STANOWISKO KONFERENCJI EPISKOPATU POLSKI W SPRAWIE ZAŁOŻEŃ AKSJOLOGICZNYCH
NOWEJ KONSTYTUCJI
1. WARTOŚCI PODSTAW OW E W KONSTYTUCJI
„C onstitutio” oznacza „u rząd zen ie” ; konstytucja państw a to urządzenie tegoż. T ru d n o sobie wyobrazić, aby owo „urządzenie” m ogło następow ać w aksjologicznej próżni. C o więcej, jego p u n k te m wyjścia pow inna być myśl o ochronie wartości ważnych dla człowieka i w spólnot ludzkich, a celem reali
zacja tych wartości.
Papież Jan Paweł II w swoim przem ów ieniu wygłoszonym na posiedze
niu Z grom adzenia O gólnego O N Z w 1979 r. wyłożył, jakie pow inno być generalne odniesienie etyczne działań politycznych. Z w racając się do o b ec
nych powiedział: „Jesteście przedstawicielami ludzi i ludów na dzisiejszym etapie historii, a zarazem na określonym etapie historii całej ludzkości, m a
jących w łasną osobow ość i godność ludzką, w łasną k u ltu rę, w łasne dośw iad
czenie i dążenia, w łasne cierpienia i w łasne zdrowie i słuszną nadzieję na przyszłość. W tym odniesieniu posiada właściwą sobie rację bytu cała dzia
łalność polityczna w ew nątrzpaństw ow a czy m iędzynarodow a, która w o sta
tecznej analizie - jest «z człowieka», «przez człowieka» i «dla człowieka».
Jeśli działalność ta odryw a się od tej fundam entalnej zależności i od tej fundam entalnej celowości, jeśli staje się p o n iek ąd celem dla siebie, traci także właściwą sobie rację bytu. Co więcej, m oże stać się naw et źródłem swoistej alienacji. M oże stać się obca człowiekowi, m oże popaść w a n ty n o mię z samym człow iekiem ” .
Stosunek między je d n o stk ą a państw em m a fu n d am en taln e znaczenie dla życia i rozw oju każdej osoby, ja k i całej zbiorowości. W artością pierw ot
ną w tej relacji jest człowiek, a państw o, p o d o b n ie jak i inne instytucje m ają tworzyć ram y dla spełnienia przez człowieka jego przym iotów , realiza
cji jego przyrodzonych praw . Ó w w tórny w obec osoby ludzkiej ch arak ter instytucji życia zbiorow ego nie przeczy tem u , że są one niezbędne dla p o m y ślności jednostki i w tym sensie same stanowią wartości wym agające ochro
ny. T a k ja k interes jed n o stk i winien być kojarzony z interesem wspólnot i ogółu, ta k praw a człowieka w obec państw a powinny znajdow ać swoje d o pełnienie w ludzkich powinnościach wobec wspólnot.
284 Stanowisko Episkopatu Polski w sprawie nowej konstytucji
U w ażam y rów nież za konieczne przywołanie w tekście konstytucji war
tości najcenniejszych dla n a ro d u polskiego, wartości współtworzących jego historię i los, wartości ściśle związanych z dziejami ewangelizacji społeczeń
stwa. T akie w artości, ja k um iłow anie wolności, gotowość do poświęceń w imię jej zachow ania i obrony, h o n o r, tolerancja, solidarność społeczna i n aro d o w a są nie tylko elem entem naszej tradycji narodow ej i spoiwem dla jej tożsamości, ale w chodzą także do skarbca kultury europejskiej. Dlatego też ten obow iązek ustawodawcy m a poza względami praw nym i, również wy
m iar m oralny.
Jesteśm y także przekonani o tym , iż nadszedł czas odrzucenia ugrunto
wanego niestety w świadomości społecznej błędnego i szkodliwego uprosz
czenia, w myśl którego laickość państw a przedstaw iana jest jako zasadnicza i niem alże jed y n a gwarancja wolności i rów noupraw nienia obywateli. Uwa
żamy, iż charakterystykę państw a w całości wyczerpuje określenie go jako praw nej stru k tu ry służącej obyw atelom i ich w spólnotom , co w konsekwen
cji uchyla p o trz e b ę szczegółowego opisu jego przymiotów.
