Migracja i edukacja: czy transnarodowe rodzicielstwo wpływa na osiągnięcia szkolne
niemobilnych dzieci?
Bartłomiej Walczak
Instytut Stosowanych Nauk Społecznych, Uniwersytet Warszawski*
W artykule została podjęta kwestia wpływu transnarodowej mobilności rodziców na osiągnięcia eduka- cyjne ich rezydentnych dzieci. Wyniki badań opisywanych w międzynarodowej literaturze nie są jedno- znaczne, co wynika ze zróżnicowania wskaźników sukcesu edukacyjnego, specyfiki systemów edukacyjnych i struktury zmiennych niezależnych oraz pośredniczących uwzględnianych w analizach. Polskie badania opierają się niemal wyłącznie na nielosowych próbach nauczycieli i dyrektorów oraz nielicznych, regio- nalnych badaniach prowadzonych na próbach uczniów. W artykule wykorzystano dane zebrane w 2014 r.
w ramach badania sondażowego przeprowadzonego na ogólnopolskiej losowej próbie 4169 uczniów w wieku 10–19 lat. Uzyskane wyniki wskazują na niekorzystny wpływ migracji pojedynczych rodziców (szczególnie matek) w przypadku uczniów szkół podstawowych na wyniki oceniania wewnątrzszkolnego.
W tej kategorii wieku wpływ jest porównywalny z dziedziczonym statusem wykształceniowym, lecz prak- tycznie zanika w starszych kohortach.
Słowa kluczowe: socjologia edukacji; socjologia migracji; rodzina transnarodowa; migracje rodzicielskie;
osiągnięcia szkolne.
© Instytut Badań Edukacyjnych issn: 0239-6858
* Adres: ul. Nowy Świat 69, 00-001 Warszawa.
E-mail: b.walczak@uw.edu.pl
ucznia, teza o kluczowym znaczeniu bliskiej współpracy pomiędzy rodzicem a szkołą, szczególnie na pierwszych etapach edukacji, wydaje się dobrze uzasadniona empirycznie.
Zaangażowanie rodziców współwystepuje z obniżeniem poziomu zaburzeń dyscypliny szkolnej i podniesieniem wyników, niezależ- nie od statustu społeczno-ekonomicznego rodziny (Domina, 2005; Epstein, 1995; 2001;
Ludicke i Kortman, 2012).
Pytanie o wpływ mobilności rodziców i opiekunów na przebieg kariery edukacyj- nej dzieci pojawia się w formie alarmistycz- nych publikacji w dyskursie publicznym (Urbańska, 2010), prowokując działania
W
artykule zostanie podjęta próba odpowiedzi na pytanie o oddzia- ływanie migracji zarobkowych rodziców i opiekunów na przebieg kariery eduka- cyjnej dzieci pozostających w kraju. Głów- nym celem jest pokazanie oddziaływania mobilności dorosłych na tle innych czyn- ników wpływających na sukces edukacyjny dziecka. Kwestia znaczenia zaangażowania rodziców w edukację dzieci doczekała się wielu opracowań (przegląd w: Kołodziejczyk i Walczak, 2016). Niezależnie od sposobu konceptualizacji kategorii zaangażowania rodzicielskiego i sukcesu edukacyjnegoinstancji pedagogicznych i ośrodków władzy (Walczak, 2016). Żywe, emocjonalne reak- cje na migracje rodzicielskie wynikają nie tylko z oddziaływania silnego wzoru rezy- dentnej, biparentalnej rodziny, lecz także ze znaczącej skali zjawiska. Nawet jeśli migra- cje poakcesyjne nie są największym odpły- wem w historii społeczeństwa polskiego (Kaczmarczyk, 2005; Wrzesiński, 2006), to zmiana strategii, rezewuarów i destynacji po 1 maja 2004 r. znacząco przemodelowała migracyjną mapę Polski (Grabowska-Lusiń- ska i Okólski, 2009).
O jakiej skali mobilności rodziców dzieci w wieku szkolnym możemy mówić? Prowa- dzone lokalnie badania wskazują na prze- dział od 5% do nawet 60% uczniów doświad- czających rozłąki z co najmniej jednym rodzicem (Cieślińska, 2008; Dąbrowska, 2011; Dubiel, 2014; Przybycień i Przybycień, 2011; Regionalny Ośrodek Pomocy Społecz- nej w Opolu, 2008). Rozbieżności wynikają nie tyle ze zróżnicowania regionalnego, ile z przyjmowania różnych definicji operacyj- nych zjawiska i stosowania różnych metod doboru próby. Część badań prowadzono na próbach nielosowych. Zrealizowane przez Ministerstwo Edukacji Narodowej w 2010 r.
ogólnopolskie badanie opinii dyrekto- rów pokazało, że w 64% placówkach są uczniowie doświadczający migracji jednego, a w 22% obojga rodziców (Tynelski, 2011).
Wydaje się jednak, że to badanie, podobnie jak inne oparte na sondażach opinii kadry pedagogicznej, odzwierciedla raczej jej wie- dzę niż faktyczną skalę zjawiska. Nawiasem mówiąc, w regionach o długich tradycjach migracyjnych zbieżność wiedzy pedagogów i rozmiaru migracji wśród rodziców ich ucz- niów jest wyższa (Walczak, 2016).
Badania własne przeprowadzone w latach 2008 i 2014 na ogólnopolskich, reprezentatywnych próbach, wskazały, że 27,6% uczniów w 2008 r. doświadczyło choćby krótkookresowej rozłąki z co naj- mniej jednym rodzicem. Zgodnie z ujęciem
zaproponowanym przez Pawła Kaczmar- czyka, Ewę Kępińską i Joannę Napierałę (2008) migracja zarobkowa jest rozumiana jako każdy wyjazd zagraniczny podejmo- wany w celu innym niż turystyka, wypoczy- nek lub edukacja, niezależnie od długości nieobecności w kraju wysyłającym (zob.
też: Jaźwinska, 2001; Kawczyńska-Butrym, 2009; Napierała, 2008). Ujęcie to wpisuje się w coraz bardziej popularne zrywanie z wymogiem definiowania cezury czaso- wej, pozwalającej na określenie migracji jako przemieszczenia poza granice kraju urodzenia jednostki (Cohen i Sirkeci, 2011).
