STUDIA SOCJOLOGICZNE 1994, 1 (132) ISSN 0039-3371
WPROW ADZENIE
Tom ten zawiera (poza dwoma przypadkami) teksty niektórych referatów wygłoszonych na zorganizowanej w Krakowie w dniach 5 - 6 listopada 1993 roku przez Oddział Krakowski Polskiego Towarzystwa Socjologicznego kon
ferencji: „Strukturalizacja społeczeństwa polskiego: wyzwania teoretyczne” . Zasadniczą ideą konferencji była próba spojrzenia na przeobrażenia społeczeń
stwa polskiego (a przede wszystkim procesy dokonujące się w jego strukturze) z perspektywy uogólniającej refleksji teoretycznej. Chcieliśmy, innymi słowy, pójść na przekór tendencjom, które we współczesnej polskiej socjologii wyraża
ją się dominacją refleksji na poziomie prostego opisu rzeczywistości, po
sługującej się raportam i z badań empirycznych, sondażami opinii, badaniami marketingowymi itp. Nie kwestionując bynajmniej wagi tych dokonań, zwłasz
cza w obecnej sytuacji, kiedy to w społeczeństwie zaznacza swoją obecność szereg nowych zjawisk i procesów społecznych, stoimy jednak na stanowisku, że taka porcja refleksji teoretycznej jest niezbędna z dwojakiego przynajmniej powodu. Po pierwsze, socjologia polska m a wtedy szansę uniknąć zepchnięcia do zaścianka, w którym traktowana będzie głównie jako działalność badawcza w obszarze szczególnie interesującego laboratorium procesów społecznych, jakim jest dzisiaj społeczeństwo polskie na równi z innymi społeczeństwami Europy wschodniej. Po drugie, refleksja teoretyczna jest niezbędna do głębszego oglądu i analizy dokonujących się u nas obecnie zjawisk i procesów. Bez konfrontacji oglądu naszej rzeczywistości z teoretyczną myślą zawartą zarówno w socjologii światowej, jak i w naszej rodzimej tradycji, nie m a szans na stworzenie rzeczywiście socjologicznego obrazu polskiej transformacji.
Dokonujące się od kilku lat radykalne przemiany społeczeństwa polskiego stawiają zatem przed polskimi socjologami szereg prowokujących wyzwań teoretycznych. Należą do nich przede wszystkim pytania dotyczące struktury społecznej, a więc charakteru, kierunku i znaczenia globalnych procesów strukturalizacyjnych i ich wpływu na stosunki między zbiorowościami społecz
nymi. Należałoby oczekiwać, że w takiej sytuacji pojawi się szereg koncepcji
6 WPROWADZENIE
mających ambicje i walory eksplanacyjne. Zadawaliśmy jednak sobie pytanie:
czy nie jesteśmy świadkami procesu odwrotnego, to znaczy zamierania teorii i przeobrażania się socjologii polskiej w naukę opisową i ograniczającą się do rekonstrukcji poszczególnych fragmentów życia społecznego i doraźnych pro
gramów aplikacyjnych.
Intencją naszą było skonfrontowanie wielu badań i koncepcji odnoszących się do różnorodnych aspektów struktury społecznej. Sądziliśmy, że pozwoli to na podjęcie bezpośredniej dyskusji dotyczącej tej problematyki, a także będzie przyczynkiem do choćby częściowego naszkicowania fragmentów teorii struk
tury współczesnego społeczeństwa polskiego. Tak się też zresztą stało, bowiem zgłoszone propozycje skupiały się głównie na klasowych wątkach struktury społecznej. Ponadto analizy prowadzone przez Autorów nie objęły swoim zasięgiem wszystkich, znaczących kategorii strukturalnych naszego społeczeń
stwa (brak np. zupełnie problematyki chłopskiej).
W arto podkreślić, że idea naszej konfrontacji okazała się bliska wcale pokaźnemu gronu polskich socjologów, którzy wyrazili chęć uczestniczenia w niej. Trzeba tu zatem wymienić: Władysława Kwaśniewicza, Tadeusza Borkowskiego, Włodzimierza Wesołowskiego, Władysława Adamskiego, Hen
ryka Domańskiego, Jacka Wasilewskiego, Janusza Goćkowskiego, M arka Latoszka, Zdzisława Zagórskiego, Jerzego Heymanna, Jacka Tittenbruna, Grzegorza Zabłockiego, Stanisława Marczuka oraz Piotra Sztompkę. I choć nie wszystkie wygłoszone referaty Czytelnik znajdzie w prezentowanym tomie (dodatkowo postanowiliśmy wobec tego włączyć teksty Edmunda Mokrzy
ckiego i M ariana Malikowskiego), to jednak wszystkim uczestnikom chcielibyś
my w tym miejscu wyrazić serdeczne podziękowanie.
Referaty prezentowane w trakcie konferencji poruszały się w kilku istotnych - naszym zdaniem - obszarach problemowych, których odbiciem jest struktura niniejszego tomu.
Całość tomu otwiera tekst referatu wygłoszonego przez Piotra Sztompkę.
Jego rozważania wprowadzają do dyskutowanych zagadnień globalną, cywili
zacyjną perspektywę analizy, skupioną w dużej mierze na kulturowych i instytu
cjonalnych czynnikach, wyznaczających działania ludzkie oraz procesy społecz
ne w toku transformacji. W tym sensie stanowią one interesujące uogólnienie, w którym pomieścić można wiele z bardziej szczegółowych problemów porusza
nych w następnych tekstach.