2. NORMATYWNY C H A R A K T E R KONSTYTUCJI
Podstaw ow ym zadaniem ustaw odaw cy pow inno być potwierdzenie w norm ach konstytucyjnych przyrodzonych i niezbywalnych praw: osoby, wspólnot ludzkich oraz wspólnoty obywateli państwa. N a u k a Kościoła po
strzega bow iem człowieka nie ja k o egoistyczną je d n o stk ę , wolną od więzów społecznych. U z n a je , że człowiek m oże praw idłow o rozwijać swoją osobo
wość tylko we wspólnocie ludzkiej, k tó ra stwarza p o tem u warunki i wobec której m a wiążące się z tym powinności.
K onstytucja zatem pow inna stanowić solidną podstaw ę dla całego syste
m u praw a, system u którego istotę m o żn a przedstawić jak o zbiór następują
cych relacji: praw a przyrodzone osób i w spólnot - praw a ustawowo „naby
t e ” , służące ochronie lub realizacji praw przyrodzonych - obowiązki pań
stwa (jego organów ), wspólnot, osób w sferze realizacji praw przyrodzonych innych podm iotów . T a k a koncepcja konstytucji wymaga uwzględnienia isto
tnych założeń:
po pierwsze, granicą praw nej ochrony praw a przyrodzonego jest jedynie kolizja z innymi praw am i przyrodzonym i lub z prawam i przyrodzonymi in
nych osób i wspólnot;
po drugie, na państwie (jego właściwych organach) ciąży obowiązek u s t a w o w e g o określenia - 1. granic praw nej ochrony praw przyrodzonych i m echanizm ów ich uzgadniania, - 2. uszczegółowienia i pełnego uregulowa
nia obow iązków państw a, w spólnot oraz osób w zakresie realizacji praw przyrodzonych innych podm iotów ;
po trzecie, przepisy konstytucji pow innny mieć ch a ra k te r normatywny, a nie deklaratyw ny, tzn. postanow ienia konstytucji potw ierdzające prawa
Stanowisko Episkopatu Polski w sprawie nowej konstytucji 285
przyrodzone wiążą wszystkie organy państw ow e i są stosow ane bezpośrednio - każdy, kto twierdzi, że zostały naruszone jego praw a przyrodzone, może
wnieść odpowiednią skargę do sądu.
Ważnym zabiegiem legislacyjnym gw arantującym w wysokim stopniu charakter norm atyw ny postanow ień konstytucji byłoby również ścisłe p o wiązanie danego praw a przyrodzonego z odpow iednim obow iązkiem o rg a
nów państwa lub innych podm iotów .
3. K A TA LO G PRAW PR Z Y R O D Z O N Y C H
Istotnym zagadnieniem jest przedstaw ienie w tekście konstytucji klarow nej klasyfikacji praw przyrodzonych. O tó ż w ydaje się, iż praw a przyrodzone osoby powinny być zap rezen to w an e wedle następującego p o rząd k u o d n ie
sień: życie, zdrowie, godność, wolność myślenia, wolność działania oraz roz
wój osobowości, natom iast praw a przyrodzone w spólnot ludzkich: byt, d o bre imię, funkcjonow anie i rozwój wspólnoty.