Pytanie o doświadczenie migracji rodzi- ców w omawianych badaniach własnych miało charakter retrospektywny i obejmo- wało okres 3 lat poprzedzających badanie.
Migracje rodzicielskie w trakcie prowadze- nia badań były znacznie rzadsze: w 2014 r.
w trakcie realizacji sondażu za granicą przebywał co najmniej jeden rodzic 6,5%
uczniów. Jednak wskaźnik ten, z uwagi na sezonowy charakter dużej części migracji (związany z charakterem prac, do któ- rych migrują rodzice badanych uczniów) nie jest miarodajny i nie będzie uwzględ- niany w dalszej części artykułu. W 2014 r.
odsetek uczniów, którzy doświadczyli rozłąki z co najmniej jednym rodzicem w ciągu trzech lat poprzedzających bada- nie, spadł do 20,4%. A zatem choćby przej- ściowe doświadczenie transnarodowości było udziałem ok. jednej piątej uczniów.
Pozwala to na mówienie o powszechności zjawiska. Warto jednak zauważyć, że gros tych migracji to krótkookresowe wyjazdy jednego rozdzica. Jeśli odnieść te dane np. do Filipin, gdzie ok. 27% dzieci dorasta w trwałej rozłące z przynajmniej jednym rodzicem (Parreñas, 2005), to w Polsce trudno mówić o powszechności socjaliza- cji w rodzinie transnarodowej, rozumianej jako „rodzina, której kluczowi członkowie znajdują się co najmniej dwóch państwach”
(Parreñas, 2001, s. 80).
Rodzina transnarodowa a sytuacja szkolna dzieci – przegląd badań Analiza wpływu mobilności rodziców na przebieg kariery edukacyjnej rezydentnego dziecka musi uwzględniać złożone czynniki.
Jak podkreślał Randall Kuhn (2006), moż- liwe konsekwencje, np. poprawa statusu eko- nomicznego rodziny lub obniżenie poziomu kontroli rodzicielskiej, powinny być analizo- wane w kontekście innych czynników, takich jak ekonomiczny i społeczny status rodziny oraz doświadczenia edukacyjne rodziców i rodzeństwa. Dodatkowe środki uzyski- wane dzięki migracji mogą istotnie wpłynąć na przebieg edukacji dziecka w przypadku choćby częściowej odpłatności za edukację lub konieczności ponoszenia przez rodziców kosztu zakupu podręczników, pomocy szkol- nych czy opłacania korepetycji (Garza, 2010).
Oceny wpływu migracji na przebieg kariery edukacyjnej są różne. Przykładowo część autorów badających rodziny transnarodowe w Meksyku wskazuje na wcześniejsze wypadanie uczniów z systemu.
Do takich konkluzji doszła Joanna Dreby (2010) na podstawie badań opinii dyrekto- rów szkół. Może to wynikać z deficytu siły roboczej w gospodarstwie domowym pod nieobecność jednego z dorosłych. Jedno- cześnie na skracanie kariery edukacyjnej (przynajmniej z punktu widzenia meksy- kańskiego systemu) niewątpliwie ma wpływ łączenie rodzin w kraju przyjmującym. Inne dane zbierane w ramach spisu powszechnego i reprezentatywnych, ogólnokrajowych prób potwierdzają konkluzje Dreby (Halpern- -Manners, 2007; McKenzie i Rapoport, 2010).
Dane uzyskane w badaniu sondażowym Williama Kandela i Grace Kao (2001) odsło- niły nieco bardziej zniuansowany obraz.
Mobilność rodziców ogranicza aspiracje edukacyjne dziecka (deklaracje kontynuo- wania nauki na poziomie akademickim), ale dzieci z rodzin transnarodowych uzyskują lepsze wyniki niż ich rówieśnicy z rodzin
rezydentnych. Analizę prowadzono, kon- trolując płeć ucznia i specyfikę społeczności lokalnej. Kandel (2003) wykazał ponadto, że przyczyną zaburzeń kariery edukacyjnej meksykańskich dzieci jest nie tyle migracja rodziców, ile podążanie za nimi starszego rodzeństwa. Starsi bracia i siostry wywierają silniejszy wpływ na modelowanie zachowań młodych Meksykanów niż reprezentujący inne pokolenie rodzice. Jednocześnie cha- rakterystyczny dla kultury meksykańskiej sztywny podział ról rodzicielskich sprawia, że w przypadku migracji ojca rezydentna matka doświadcza problemów z dyscyplino- waniem, co może przełożyć się na zaburzenia kariery edukacyjnej (Kandel, 2003). Pozy- tywny wpływ na długość kariery edukacyj- nej dzieci mają w większości krajów przekazy pieniężne (remittances), ale i w tym wypadku Meksyk jest wyjątkiem (Garza, 2010).
Przyjrzyjmy się danym pochodzącym z innego, dobrze udokumentowanego kraju wysyłającego – Filipin. Jakościowe bada- nia przeprowadzone przez Rhacel Salazar Parreñas (2005) wykazały obniżenie poziomu kontroli rodzicielskiej, a w konsekwencji zaburzenie kariery edukacyjnej dzieci. Bada- nia ilościowe dają nieco bardziej złożony obraz. Z jednej strony dzieci z rodzin transna- rodowych uzyskują więcej nagród (Edillon, 2008; zob. też Asis, 2006). Zmiany zależą jednak od strategii migracyjnej rodziców.
