1 9 6 L I S T Y ЕЮ R E D A K C J I
5. N a s. 329— 330 d y sk u sji rozw ażan o sp r a w ę p o d w ó jn y ch d eszy fr d ep esz D e - b o leg o . Ł o jek u zn ał, ż e z d eszy fr „ ek sp u rg o w a n y ch ” u su n ięto in fo r m a c je „n iep o k o ją c e ”, to je s t ta k ie , k tó re s y g n a liz o w a ły n ie b e z p ie c z e ń stw o zbrojn ej in te r w e n c ji R o sji, z a c h o w a n ie m a lk o n te n tó w w P etersb u rg u , n ie p r z y c h y ln e R zeczy p o sp o litej s ta n o w isk o K a ta rzy n y II itp .; p r z y ją ł n ad to, że zn iek szta łco n e d e sz y fr y b y ły je d y n y m in fo rm a to rem Ig n a ceg o P o to c k ie g o o sy tu a c ji n a d N ew ą .
P r zeb a d a w szy p ełn ą i sk rócon ą w e r sję d eszy fr w a rch iw u m , p o d a ła m p r z y k ła d y m eto d sk ra ca n ia . P rzy k ła d y t e p o d su m o w a ła m ; „W brew o p in ii Ł o jk a o d n o si s ię w r a ż e n ie , iż w d eszy fra ch n ie m a zn iek szta łce ń m ery to ry czn y ch ” (s. 330). W r e p lic e an i sło w a o p rzy k ła d a ch , za to su g e stia , że o cen a p o lem istk i op iera się l i ty lk o n a w r a ż e n iu — in n y m n iż Łojka.
N a s. 173 r e p lik i A u to r rad zi m i „trochę d ok ład n iej stu d io w a ć w a r c h iw u m d o
k u m e n ty z X V III s tu le c ia ” ; u trzy m u je b o w ie m , w b r e w zd a n iu w y r a ż o n e m u w d y sk u sji, że w ra p o rcie K o w n a ck ieg o je s t m o w a n ie o 1000, a o 4000 k a ra b in ó w .
„Z ak ład am — p isze Ł ojek — że m iała [p olem istk a] ju ż w ż y c iu do c z y n ie n ia z p e w n y m i d o k u m en ta m i a r c h iw a ln y m i z k o ń ca X V III w ie k u , p o w in n a w ię c u m ieć o cen ić, czy n ie w y r a ź n ie n a p isa n a cyfra to „1” czy „4”.
T y m ra zem ła tw ie j n iż w w y p a d k u d ep esz D eb o leg o p op rosić o o p in ię c z y te ln i
k ó w : n ie c h p rzem ó w ią fo to g ra fie.
Z o f i a Z i e l i ń s k a
Na marginesie artykułu A. Pośpiecha i W. Tygielskiego*
P rzy zn a m się , ż e w y m ien io n y a r ty k u ł p rz e c z y ta łe m z z a in tereso w a n iem , a c z k o l
w ie k n ie z a w sz e g o d ziłem s ię z w n io sk a m i au to ró w . W yd ała md s i ę te ż in te r e su ją ca prób a z a sto so w a n ia p o jęć so cjo lo g icz n y c h p r z y o m a w ia n iu za g a d n ie ń h isto ry czn y ch . N ie m n iej jed n ak w y d a je m i s ię , że z a ró w n o w in te r e s ie o b u a u to ró w , k tó rzy .chyba n a d a l za m ierza ją z a jm o w a ć s ię ty m tem a tem , ja k i m ło d sz y c h h i
sto r y k ó w w a r to z g ło s ić p e w n e u w a g i, ja k ie n a su w a ją s ię h is to r y k o w i p r z y czy ta n iu teg o artyk u łu .
P ie r w sz a u w a g a d otyczy b łęd u p o p ełn ia n eg o c z ę sto p rzez so c jo lo g ó w za jm u ją cych s ię h istorią. P o le g a o n n a ty m , ż e so c jo lo g o w ie n ie d ostrzegają teg o , że sto su n k i sp o łeczn e zm ien ia ją s ię z u p ły w e m p e w n e g o czasu i n ie m ożn a b ezk arn ie, jak tu c z y n ią a u to rzy , p rzen o sić p e w n y c h z ja w is k z a o b serw o w a n y ch w X V III w ie k u n a w ie k X V II zw ła szcza n a jeg o p ie r w sz ą p o ło w ę. S to s u n k i m ię d z y szla ch tą a m a g n a terią u k ła d a ły s ię w sie d e m n a sty m w ie k u jed n ak in a czej n iż w cza sa ch , o k tó ry ch p;isał O chocki czy Koźrraian. P r z y n ie w ą tp liw y c h p e w n y c h p od ob ień stw a c h sta n o w isk o m agn atów b y ło jed n a k in n e w p ie r w sz e j p o ło w ie X V II w ., k ie d y t o w ła d z a k r ó le w sk a foyła jed n ak s iln ie js z a n iż p óźn iej. S tw ie r d z a ito r ó w
n ież i J. A . G i e r o w s k i w sw e j św ie ż o w y d a n e j „ H isto rii P o ls k i” (tom II).