Jednym z istotnych zagadnień poruszanych w trakcie konferencji był problem strukturalizacji klasowej społeczeństwa polskiego podlegającego ak
tualnie zmianom. Temat ten podjęło - choć oczywiście w różny sposób - kilku kolejnych Autorów. W artykule zamieszczonym w ramach tego - jeśli można to tak określić - „klasowego bloku” Włodzimierz Wesołowski prezentuje pod
stawowe postulaty dyskursu o klasach oraz analizuje procesy warunkujące wyłanianie się w Polsce klasy kapitalistów. W alor jego tekstu polega - w naszym
WPROWADZENIE 7
przekonaniu - nie tylko na prezentacji ogólnych ram teoretycznych, ale także na próbie analizy podstawowych typów procesów klasotwórczych, zachodzących w toku obecnych przemian w Polsce. W kolejnym artykule Edmund Mokrzycki rozważa problem formowania się we współczesnym społeczeństwie polskim nowej klasy średniej. Podkreśla w tym kontekście nie tylko jednak obiektywne, strukturalne wyznaczniki tego procesu, ale także konieczną zmianę w funkc
jonujących w świadomości społecznej normach i wartościach, będącą istotnym wyróżnikiem tworzącej się w Polsce „knowledge class” .
Kolejny tekst odnoszący się do zagadnień struktury klasowej skupia się na problematyce własności. Jacek Tittenbrun w artykule, którego prowokujący tytuł nawiązuje do słynnego Burnhamowskiego określenia o „rewolucji mene
dżerów” , analizuje przede wszystkim zachowania kierowniczej kadry przedsię
biorstw w toku dokonujących się procesów prywatyzacyjnych, wskazując na zdobywanie przez przedstawicieli tej grupy uprzywilejowanej pozycji klasowej właścicieli. W artykule Tittenbruna szczególnie widoczny jest także wątek wartościujący. A utor zajmuje wyraźnie krytyczne stanowisko wobec form procesów prywatyzacyjnych w Polsce, które - jego zdaniem - pogłębiają istniejące i tworzą nowe nierówności społeczne, zbliżające się wręcz niekiedy do konfliktów typu klasowego.
Szersza problematyka różnych mechanizmów strukturalizacji społecznej prezentowana jest w kolejnym artykule. Henryk Domański w tekście po
święconym nowym mechanizmom stratyfikacyjnym, podejmuje rozważania dotyczące nowych hierarchii i osi podziału, których kluczową płaszczyzną jest struktura społeczno-zawodowa. Przeprowadzone rozważania skłaniają A utora do tezy, że dostrzegane konfiguracje dystansów społecznych są przejawem odchodzenia od układu stratyfikacyjnego ukształtowanego w systemie realnego socjalizmu. Trudno jest natomiast - jego zdaniem - jednoznacznie ocenić, czy na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych zmiany te postępują w kierunku systemu rynkowego, chociaż dane z ostatnich lat wskazują, że istniejące w Polsce konfiguracje dystansów społecznych nie odbiegają zasad
niczo od tego, co charakteryzuje sytuację krajów kapitalistycznych.
Dwa kolejne teksty dotyczą już bardziej szczegółowych zagadnień. Prezen
tują one bowiem - jeśli można to tak określić - trzy rozmaite wymiary struktury społecznej. W pierwszym w tym bloku tematycznym artykule M arian Malikow- ski dokonuje analizy czynnika przestrzeni, jako elementu strukturalizacji społecznej. Wskazuje on na pomijane dotąd w badaniach zagadnienie związków pomiędzy przestrzennym położeniem jednostek, grup społecznych, kategorii, instytucji i organizacji, a wymiarami statusu społecznego.
Z kolei M arek Latoszek prezentuje biografię jako swoisty wymiar struktury społecznej. W prowadzonej przy użyciu kategorii teoretycznych będących pochodną metody wywiadu narracyjnego analizie, A utor skupia się na sposo
bach przeżywania świata oraz własnego w nim losu przez przedstawicieli
8 WPROWADZENIE
środowiska robotniczego. Ponadto rekonstruuje on sposoby adaptowania się robotników do zmian modernizacyjnych i metody zachowania tożsamości.
Jednocześnie polemizuje z przyjmowanym na ogół przez badaczy wizerunkiem świadomości roszczeniowej robotników, pokazując, że ta kategoria społeczna funkcjonuje nie tylko w obszarze tożsamości zbiorowej, ale cechuje ją również wyraźnie wyartykułowana tożsamość indywidualna.
Każdy z przedstawionych tekstów winien się oczywiście bronić sam. Nam pozostaje jeszcze podziękowanie tym wszystkim, dzięki którym możemy przed
stawić materiały konferencji pod osąd całego środowiska socjologicznego.
Dziękujemy zatem przede wszystkim Zarządowi Głównemu Polskiego Towa
rzystwa Socjologicznego, którego dotacja stanowiła finansowe zabezpieczenie naszego spotkania w Krakowie. Dziękujemy także naszemu Koledze, wielolet
niemu skarbnikowi Oddziału Krakowskiego Ryszardowi Filasowi za trud włożony w organizację konferencji i prowadzenie związanych z nią (i nie tylko) spraw finansowych.
Iwona Butmanowicz-Dębicka K rzysztof Gorlach Kraków, 23 m aja 1994 roku