Dzieci z rodzin nierezydentnych matek uczą się dłużej niż ich rówieśnicy z rodzin rezy- dentnych, natomiast w przypadku migracji obojga rodziców chłopcy mają tendencję do wcześniejszego opuszczania systemu edukacji (Arguillas i Williams, 2010).
Badania przeprowadzone w innych kra- jach Azji dają niejednoznaczny obraz. Sondaż przeprowadzony na reprezentatywnej pró- bie ponad 5 tys. uczniów w regionie Matlab w Bangladeszu, wykazał wydłużanie kariery edukacyjnej w rodzinach transnarodowych (Kuhn, 2006). Z kolei Aree Jampaklay (2006) w badaniu przeprowadzonym w Tajlandii
na panelowej próbie dzieci dowiodła nieko- rzystnego wpływu migracji matek na dłu- gość nauki ich dzieci i jednocześnie braku takiego związku w przypadku nierezyden- tnego ojcostwa. Inne badanie oparte na próbie panelowej, przeprowadzone w regio- nie o dużym odpływie w zachodniej części Chin, wykazało obniżenie zaangażowania w edukację wśród chłopców i nieistotny sta- tystycznie wzrost zaangażowania dziewcząt w przypadku migracji ojca, a jednocześnie lepszy poziom oceniania wewnątrzszkolnego wśród dzieci z rodzin transnarodowych niż rezydentnych (Lee i Park, 2010).
Zestawienie przygotowane przez Liem Nguyen, Brendę Yeoh i Mikę Toyotę (2006) wskazuje, że w Tajlandii, Pakistanie, Korei Południowej, Bangladeszu i Indiach obser- wuje się podniesienie zaangażowania i wyni- ków oraz nakładów na edukację, zaś w Chi- nach, na Sri Lance i Filipinach sytuacja jest odwrotna. Natomiast wyniki metanalizy przeprowadzonej przez Brendę Yeoh i Theo- dorę Lam (2006) pokazują, że migracja matki wiąże się z obniżeniem poziomu osiągnięć i skróceniem kariery edukacyjnej (Filipiny, Tajlandia i Sri Lanka), zaś mobilność ojca nie przekłada się na zmianę (Chiny i Tajlandia).
Podsumowując te niejednoznaczne wyniki, można zauważyć, że wpływ migra- cji rodziców na karierę edukacyjną ich nie- mobilnych dzieci nie jest prostą zależnoś- cią przyczynowo-skutkową. Rozbieżności w rezultatach badań mogą wynikać przede wszystkim ze zróżnicowania kulturowych ról rodzicielskich oraz budowy danego systemu edukacji. Ponadto prawdopodobieństwo zmian zależy od przyjętej w danej rodzinie strategii migracyjnej, cech dziecka (szczegól- nie płci i wieku) oraz specyfiki rodziny (sta- tusu, doświadczeń edukacyjnych rodziców).
Badania opinii przeprowadzone wśród pracowników polskich szkół wskazują głów- nie na negatywne konsekwencje mobilno- ści rodziców i opiekunów: obniżenie fre- kwencji, wyników, zaburzenia zachowania
(Danilewicz, 2006; Kawczyńska-Butrym, Ogryzko-Wiewiórowska i Butrym, 2012;
Miłkowska, 2009). Powstaje pytanie, na ile jest to rzeczywisty obraz, a na ile oddziały- wanie stereotypu nazwanego przez Sławo- mira Trusza i Magdalenę Kwiecień „piętnem eurosieroctwa” (2012). W świetle danych pochodzących bezpośrednio od uczniów zjawisko jest nieco bardziej zbilansowane.
Wioletta Danilewicz (2006) na podstawie badania przeprowadzonego na nielosowej próbie uczniów z województwa podlaskiego wskazała na brak istotnego wpływu mobil- ności rodziców na zaangażowanie ucznia w edukację i życie szkoły (np. aktywność w samorządzie uczniowskim, udział w olim- piadach, zawodach sportowych). Zwróciła natomiast uwagę na obniżenie ocen. Do zbli- żonych wniosków doszła Anna Dąbrowska (2011) na podstawie wyników sondażu prze- prowadzonego na losowej próbie uczniów z województwa świętokrzyskiego.
Metodologia i opis doboru próby Badanie, będące podstawą analiz przedstawionych w dalszej części tekstu, zostało przeprowadzone w 2014 r. Miało ono charakter sondażowy; zastosowano narzędzia wykorzystujące doświadczenia podobnego badania z 2008 r. Decyzja o wyborze metody sondażowej wynikała z potrzeby przepro- wadzenia diagnozy w skali całego kraju oraz z założonego modelu analizy danych, który miał prowadzić do hierarchizacji czynników wpływających na doświadczenie migracji przez dzieci (Cohen, 2004). Badanie sonda- żowe pozwala także na zbudowanie więk- szego poczucia bezpieczeństwa i anonimo- wości wśród respondentów, co w przypadku zjawisk budzących silne emocje, odtwa- rzanych w dyskursie publicznym w sposób stereotypowy i pejoratywny, ma szczególne znaczenie (Przybycień i Przybycień, 2011).
W badaniu zastosowano dwuetapowy dobór próby. Na pierwszym etapie z operatu
(spis szkół Systemu Informacji Oświatowej) warstwowanego typami szkół i wojewódz- twami wylosowano 100 placówek. Z losowa- nia wyłączono szkoły specjalne oraz placówki kształcące dorosłych, uwzględniono nato- miast jednostki publiczne i niepubliczne. Na drugim etapie zastosowano dobór zespołowy, losując po jednej klasie z rocznika (klasy 4–6 w szkołach podstawowych, 1–3 w gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych). W każ- dej z wylosowanych klas przeprowadzono ankiety audytoryjne z obecnymi uczniami, których rodzice wyrazili zgodę na udział w badaniu, oraz z nauczycielem wychowawcą.