D alszą m o ją p reten sją d o a u to ró w je s t ic h o d n o szen ie s ię d o źród eł. A u to rzy w y k o r z y sta li n ie w ą tp liw ie c ie k a w e i b o g a te m a te r ia ły d o te m a tu z n a jd u ją c e s ię w d a w n y m a r c h iw u m Z am oysk ich , itoteż p o w o łu ją s ię n a n ie zw ła szcza w p ie r w szej c z ę śc i d o ść często . A le jak że je cy tu ją ! W y d a je im s ię , ż e w y sta r c z y p od ać
■numer ręk o p isu i stronię. T y m cza sem d la c z y ta ją ceg o , z w ła sz c z a d la h isto ry k a , w a ż
n e jest d a to w a n ie i o k r e śle n ie c h a ra k teru źródła. C o o zn a cza t e n b rak b liższych d a n y c h o źoródle, p o z w o lę so b ie w y ja ś n ić n a p rzy k ła d zie. O to a u to rzy p is z ą c n a str. 226 o p o czu ciu w sp ó ln e g o in te r e su w y stę p u ją c y m w k o la ch z w ią z a n y c h w ja k im ś sto p n iu z m a g n a terią p o d a ją ty t u łe m p rzy k ła d u fa k t, ż e Ż y d z i m ieszk a ją cy
* A . p o ś p i e c h , W. T y g i e l s f c i , Społeczna ro la dw oru m agnackiego X V II i XVIII w iek u , P H t . Ł X IX , 1978, z. 1.
L I S T Y D O R E D A K C J I 197
w Z am ościu „sam orzu tn ie” z d o b y li s ię n a zło że n ie p e w n y c h s u m p ie n ię ż n y c h p rze
zn a czo n y ch n a w z m o c n ie n ie o b ro n n o ści Z am ościa. S ą d z ę jed n a k , ż e n ie t y lk o h i
sto ry k a , a le r ó w n ie ż so c jo lo g a m o ż e z a in tereso w a ć p y ta n ie , k ie d y t o s i ę sta ło . Ina
c z e j b o w ie m o są d zim y te n fa k t, w w y p a d k u gd y b y m ia ł m ie jsc e w c z a s ie g łę b o k ie g o p ok oju , in a c z e j z a ś g d y b y s t a ło s ię t o w r . 1648, w m o m e n c ie w ię c p o d c h o d z e n ia pod m u r y Z am ościa (pow stańców u k raiń sk ich , k tó r z y ja k t o d o b rze w ie d z ie li Ż yd zi, ro z p r a w ili s ię o k ru tn ie z lu d n o ścią p o ch o d zen ia ży d o w sk ie g o . T y m c za sem a u to r z y o g ra n icza ją s ię d o p o d a n ia sy g n a tu r y i str o n ic y rękopisu.
P o w a żn ą część' s w y c h ro zw a ża ń o p a r li poza ty m a u to rzy n a d ru k ow an ych p a m iętn ik a ch i op ra co w a n ia ch . N ie d ą ż y li tu zg o d n ie z za ło ż e n ie m d o k o m p letn eg o w y k o rzy sta n ia te g o ty p u d z ie ł. B y ło t o n ie w ą tp liw ie ic h dobre praw o. S k o ro jed n a k s ię g n ę li d o p a m ię tn ik ó w , ito n a le ż a ło w p ie r w sz y m r z ę d z ie w y k o r z y sta ć t e k tó r e z a w iera ją w ię c e j m a te r ia łu d o te g o za g a d n ien ia . Sitąd te ż o d czu w a m y tu b rak ta k w a żn eg o źródła, ja k „M em oriale” A lb ry ch ta S ta n is ła w a R a d ziw iłła ,
„ P a m iętn ik a ” P a sk a , z o p r a c o w a ń zaś d zieła A . S a j k o w s k i e g o „N ad sta r o p o lsk im i p a m ię tn ik a m i” (P oan ań 1964), .tegoż „Od S ie r o tk i d o R y b eń k i” (P oznań 1965) w r e sz c ie d z ie ł W ła d y sła w a Ł o z i ń s k i e g o .
