ANTONINA KŁOSKOWSKA 7 listopada 1919 - 12 lipca 2001
12 lipca zmarła w Warszawie profesor Antonina Kłoskowska, wybitna polska uczona, członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk, wieloletni profe
sor Uniwersytetu Łódzkiego i emerytowany profesor Uniwersytetu Warszaw
skiego.
Jej odejście jest wielką stratą dla środowiska socjologicznego i nauki polskiej.
Antonina Kłoskowska urodziła się 7 listopada 1919 roku w Piotrkowie Trybunalskim. Podjęła studia w Uniwersytecie Łódzkim w 1945 roku, które były kontynuacją nauki zapoczątkowanej na konspiracyjnych kompletach w okresie okupacji. Bardzo wcześnie, bo jeszcze w okresie studiów w 1946 roku podjęła pracę naukową i dydaktyczną jako asystent w UŁ.
Uniwersyteckimi nauczycielami i mistrzami Antoniny Kłoskowskiej byli dwaj najwybitniejsi polscy socjologowie tego okresu - Józef Chałasiński i Stanisław Ossowski.
Łódź w czasie powstawania Uniwersytetu Łódzkiego była miastem szcze
gólnym. W ojna rzuciła tutaj wielu ludzi nauki. W utworzonym w Łodzi Polskim Instytucie Socjologicznym działało grono wybitnych uczonych. Wspomniani już Józef Chałasiński i Stanisław Ossowski, a także M aria Ossowska, Józef Obrębski, Nina Assorodobraj i ostatni przed wrześniem 1939 roku polski doktorant Floriana Znanieckiego - Jan Szczepański. W pokrewnych dyscyp
linach aktywni byli: Tadeusz Kotarbiński, Helena Radlińska, Sergiusz Hessen, M arian Henryk Serejski. Okoliczności te, pomimo wielu utrudnień właściwych okresowi powojennemu, miały znaczący wpływ na ukształtowanie się łódzkiego ośrodka socjologicznego, w tworzeniu którego swój znaczący i w miarę upływu lat rosnący udział miała Antonina Kłoskowska.
Atmosfera intelektualna, która towarzyszyła początkom pracy naukowej Antoniny Kłoskowskiej w kształtującym się Instytucie Socjologii charakteryzo
wała się silnymi powiązaniami zarówno z dorobkiem polskich nauk społecz
nych okresu międzywojennego, jak i z osiągnięciami światowej socjologii i antropologii kultury.
Wpływy Mistrzów, lecz i własne, wcześniejsze zainteresowania skierowały Antoninę Kłoskowską w stronę socjologicznych badań zagadnień kultury.
Najwcześniej zarysował się ten nurt Jej poszukiwań, który dotyczył problemów społeczno-kulturowego formowania jednostki i internalizacji kultury. Tym kwestiom zdecydowała się poświęcić rozprawę doktorską pt. „Zagadnienie osobowości człowieka pierwotnego we współczesnej etnosocjologii amerykań
skiej”, za którą uzyskała w 1950 roku w UŁ stopień doktora nauk humanistycz
nych. W tym okresie, a także i nieco później powstają liczne publikacje poświęcone koncepcji typu osobowości w antropologii i „charakterowi narodo
wemu”, a także amerykańskiej szkole osobowości i kultury i jej wybitnym reprezentantom.
Badania te rozwijały się w okresie późniejszym w związku ze współpracą A.
Kłoskowskiej z międzynarodową grupa uczonych pracujących w UNESCO pod kierunkiem O. Klineberga nad problemem źródeł napięć międzynarodowych, a następnie z Jej udziałem w Groupe de Psychologie Sociale Appliquee.
Kompetencje, a także intensywna i owocna współpraca z badaczami zagranicznymi przyczyniła się do tego, iż powierzono Antoninie Kłoskowskiej funkcje eksperta w zespole powołanym przez UNESCO do przygotowania ważnego dla tej instytucji i dla ONZ jako całości raportu pt. „Koncepcje rasy, tożsamości i godności” (Les notions de race, d ’identite et de dignite) z lipca 1972 roku.
Okres poprzedzający te dokonania wypełniony był trudnymi doświadcze
niami, utrudniającymi wydatnie pracę i rozwój naukowy. W latach 1950-1956
ze względu na zawieszenie socjologii jako dyscypliny akademickiej Antonina Kłoskowska, podobnie jak inni Jej koledzy z zespołu profesora Chałasińskiego, musiała przejść od badań socjologicznych do studiów z historii kultury i myśli społecznej. W 1952 roku, dla zachowania łódzkiego ośrodka socjologicznego, nie bez trudności, powołano w PAN Pracownię Badań Historii Czasopiśmien
nictwa XIX wieku. W tej Pracowni podejmuje także pracę Antonina Kłoskows
ka, by po przełomie październikowym w 1957 roku podjąć powtórnie pracę w Uniwersytecie Łódzkim. W okresie prowadzenia badań historycznych i inten
sywnych kontaktów intelektualnych ze środowiskiem historyków powstaje Jej rozprawa habilitacyjna pt. „Machiavelli jako humanista na tle włoskiego Odrodzenia”, na podstawie której w 1954 roku CKK nadała Jej stopień docenta.
K rótko po przemianach października 1956 roku Antonina Kłoskowska uzyskała stypendium Forda, które pozwoliło jej odbyć w Paryżu w 1958 roku studia speqalistyczne w zakresie socjologii kultury. Dłuższy pobyt we Francji i kontakty z profesorem P. H. Chombartem de Lauwe i innymi socjologami francuskimi w istotny sposób przyczyniły się do zainiq'owania żywej odtąd współpracy z badaczami zagranicznymi, m. in. z profesorami Ruebenem Hillem i Pierrem Bourdieu. Współpracy rozwijanej także w ramach Komitetów Badawczych ISA.