Łącznie uzyskano 4196 ankiet wypełnionych przez uczniów i 272 przez nauczycieli.
Przyjęcie takiej strategii doboru wyni- kało z następujących przesłanek. Po pierwsze, chciano uzyskać maksymalne – w ramach dostępnego budżetu – rozprosze- nie próby, aby móc uchwycić zróżnicowanie regionalne. Drugim priorytetem było zwięk- szenie wielkości próby, tak aby możliwa była analiza mało licznych frakcji. Zastosowanie warstwowania pozwoliło na zachowanie pro- porcjonalnego rozkładu roczników i typów szkół. Przyjęte rozwiązania mają jednak kilka istotnych wad. Już na pierwszym etapie doboru zanotowano 20% odmów, co wymu- siło dolosowanie nowych placówek. Na rea- lizację ankiet w poszczególnych zespołach wpływały dwa czynniki, będące poza kon- trolą badacza: udzielenie zgody przez rodzi- ców i obecność w szkole w dniu badania.
Ponadto dobór zespołowy z jednakowym prawdopodobieństwem wyboru podlega systematycznemu obciążeniu wynikającemu z różnych liczebności zespołów, co wymu- siło zastosowanie w analizie wag. Należy dodać, że schemat doboru próby odbiega- jący od doboru prostego przekłada się na wielkość błędów standardowych; w efekcie podane w tekście wartości mogą okazać się w poszczególnych przypadkach niedoszaco- wane. Wreszcie decyzja o oparciu badania na opiniach uczniów przebywających na terenie
Polski wykluczyła z próby dzieci migrujące razem rodzicami. Jakkolwiek przypadki takie przekraczają definicję rodziny transna- rodowej (Parreñas, 2005), to bez wątpienia stanowią bardzo interesujący przypadek wpływu mobilności na edukację.
Wyniki
Wyniki badań własnych wskazują, że migracje rodziców i opiekunów są doświad- czeniem znacznej części polskich uczniów.
W ciągu trzech lat poprzedzających bada- nie do pracy wyjechał rodzic co piątego dziecka. Dobór strategii migracyjnych odzwierciedla logikę kulturowych ról płcio- wych. Najczęściej wybieraną strategią (68%
transnarodowych gospodarstw domowych) jest migracja mężczyzny. Mobilność matki (lub opiekunki) jest rozwiązaniem najrzad- szym (15%). Częściej dochodzi do migracji podwójnej, zazwyczaj o charakterze naprze- miennym (74% tego typu migracji). Sondaż z 2014 r. pozwolił ponadto na stwierdzenie, że znaczna część wyjazdów ma charakter krótkotrwały: 54% mobilnych kobiet i 42%
mężczyzn nie spędziło za granicą dłużej niż dwa miesiące. Wyjazdy przekraczające rok stanowią 12% migracji matek i 20% ojców.
W badaniach wpływu migracji na osiągnięcia szkolne dzieci wykorzystuje się dwa rodzaje wskaźników: długość kariery edukacyjnej lub wyniki oceniania (wewnątrzszkolnego lub rzadziej – egzami- nów zewnętrznych). Pierwszy ze wskaźni- ków wykorzystuje się w krajach, w których nie ma obowiązku szkolnego lub obejmuje on krótki okres (Arguillas i Williams, 2010;
Kandel, 2003). W przypadku polskiego systemu edukacji (obowiązek szkolny trwa- jący do 18. r.ż.) miara ta, bez uwzlędnienia nauczania akademickiego, miałaby wysoce ograniczone zastosowanie. Natomiast powiązanie wyników badania z danymi systemu egzaminów zewnętrznych wiąza- łoby się z koniecznością gromadzenia danych
badania mocniej zaangażowanych w edukację dzieci (zob. Kołodziejczyk i Walczak, 2016) – wiąże się z jeszcze większym spadkiem.
Różnice w wynikach dzieci z rodzin nierezy- dentnych matek i rodzin, w których występuje migracja podwójna (zarówno w częstszym wariancie naprzemiennym, jak i jednoczes- nym) nie są już tak wyraźne.
Analiza przeprowadzona za pomocą testów post hoc pokazuje, że różnica zachodzi pomiędzy rezydentnym a transnarodowym modelem rodziny (Tabela 2). Wynik testu najmniejszych istotnych różnic wskazuje, że osobowych, koniecznych do zidentyfikowa-
nia respondenta w systemie. Jednocześnie egzaminy zewnętrzne, przeprowadzane na koniec każdego etapu edukacji, nie pozwa- lają na wychwycenie zróżnicowania pomię- dzy poszczególnymi rocznikami. Z tych powodów najbardziej oczywistym wyborem wydawało się ocenianie wewnątrzszkolne.
W ramach badania zebrano informacje na temat ocen z czterech przedmiotów (mate- matyka, język polski, przyroda lub biologia, historia) oraz z zachowania, uzyskanych przez ucznia na koniec poprzedniego roku szkolnego w semestrze poprzedzającym badanie i spodziewanej oceny na koniec danego roku szkolnego. Ogólne wyniki osiągane przez dzieci z rodzin transnarodo- wych i rezydentnych, pozwalają dostrzec, że te pierwsze osiągają istotnie (F(3;2629) = 5,891;
p = 0,001) niższą średnią ocen ze wszystkich przedmiotów uwzględnionych w badaniu (Tabela 1). Średnia obniża się w przypadku występujących najczęściej migracji mężczyzn.
