji i perspektywom rozwoju Słowacji w sferze politycznej.
Skupienie się na problematyce politycznej jest niewątpliwie związane ze szczególnie trudną sytuacją w tej sferze panującą na Słowacji. Zora Butorowa, Olga Gyafrasova i Miroslav K uska charakteryzują trendy pojawiające się w polityce wewnętrznej po wyborach 1994 roku w tekście „Slovakia After 1994 Election: Transition Challenges in Public Perception” jako „wzmocnienie paternalizmu w prawodawstwie, koncentracja władzy w rękach organów wykonawczych, zmiany w procesie prywatyzacyjnym prowadzące do klienteliz- mu, konfrontacyjna postawa koalicji rządzącej względem mniejszości węgier
146 RECENZJE
skiej i rządowy interwencjonizm w mediach”. Wszystkie te zjawiska wskazują na „wzrastającą polityczną polaryzację, wzmocnienie tendencji autorytarnych i polityczną niestabilność.” Według autorów oznacza to, iż na Słowacji
„istnieniu formalnych demokratycznych instytucji nie towarzyszy rzeczywiście demokratyczna praktyka.”
Niestabilność polityczna prowadzi z kolei, jak pisze Silvia Mihalikowa w „The Painful Birth o f Slovak Democratic Political Culture”, „do częstych zmian oficjalnie propagowanych wartości politycznych”. W takich okolicznoś
ciach niezwykle trudne jest kształtowanie się kultury politycznej niezbędnej dla powstania skonsolidowanej demokraq'i pluralistycznej. Dlatego słowaccy bada
cze poświęcają sporo uwagi analizom reakq'i społeczeństwa na wydarzenia w sferze polityki, a w szczególności na decyzje i zachowania słowackich elit politycznych. Według analiz Silvii Mihalikowej „komunistyczna ideologia jest ciągle częścią słowackiej świadomości społecznej”, a odrzucenie starego reżimu i udzielone n a początku poparcie dla nowego miało w przypadku większości obywateli jedynie charakter werbalny.
Jak wynika z artykułu Zory Butorowej, Olgi Gyafrasovej i Miroslava Kuska, w latach 1994-1995 zanotowano jednak w społeczeństwie słowackim pewne tendencje pozytywne. Nastąpił wzrost poparcia dla demokratycznych zasad sprawowania władzy oraz gospodarki rynkowej. Mimo to większość słowackich respondentów w kwestiach ekonomicznych wciąż liczy na opiekuń
czą rolę państwa.
Porównanie postaw wobec nowego systemu na Słowacji z postawami dominującymi w innych krajach regionu przeprowadził Robert Rosko w tekś
cie: „The Transformation-M odernization Potencial of Slovak Actors”. Artykuł ten został opracowany na podstawie danych pochodzących z polsko-czes- ko-słowackiego projektu badawczego. Wykorzystane w tekście rezultaty po
chodzą z badań porównawczych zrealizowanych w wymienionych powyżej trzech krajach w 1995 roku. W celu dokonania porównań autor skonstruował wskaźnik nazwany „potencjałem modernizacyjno-transformacyjnym”. Wskaź
nik ten składa się z postaw wobec demokracji, prywatyzacji oraz integracji z Europą. Analizy przeprowadzone przez Roberta Rosko potwierdziły po
stawioną przez niego na wstępie hipotezę, iż „potencjał prywatyzacyj- no-modernizacyjny” na Słowacji jest istotnie niższy niż w Polsce i w Czechach (Słowacy częściej przejawiają postawy antydemokratyczne, antyrynkowe i anty
europejskie).
Oprócz artykułów skupiających się na transformacji sfery politycznej w ostatnich dwóch numerach SSR znajdują się analizy zajmujące się także nieco inną problematyką. Interesujący wydaje się tekst opisujący niektóre zmiany demograficzne, jakie można było zaobserwować na Słowacji po roku 1989 roku (Magdalena Piscova: „A Change or M odernization in Conjugal and Re- producive Behavior o f the Population in Slovakia?”). Według autorki reformy
RECENZJE 147
w sferze ekonomicznej i politycznej musiały sprzyjać istotnym zmianom wskaźników demograficznych. Stosunkowo krótki czas, jaki minął od rozpo
częcia transformacji nie pozwala jeszcze na dokonywanie zbyt daleko idących uogólnień, niemniej już teraz można powiedzieć, iż w Słowacji spadła liczba zawieranych małżeństw, zmniejszyła się także stopa urodzeń. Równocześnie wzrósł odsetek dzieci narodzonych poza związkami małżeńskimi. Zmiany te autorka wiąże ze wzrastającymi kosztami ekonomicznymi związanymi z za
kładaniem rodziny, a także z rosnącymi możliwościami realizowania się ludzi młodych w innych dziedzinach życia.
Podsumowując przegląd tekstów opublikowanych w dwóch ostatnich to mach „Slovak Sociological Review” można powiedzieć, iż dominuje tu prob
lematyka związana z transformacją, w szczególności zaś przemianami w sferze politycznej. Słowackie analizy charakteryzują się przewagą podejścia empirycz
nego (raportowego) nad teoretycznym, a także skupieniem się przede wszystkim na sferze subiektywnej percepcji zmian przez obywateli raczej niż na społecz
nych zachowaniach, czy też przemianach instytucjonalnych. Na końcu warto zaznaczyć, iż w SSR pojawiają się także interesujące artykuły odbiegające znacznie zarówno problematyką, jak i sposobem analizy od dominującego nurtu. Przykładem takiego tekstu jest zamieszczona w jesiennym numerze prezentacja koncepcji teoretycznej opartej na pojęciu entropii autorstwa profe
sora Uniwersytetu w Kalifornii Kennetha Bailey’a „Advances in Social Ent
ropy Theory”.
Katarzyna Pełczyńska-Nałęcz