Z astrzeżen ia d a le j m u s i b u d z ić sp o só b w y k o r z y sty w a n ia p r z e z a u to ró w po
szczeg ó ln y ch źródeł. T a k n p . „ P a m iętn ik ” K oźm ian a, p is a n y p r z e z n ie g o w w ie k u sę d z iw y m (m ia ł w ó w cza s p o n a d 80 la t) w y m a g a p e w n e j o stro żn o ści. D o czego m o że p ro w a d zić b e z k ry ty czn e o d n o szen ie s ię d o z a w a rty ch w ty m p a m iętn ik u w ia d o m o ści, m ożn a za d em o n stro w a ć n a jed n y m p rzy k ła d zie. O to n a str o n ie 231 a u to rzy z c a ły m z a u fa n ie m c y tu ją w od n o śn ik u n r 123 je g o in fo rm a cję, ż e „od n a jd a w n ie jsz y c h cz a só w ” w o je w o d a m i lu b e lsk im i b y w a li je d y n ie p r z e d sta w ic ie le r o d zin F ir le jó w , T a rłó w , L u b o m irsk ich i Z am oysk ich . W ystarczy jednak zajrzeć d o N iesiieckiego, b y s ię p rzek o n a ć, ż e w y p o w ie d z i te j n ie m ożn a b ra ć d o sło w n ie.
W szak n ie s ię g a ją c d o X V I w . w s tu le c iu X V II m o żn a w y m ie n ić w o je w o d ó w lu b e lsk ic h n ie n a leżą cy c h d o ty c h ro d zin ja k Miarek S o b iesk i, G abriel T ęezyń sk i, M ikołaj O leśn ick i, W ła d y s ła w R e j, w X V II I w . z a ś A le k sa n d r a D rzew ick iego, Ig n a c e g o T w a rd o w sk ieg o . P o z a ty m w y k o r z y stu ją c p a m iętn ik i, c z y te ż o p ra co w a
n ia n a le ż y to czy n ić u w a ż n ie . T y m cza sem n p . n a s. 225 a u to r z y p o w o łu ją c się n a
„D yaryu sz” O ś w ięcim a (s. 125) u trzy m u ją , ż e śm ierć h etm a n a S ta n isła w a K o n ie c p o ls k ie g o b y ła d la je g o d w o rza n in a , O św ięcim a , „ siln y m c io s e m ” . Jed n a k o w o ż n a w sk a za n ej str o n ie n ie m a d a n y c h u p ra w n ia ją cy ch d o p o d o b n eg o stw ierd zen ia . P isz ą c o d w orzan ach „ r e sp e k to w y c h ” au to rzy p o w o łu ją się n a s. 231 n a d ziełk o C z em ieck ieg o , tym czaseim w s p is ie d w o rza n S t. L u b o m irsk ieg o p o d a n y m p rzez n ie g o n ie m a w ogóle tej k a te g o r ii d w orzan „ r esp ek to w y ch ”. N a s. 234 au to rzy o m a w ia ją c sp r a w ę w łą c z a n ia , ^pozaszlacheckich grup sp o łe c z n y c h d o p erso n elu a d m in istra cy jn eg o d w o ru ” stw ierd za ją , że b y ło to zja w isk o „ m a so w e”, przy czym p o w o łu ją s ię n a ro zd zia ł p is a n y p r z e z e m n ie w k sią ż c e „Ż ycie co d z ie n n e roagn aterii p o lsk iej w X V II w .” (s. 65). I s to tn ie n a te j stro n ie o p iera ją c s ię n a „L ib er ch a - moruim” p o d a ję, ż e c z y n ili itak tr z e j m a g n a ci, c z y jed n a k u p r a w n ia to d o t w ie r d zen ia, że m a m y tu d o c z y n ie n ia z zja w isk iem m a so w y m ? W reszcie o sta tn ia u w aga.
J e ś li s ię c y tu je d o s ło w n ie ja k ie ś źródło, n ie w o ln o op u szcza ć c z ę śc i zd a n ia b ez zazn a czen ia teg o w d ruku. T y m c z a se m n a s. 227 p rzy p is n r 91 au to rzy c y tu ją c K oźm ian a op u szcza ją p e w n e c z ę ś c i zd ań b e z za zn a czen ia t e g o w d ruku.
N a ty m og ra n iczę m e u w a g i, a czk o lw iek n ie w y c zerp a łem w szy stk ich -mych zastrzeżeń o d n o śn ie do w sp o m n ia n e g o arty k u łu . A le te ż t o n ie recen zja, a le je d y n ie u w a g i m a ją c e sk ło n ić a u to ró w , k tó rzy n a p e w n o zech cą p row ad zić sw e bad an ia d a le j, d o o stro żn o ści i u w a g i. S ąd zę też, ż e to , c o n a p isa łem , m o że s ię p rzy d a ć r ó w n ie ż i in n y m b a d a czo m id ą c y m śla d em w sp o m n ia n y c h au torów .
W ł a d y s ł a w C z a p li ń s k i