Mobilność matek – jak pokazują liczne
Tabela 1
Porównanie średnich z czterech przedmiotów w zależności od strategii migracyjnej
Strategia migracyjna N M sd
Rodzina rezydentna 2 096 3,99 0,86 Nierezydentny ojciec 377 3,83 0,81 Nierezydentna matka 73 3,75 0,84 Nierezydentni rodzice 86 3,78 0,92
Razem 2 634 3,95 0,86
Tabela 2
Wynik testu najmniejszych istotnych różnic dla średniej ocen z języka polskiego, matematyki, przyrody, historii i zachowania
Strategia migracyjna Różnica
średnich se p
Granice 95%
przedziału ufności
Dolna Górna
Rodzina rezydentna Nierezydentny ojciec 0,15* 0,05 0,002 0,05 0,24
Nierezydentna matka 0,24* 0,10 0,019 0,04 0,44
Nierezydentni rodzice 0,21* 0,09 0,026 0,02 0,39 Nierezydentny ojciec Rodzina rezydentna -0,15* 0,05 0,002 -0,24 -0,05
Nierezydentna matka 0,09 0,11 0,403 -0,12 0,30
Nierezydentni rodzice 0,06 0,10 0,545 -0,14 0,26
Nierezydentna matka Rodzina rezydentna -0,24* 0,10 0,019 -0,44 -0,04
Nierezydentny ojciec -0,09 0,11 0,403 -0,30 0,12
Nierezydentni rodzice 0,03 0,14 0,828 -0,30 0,24
Nierezydentni rodzice Rodzina rezydentna -0,21* 0,09 0,026 -0,39 -0,02
Nierezydentny ojciec -0,06 0,10 0,545 -0,26 0,14
Nierezydentna matka -0,03 0,14 0,828 -0,24 0,30
* Różnica średnich jest istotna na poziomie 0,05.
pomiędzy strategiami migracyjnymi wystę- pującymi w rodzinach transnarodowych, zróżnicowanie pod względem średnich wyni- ków osiąganych przez dzieci nie jest istotne.
Wydaje się zatem, że migracja współ- występuje z pogorszeniem wyników oce- niania wewnątrzszkolnego. Wynik ten jest zdroworozsądkowy i wydaje się potwier- dzać przyjmowane przez kadrę pedago- giczną przekonania o negatywnym wpływie mobilności rodziców na wyniki szkolne ich dzieci. Nasuwa się jednak przypuszczenie, że związek ten może mieć – przynajmniej częściowo – pozorny charakter i wynikać ze specyficznych cech nadreprezentowanych wśród członków rodzin transnarodowych.
W dalszej części zostanie podjęta próba określenia znaczenia mobilności rodziców dla wyników dzieci na tle innych czynników wpływających na sukces edukacyjny.
Podstawowym ograniczeniem w analizie był poziom pomiaru: oceny szkolne są mie- rzone na skali porządkowej, a ich przekształ- cenia nie pozwalają na uzyskanie rozkładów normalnych, co uniemożliwia zastosowanie regresji liniowej. Z tych powodów przepro- wadzono regresję porządkową (oridinal regression; zastosowano procedurę dla prób złożonych) z ocenami z czterech przedmio- tów i zachowania, uzyskanymi na koniec roku szkolnego poprzedzającego badanie, jako zmiennymi wyjaśnianymi.
W modelach uwzględniono pięć pre- dyktorów: płeć ucznia, status ekonomiczny, wskaźnikowany korzystaniem z dopłat do posiłków, percepcję własnego domu, wykształcenie ojca respondenta i mobilność rodziców. Z uwagi na różnice pomiędzy poszczególnymi typami szkół ponadgim- nazjalnych i stosunkowo nielicznymi repre- zentacjami w poszczególnych typach analizę ograniczono do pierwszych dwóch etapów edukacji (Tabela 3).
Dobroć dopasowania uzyskanych modeli kształtuje się w przedziale 9–19,5%. Jedy- nym predyktorem istotnym dla wszystkich
przedmiotów na obydwu etapach eduka- cji okazało się wykształcenie ojca. Naj- niższe zaobserwowane wartości ilorazu szans wyniosły ok. 1,9, co oznacza niemal dwukrotne podniesienie prawdopodobień- stwa uzyskania lepszych ocen, gdy ojciec ma dyplom szkoły wyższej, zaś największe wskazywały na trzykrotny wzrost. Wpływ wykształcenia rodziców na osiągnięcia edukacyjne dzieci jest dobrze udokumento- wany w socjologii edukacji i będzie stanowił dobry punkt odniesienia do oceny wpływu migracji na przebieg kariery edukacyjnej.
Mobilność rodziców okazała się istotna w odniesieniu do wszystkich przedmiotów w szkole podstawowej i jednego (język pol- ski) w gimnazjum. Niemal całkowity zanik istotnego wpływu migracji na poziom osiąg- nięć szkolnych wśród starszych uczniów jest zgodny z wynikami badań nad zaangażo- waniem rodziców w edukację ich dzieci, które wskazują na radykalną zmianę wraz z przejściem dziecka ze szkoły podstawowej do gimnazjum (Kołodziejczyk i Walczak, 2014). W zależności od strategii migracyjnej szansa na uzyskanie lepszych ocen wśród uczniów szkół podstawowych, wychowywa- nych w rodzinach transnarodowych, ulegała zmniejszeniu od niespełna jednej trzeciej do nawet czterech razy. W przypadku migracji podwójnych rodziców dzieci ze szkoły pod- stawowej zaobserwowano niejednoznaczny trend: spadło prawdopodobieństwo pod- wyższenia ocen z matematyki i przyrody (odpowiednio o 15% i 42%) przy jednoczes- nym wzroście prawdopodobieństwa uzyska- nia lepszych not z języka polskiego (o 55%), historii (58%) i zachowania (32%). Pokazuje to proces konstytuowania się opieki w rodzi- nach transnarodowych realizujących naj- bardziej intensywne strategie migracyjne, szczególnie widoczny w kontraście z jedno- znacznie negatywnym wpływem mobilności na wyniki w przypadku migracji pojedyn- czych rodziców. Warto zwrócić uwagę, że najwyższe wartości ilorazu szans wystąpiły
w przypadku modelu mobilna matka–
–rezydentny ojciec, co jasno wskazuje na znaczenie skryptów genderowych w pro- cesach wychowawczych. Migracja samego ojca ma wpływ porównywalny z oddziały- waniem wykształcenia rodzica.