s
O s o b a :
- praw o do życia o d chwili poczęcia
- nietykalność osobista i bezpieczeństwo każdego człowieka - praw o do d obrego imienia
- równość w obec praw a
- praw o do ochrony praw nej ze strony organów państw a (np. do obrony w postępow aniu karnym , ochrony sądowej w postępow aniu cywilnym, ochrony w postępow aniu adm inistracyjnym )
- wolność sum ienia i wyznań religijnych
- wolność w yrażania myśli, poglądów i uczuć
- wolność uzew nętrzniania i p rak ty k o w an ia obrzędów religijnych
- praw o do tożsamości i autonom ii m oralnej - niezbędnym korelatem tego zapisu pow inny być zakazy rozpow szechniania treści niem oral
nych i obraźliwych oraz określenie obow iązków państw a w tej dzie
dzinie
- praw o do p ełn eg o uczestnictwa w kulturze swego narodu
- praw o do sw obodnego poruszania się na terytorium państw a i do w yboru m iejsca pobytu
- praw o sw obodnego opuszczenia terytorium państw a - praw o do własności i jego gw arancja
- praw o do p o d ejm o w an ia i prow adzenia działalności gospodarczej na równych praw ach
- praw o do pracy
- wolność w yboru miejsca pracy - praw o do rozw oju osobowości
- praw o rodziców do wychowywania swych dzieci zgodnie z ich p rz e
286 Stanowisko Episkopatu Polski w sprawie nowej konstytucji
konaniam i, zwłaszcza praw o do pobierania przez ich dzieci nauki religii w szkole
- praw o do nauki
W s p ó l n o t y l u d z i : (rodzina, wspólnoty narodow e i etniczne, wyznanio
we, sam orządow e, społeczne, polityczne, pracownicze) - praw o wspólnoty d o istnienia
- praw o każdej osoby do utw orzenia wraz z innymi osobami wspól
noty
- praw o każdego do m anifestow ania swej przynależności do wspól
noty
- praw o wspólnoty do samoorganizacji
- praw o do sam odzielnego zarządzania swoimi sprawami - praw o wspólnoty do dobrego imienia
- praw o wspólnoty do zintegrow anego rozw oju W s p ó l n o t a o b y w a t e l i p a ń s t w a :
- praw o do bezpieczeństw a zew nętrznego oraz wewnętrznego pokoju i ładu
- praw o każdego obyw atela do uczestnictwa w decydowaniu o spra
wach publicznych
- praw o do świadczeń publicznych na rzecz społeczeństwa ze strony osób i wspólnot
- praw o do zdrowego środow iska naturalnego
- praw o do w szechstronnego rozw oju społeczeństwa.
Przedstawiony wyżej katalog nie jest zam knięty, p o n ad to każdemu z tych praw odpow iada obow iązek organu państw a, wspólnoty lub osoby.
T rzeb a bow iem konsekw entnie unikać stosowania formy praw a podmioto
wego wszędzie tam , gdzie ustanow ienie egzekwowalnego praw a podmioto
wego nie jest możliwe. Zw łaszcza poddaw ania ochronie pewnych wartości w form ie praw a podm iotow ego, kiedy nie jest to zasadne, jest szczególnie niebezpieczne. Podw aża w iarę w walory konstytucji jak o aktu prawnego w ogóle. Sugeruje obietnicę, k tó ra jest bez pokrycia.
4. PAŃSTWO A KOŚCIÓŁ KATOLICKI
K onstytucyjne uregulow anie stosunków między państwem a Kościołem katolickim winno zostać o p a rte na zasadach w zajem nego poszanowania, su
w erenności i niezależności oraz zdrow ego współdziałania dla dobra wspólne- go, czyli tw orzenia tych w arunków życia społecznego, dzięki którym osoba, rodzina i zrzeszenie m ogą pełniej i łatwiej osiągnąć swoją doskonałość. Pod
stawowe wartości, w imię których Kościół spełnia swoją misję, oraz zasadni
cze cele realizowane przez państw o są w istocie swej kom plem entarne. Z tego p u n k tu widzenia należy szczególnie m ocno zaakcentow ać konieczność w spółdziałania państw a i Kościoła katolickiego, u podstaw którego leży do
Stanowisko Episkopatu Polski w sprawie nowej konstytucji 287
bro osoby, będącej w naszych w arunkach w ogrom nej większości członkiem obu tych wspólnot jednocześnie. Z tych też względów należy wyłączyć z konstytucji form ułę o rozdziale Kościoła katolickiego od państwa. Budzi ona negatywne skojarzenia z okresu systemu totalitarnego, kiedy była w yko
rzystywana dla dom inacji państw a nad K ościołem , p o n a d to jest nieprecyzyj
na, może bow iem prowadzić do pom inięcia tych wartości, o których pisze
my. K onstytucja pow inna uznać Kościół katolicki za osobę praw ną praw a publicznego. D latego należy przywrócić systemowi praw a polskiego podział osób prawnych na osoby praw a publicznego i osoby praw a pryw atnego.
Jednocześnie wyrażamy nadzieję, że w konstytucji znajdą swoje miejsce podobne uregulow ania dotyczące w spółdziałania państw a z innymi, korzy
stającymi w pełni ze sw obód religijnych Kościołam i i związkami w yznanio
wymi.
W innych podstaw ow ych zagadnieniach z zakresu m aterii konstytucyjnej Episkopat Polski wyraził swoje stanowisko w m em oriale z 1947 r. pt. K ato
lickie postulaty konstytucyjne.