Przywrócenie socjologii statusu dyscypliny akademickiej zintensyfikowało zarówno badania empiryczne, jak i refleksję teoretyczną w polskiej socjologii.
Znalazło to swoje odzwierciedlenie także w licznych pracach A. Kłoskowskiej okresu 1964-1981. Wymienić tutaj należy przede wszystkim trzy publikacje książkowe: K ulturę m asow ą (1964), Społeczne ram y ku ltu ry (1971) i Socjologię kultu ry (1981).
Kultura masowa wywarła zasadniczy wpływ na sposób pojmowania i bada
nia kultury w Polsce, wykraczając znacznie poza środowisko soq'ologiczne.
Spotkała się także z dużym zainteresowaniem zagranicy; została przetłumaczo
na na cztery języki. W okresie powstawania tej książki - tj. w początkach lat 60.
- zaczyna się również tworzyć krąg uczniów przygotowujących pod kierunkiem Profesor Kłoskowskiej najpierw prace magisterskie, potem doktorskie i habili
tacyjne. W miarę upływu czasu formowała się coraz wyraźniej grupa współ
pracowników, wykraczająca swoim zasięgiem poza Uniwersytet Łódzki. Przy
ciągały ich zarówno walory intelektualne budowanej przez Antoninę Kłoskow- ską teorii, jak i stymulująca, niepowtarzalna atmosfera pracy zespołu, a także ogromna erudycja Mistrza, życzliwość i autentyczna pomoc, wymagająca niekiedy ze strony Pani Profesor wielu godzin pracy nad rękopisem doktoranta czy habilitanta. Do młodych socjologów przemawiała także propozycja nowej formuły badań empirycznych z pogranicza soq'ologii i psychologii społecznej w znacznej mierze skoncentrowanych na ustalaniu prawidłowości przejawiają
cych się w społecznym obiegu dzieł kultury i społecznych czynnikach ich kreacji.
Perspektywa ta stwarzała także owocne możliwości współpracy z wybitnymi specjalistami z dyscyplin humanistycznych. W seminariach i konferencjach organizowanych przez Antoninę Kłoskowską uczestniczyli m. in. M aria Renata Mayenowa i Stefan Żółkiewski.
Społeczne ramy kultury (1971) to monografia, będąca bardzo udanym zastosowaniem teorii „trzech układów kultury” do zróżnicowanych materiałów empirycznych i wprowadzająca pojęcie „układów kultury” do literatury so
cjologicznej.
Podsumowanie wieloletnich badań nad społecznymi uwarunkowaniami powstawania i obiegu kultury, wraz z wybijającą się w socjologii światowej propozycją zbudowania podstaw teoretycznych pod uprawianie socjologii kultury, jako odrębnej dyscypliny, zawiera obszerna, erudycyjna monografia Socjologia kultury (1981). Bogata wielowątkowa problematyka tej pracy sku
piona jest wokół zagadnienia, które przez ponad trzy dekady zajmowało Antoninę Kłoskowską, a mianowicie pojęciowego wyznaczenia pola kultury w „wąskim rozumieniu” bądź „kultury symbolicznej autotelicznej”.
W ostatnich latach Profesor Kłoskowską w swoich badaniach powróciła do zagadnień kultury narodowej, które zyskały nowy teoretyczny wymiar, jakby uwzględniający dewizę metodologiczną Józefa Chałasińskiego, który w swoich wykładach podkreślał, iż „naród jest warsztatem kultury”. Podejście to, widoczne w szeregu prac powstających na przełomie lat 80. i 90. znalazło swoje pełne odzwierciedlenie w dziele Kultury narodowe u korzeni (1996), które przed kilkoma miesiącami ukazało się także w edycji anglojęzycznej. Analizowane są w nim psychospołeczne funkcje kultury narodowej wobec jej uczestników, sto su n ek k u ltu ry polskiej d o m niejszości n aro d o w y ch i religijnych, a tak że zjawiska transformacji tożsamości narodowej oraz autostereotypów i stereo
typów narodowych i etnicznych.
W 1977 roku po 32 latach działalności w łódzkim ośrodku socjologicznym, na którego powstanie i rozwój miała znaczący wpływ, Profesor Kłoskowską podjęła pracę na stanowisku Kierownika Katedry Socjologii K ultury w Uni
wersytecie Warszawskim. W późniejszych latach prowadziła badania także w Instytucie Studiów Politycznych PAN.
Aktywna działalność naukowa Profesor Kłoskowskiej nie utrudniała Jej działalności w licznych instytucjach naukowych. W 1973 roku została wy
brana na członka korespondenta PAN, a w 1983 roku w uznaniu Jej wybit
nych zasług dla rozwoju nauk społecznych w Polsce na członka rzeczywis
tego Akademii. Była wieloletnim redaktorem naczelnym „Kultury i Społe
czeństwa” i członkiem kolegium redakcyjnego „Przeglądu Socjologicznego” . Pełniła wiele funkcji we władzach Międzynarodowego Stowarzyszenia So
cjologicznego (ISA) i Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, którego była Przewodniczącą w latach 1989-1994. Lista Jej publikacji przekracza 450 pozycji.
Odejście Profesor Antoniny Kłoskowskiej jest wielką stratą dla polskiej nauki i polskiej socjologii. Jest bowiem utratą wybitnej uczonej i utratą Autorytetu, stwarzającego swym działaniem i ocenami wartości i kryteria tak istotne dla trwania i rozwoju nauk społecznych. A ci, którzy mieli zaszczyt i przywilej wspólnej z N ią pracy żegnają Ją z wielkim smutkiem.
Zbigniew Bokszański