Trzeci najczęściej występujący istotny predyktor to korzystanie z dopłat do posił- ków. O ile na pierwszym z analizowanych etapów edukacji okazał się istotny w odnie- sieniu do dwóch przedmiotów – przyrody i historii – i 0,5% przekroczył zakładany próg prawdopodobieństwa popełnienia błędu
pierwszego rodzaju w doniesieniu do mate- matyki, o tyle w gimnazjum oddziaływał istotnie już na wszystkie przedmioty, wska- zując na zwiększanie prawdopodobieństwa uzyskania lepszych not od 57 do 74%.
Ostatni z istotnych predyktorów – płeć – okazał się istotny dla trzech przedmiotów w szkole podstawowej i dwóch w gimnazjum.
Za każdym razem bycie chłopcem ograni- czało szanse na wyższe oceny, najsilniej (do 75%) w przypadku zachowania. Nawiasem mówiąc, skłania to postawienia pytania, w jakim stopniu ocenianie zachowania Tabela 3
Czynniki wpływające na prawdopodobieństwo obniżenia wyników oceniania wewnątrzszkolnego według typów szkół
Zmienne
Skumulowane ilorazy szans Matematyka Język polski Przyroda/
biologia Historia Zachowanie Szkoła podstawowa
Płeć(a) 0,98 0,59* 0,73 0,88 0,37**
Korzystanie z dopłat do posiłków(b) 0,69 0,76 0,60* 0,55* 0,83
Percepcja domu (c) 1,20 2,20 1,88 1,66 1,28
Wykształcenie ojca (d) 2,33** 2,08** 1,90* 1,88* 2,38**
Strategie migracyjne
mobilny ojciec(e) 2,04* 1,73* 1,91* 1,92* 1,77*
mobilna matka(e) 4,49* 1,60* 4,19* 1,27* 2,19*
dwoje nierezydentnych rodziców(e) 1,15* 0,45* 1,42* 0,42* 0,68*
Pseudo R2N 0,18 0,15 0,15 0,12 0,19
Gimnazjum
Płeć(a) 0,95 0,37** 0,60* 0,79 0,25**
Korzystanie z dopłat do posiłków(b) 0,43 0,33* 0,24** 0,24* 0,24**
Percepcja domu (c) 1,13 1,15 1,32 1,17 0,91
Wykształcenie ojca (d) 2,65** 2,64** 3,09** 2,41** 2,13*
Strategie migracyjne
mobilny ojciec(e) 1,50 1,34* 1,15 0,95 1,37
mobilna matka(e) 2,27 1,46* 0,62 0,88 0,92
dwoje nierezydentnych rodziców(e) 2,21 2,79 2,55 3,68 2,02
Pseudo R2N 0,09 0,16 0,15 0,11 0,20
Grupy odniesienia: (a) mężczyzna; (b) uczeń korzysta z dopłat; (c) negatywna, obojętna lub ambiwalentna (pytanie otwarte kodowane tak, aby wydzielić postawy o różnych wektorach: negatywne, obojętne, pozytywne i ambiwalentne (wskazania w jednej wypowiedzi na postawy o różnym wektorze). W modelu wszystkie postawy inne niż pozytywna zrekodowano do jednej wartości); (d) wykształcenie wyższe, druga wartość; (e) rodzina rezydentna. Wartości Exp(B) istotne na poziomach: * p ≤ 0,05; ** p ≤ 0,001.
jest moderowane przez postrzeganie płci kulturowej ucznia przez nauczycieli (zob.
Mazurkiewicz, 2006).
Reasumując, warto podkreślić związek wpływu mobilności rodziców na osiągnię- cia szkolne dzieci ze strategią migracyjną i wiekiem dziecka. Wielkości ilorazów szans wskazują, że na poziomie szkoły podstawo- wej dorastanie w rodzinie transnarodowej jest czynnikiem co najmniej tak istotnym, jak wykształcenie ojca, a w przypadku transna- rodowego macierzyństwa – wielokrotnie sil- niejszym. W tej grupie wieku nierezydentny ojciec lub matka przyczyniają się do spadku prawdopodobieństwa uzyskania lepszych ocen – reguła ta odwraca się w przypadku migracji podwójnych, najwyraźniej współ- występujących z wytworzeniem skutecznych mechanizmów zapewnienia opieki.
Zakończenie
W tekście podjęto próbę analizy wpływu mobilności rodziców (opiekunów) na wybrane aspekty przebiegu kariery edukacyjnej ich dzieci. Uzasadnieniem wyboru była powszech- ność migracji rodzicielskich oraz silne stereo- typy związane z rodzinami transnarodowymi.
Dostępne w literaturze światowej wyniki badań na ten temat są niejednoznaczne, bo zależne od kontekstu kulturowego. Wiąże się to zapewne z różnymi modelami rodzicielstwa i wizjami zaangażowania rodzica w edukację dziecka. Jednak najbardziej oczywistymi przy- czynami rozbieżności w wynikach badań są różnice w konstrukcji wskaźników i w defi- nicjach operacyjnych analizowanych zja- wisk, wreszcie wpływ ma formalna struktura systemu edukacji.
Wyniki analiz wskazują, że wpływ mobil- ności rodziców na osiągnięcia szkolne nie jest jednoznaczny. O ile na poziomie szkoły podstawowej (klasy 4–6) pojedyncze migra- cje ojców lub matek przyczyniają się do istot- nego obniżenia prawdopodobieństwa uzy- skania lepszych ocen, o tyle w gimnazjum
taka zależność zanika, co jest skądinąd zgodne z licznymi badaniami pokazującymi spadek znaczenia zaangażowania rodziców wraz ze wzrostem wieku dziecka. Wielkości ilorazów szans wskazują na szczególną rolę matki – w przypadku jej nieobecności wskaź- niki osiągają największe wartości, pokazu- jąc nawet dwukrotnie silniejszy wpływ niż poziom wykształcenia osiągnięty przez ojca ucznia. Jednak w większości przypadków mobilność matki, podobnie jak i ojca, daje wpływ porównywalny z wykształceniem ojca.
Funkcjonowanie ucznia szkoły podstawowej w rodzinie transnarodowej okazuje się zatem czynnikiem równie istotnym co dziedziczony status wykształceniowy, a jednocześnie waż- niejszym niż status ekonomiczny czy płeć.
Na poziomie gimnazjum wpływ mobilności rodziców jest znikomy, nieporównywalny z oddziaływaniem wykształcenia ojca, statu- sem ekonomicznym rodziny czy płcią ucznia.
Literatura
Arguillas, M. J. i Williams, L. (2010). The impact of parents’ overseas employment on educational out- comes of Filipino children. International Migration Review, 44(2), 300–319.
Asis, M. M. (2006). Living with migration. Experi- ences of left-behind children in the Philippines.
Asian Population Studies, 2(1), 45–61.
Cieślińska, B. (2008). The experience of labour emi- gration in the life of married women: the case of Podlasie, Poland. International Migration, 52(1), 56–73.
Cohen, J. (2004). The cultures of migration on south- ern Mexico. Austin: University of Texas Press.
Cohen, J. i Sirkeci, I. (2011). Cultures of migration.
The global nature of contemporary mobility. Austin:
University of Texas Press.
Dąbrowska, A. (2011). Sytuacja rodzinna i społeczna dzieci rodziców migrujących zarobkowo z woje- wództwa świętokrzyskiego. Kielce: Akademia Przedsiębiorczości.
Danilewicz, W. (2006). Sytuacja życiowa dzieci w rodzinach migracyjnych. Białystok: Wydawnic- two Uniwersyteckie Trans Humana.
Domina, T. (2005). Leveling the home advantage:
assessing the effectiveness of parental involve-
ment in elementary school. Sociology of Education, 78(3), 233–249.
Dreby, J. (2010). Divided by borders. Mexican migrants and their children. Los Angeles–London:
University of California Press.
Dubiel, E. (2014). Syndrom nieprzystosowania spo- łecznego dzieci z rodzin migrujących. Opole:
Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Edillon, R. (2008). The effects of parent’s migration on the rights of children left behind in the Philippines.
New York: UNICEF.
Epstein, J. L. (1995). School/family/community part- nerships. Caring for the children we share. Phi Delta Kappan, 76(9), 701–712.
Epstein, J. L. (2001). School, family, and community partnerships: preparing educators and improving schools. Boulder: Westview.
Garza, R. de la (2010). Migration, development, and the children left behind: a multidimensional perspec- tive. New York: UNICEF.
Grabowska-Lusińska, I. i Okólski, M. (2009). Emi- gracja ostatnia? Warszawa: Scholar.
Halpern-Manners, A. (2007). The effects of family mem- ber migration on education and work among nonmi- grant youth in Mexico. Demography, 48(1), 73–99.
Jampaklay, A. (2006). Parental absence and children’s school enrolment. Evidence from a longitudinal study in Kanchanaburi, Thailand. Asian Population Studies, 2(1), 93–110.
Jaźwinska, E. (2001). Migracja niepełna ludności Polski: zróżnicowanie międzyregionalne. W: E.
Jaźwinska i M. Okólski (red.), Ludzie na huśtawce.
migracje między peryferiami Polski i Zachodu. War- szawa: Scholar.
Kaczmarczyk, P. (2005). Migracje zarobkowe Polaków w dobie przemian. Warszawa: Wydawnictwa Uni- wersytetu Warszawskiego.
Kaczmarczyk, P., Kępińska, E. i Napierała, J. (2008).
Próba oceny „natężenia” migracji w regionach wysyłających przez pryzmat gospodarstw domo- wych. W: P. Kaczmarczyk (red.), Współczesne migracje zagraniczne Polaków. Aspekty lokalne i regionalne (s. 113–131). Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami Uniwersytetu Warszawskiego.
Kandel, W. (2003). The impact of U.S. migration on Mexican children’s educational attainment. W: M.
Cosio, R. Marcoux i M. E. Pilon (red.), Éducation, famille et dynamiques démographiques (s. 305–
328). Paris: CICRED.
Kandel, W. i Kao, G. (2001). The impact of temporary labor migration on mexican children’s educational
aspirations and performance. International Migra- tion Review, 35(4), s. 1205–1231.
Kawczyńska-Butrym, Z. (2009). Migracje. Wybrane zagadnienia. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Kawczyńska-Butrym, Z., Ogryzko-Wiewiórowska, M. i Butrym, M. (2012). Wyjazdy Polaków – przy- jazdy Ukraińców. Lokalne problemy migracyjne na Lubelszczyźnie. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Kołodziejczyk, J. i Walczak, B. (2014) Rodzic w szkole: ramy instytucjonalne i charakterystyka zaangażowania. Trzeci Sektor, 33, 26-36.
Kołodziejczyk, J. i Walczak, B. (2016) Zaangażowa- nie rodziców w edukację szkolną dzieci. Przegląd literatury. Ruch Pedagogiczny, 2, 41–53.
Kuhn, R. (2006). The effects of fathers’ and siblings’
migration on children’s pace of schooling in rural Bangladesh. Asian Population Studies, 2(1), 69–92.
Lee, L. i Park, A. (2010). Parental migration and child development in china. [Working paper nr 24.] Phi- ladelphia: Gansu Survey of Children and Families.
Ludicke, P. i Kortman, W. (2012). Tensions in home–
school partnerships: the different perspectives of teachers and parents of students with learning barriers. Australasian Journal of Special Education, 36(2), 155–171.
Mazurkiewicz, G. (2006). Kształcenie chłopców i dziewcząt. Naturalny porządek, nierówność czy dyskryminacja? Kraków: Centrum Edukacji Oby- watelskiej.
McKenzie, D. i Rapoport, H. (2010). Can migration reduce educational attainment? Evidence from Mexico. Journal of Population Economics, 24(4), 1331–1358.
Miłkowska, G. (2009). Wychowawcze i społeczne skutki emigracji zarobkowej dla rozwoju dzieci (na przykładzie regionu częstochowskiego).
W: M. Janukowicz (red.), Smak emigracji. Dramaty dzieci (s. 91–106). Kraków: Scriptum.
Napierała, J. (2008). Regionalne aspekty zróżnicowa- nia mobilności Polaków w świetle wyników son- dażu. W: P. Kaczmarczyk (red.), Współczesne migra- cje zagraniczne Polaków. Aspekty lokalne i regionalne (s. 133–158). Warszawa: Ośrodek Badań nad Migra- cjami Uniwersytetu Warszawskiego.
Nguyen, L., Yeoh, B. S. i Toyota, M. (2006). Migra- tion and the well-being of the „left behind” in Asia.
Key Themes And Trends. Asian Population Studies, 2(1), 37–44.
Parreñas, R. S. (2001). Servants of globalization.
Women, migration and domestic work. Stanford:
Stanford University Press.
Artykuł powstał na podstawie danych zebranych w ramach badania Dziecko, rodzina i szkoła wobec migracji rodzicielskich:
10 lat po wejściu Polski do Unii Europejskiej finansowanego przez Biuro Rzecznika Praw Dziecka. W pierwszej wersji został przedstawiony jako referat zatytułowany „Migracja i edukacja: czy transnarodowe rodzicielstwo wpływa na przebieg kariery edukacyjnej niemobilnych dzieci?” i wygłoszony na XVI Ogólnopolskim Zjeździe Socjologicznym w Gdańsku 16 września 2016 r. Autor dziękuje uczestniczkom i uczestnikom sesji za konstruktywną dyskusję, która wiele wniosła do ostatecznej wersji artykułu.
Migration and education: does transnational parenthood influence the educational achievements of resident children?
This paper examines influence of the transnational mobility of parents and caregivers on the educational achievements of their non-mobile children. The research results described in the international literature are not unequivocal, which is due to the varied indicators of educational success, the specificity of national education systems, and the structure of the independent and intervening variables used in the analyses. Studies conducted in Poland are mainly based on non-random samples of teachers and principals, and there are only a few regional studies of students. This paper is based on data gathered in a 2014 survey on a nationwide, random sample of 4169 students aged 10–19. The outcomes indicate an adverse influence of the migration of single parents (particularly mothers) on the achievements of students from primary schools. In this age bracket, the influence is similar to the effect of inherited educational status, but it practically disappears among older students.
Keywords: sociology of education; sociology of migration; transnational family; parental migration; educational achievements.
Parreñas, R. S. (2005). Children of global migration.
Transnational families and gendered woes. Stan- ford: Stanford Univeristy Press.
Przybycień, K. K. i Przybycień, M. (2011). Emigracja – lekarstwo czy trucizna? Sytuacja rodzinna dzieci emigrantów w świetle badań własnych. W: B. Wię- ckiewicz (red.), Problem eurosieroctwa. Wybrane aspekty (s. 61–83). Stalowa Wola: Wydział Zamiej- scowy Nauk o Społeczeństwie Katolickiego Uni- wersytetu Lubelskiego.
Regionalny Ośrodek Pomocy Społecznej w Opolu (2008). Zjawisko eurosieroctwa w woejwództwie opolskim. Raport z badań przeprowadzonych przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Opolu.
Pobrano z http://www.rops-opole.pl/pobierz/
Eurosieroctwo/Eurosieroctwo.pdf
Trusz, S. i Kwiecień, M. (2012). Społeczne piętno euro- sieroctwa. Warszawa: Diffin.
Tynelski, A. (2011). Sytuacja dziecka w rodzinie migrującej w Polsce. Pobrano z https://www.
google.pl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&sou- rce=web&cd=3&cad=rja&uact=8&ved=0ah UKEwijla7bprDYAhXR46QKHcILAbgQFgg_
MAI&url=http%3A%2F%2Fold.ko.poznan.
pl%2Fpub%2Fftp%2Fzdarzylo_sie%2FMEN_Syt uacja%2520dziecka%2520w%2520rodzinie%2520 migruj%25C4%2585cej%2520w%2520Polsce.doc
&usg=AOvVaw2FPM1lmeqnqgHrPQWXhS6k Urbańska, S. (2010). „Cała Polska liczy eurosieroty”.
Panika moralna i płeć w wykluczeniu oraz stygma- tyzacji rodzin migrantów. Kultura i Społeczeństwo, 54(3), 61–88.
Urbańska, S. (2015). Matka Polka na odległość.
Z doświadczeń migracyjnych robotnic 1989–2010.
Toruń: Fundacja na Rzecz Nauki Polskiej.
Walczak, B. (2016) Rodzina transnarodowa – kontak- sty i implikacje. Warszawa: Scholar.
Wrzesiński, W. (2006). Polskie migracje w XIX i XX wieku. W: A. Furdal i W. Wysoczański (red.), Migra- cje: dzieje, typologie, definicje (s. 159–171). Wrocław:
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Yeoh, B. S. i Lam, T. (2006). The costs of (im)mobil- ity: children left behind and chldren who migrate with a parent. W: United Nations ESCAP (red.), Perspectives on gender and migration (s. 120–149).
Bangkok: United Nations ESCAP.
