XVIII ActaPolono -Ruthenica

Polono - Acta Ruthenica

XVIII

WYDAWNICTWO

UNIWERSYTETU WARMIÑSKO-MAZURSKIEGO OLSZTYN 2013

Wolfgang Gladrow (Berlin), Andrzej Ksenicz (Zielona Góra), Czes³aw Lachur (Opole), Natalia Lichina (Kaliningrad), Joanna Mianowska (Bydgoszcz), Leontij Mironiuk (Olsztyn), Walenty Pi³at (Olsztyn, przewodnicz¹cy), Irena Rudziewicz (Olsztyn), Tatiana Rybalczenko

(Tomsk), Micha³ Sarnowski (Wroc³aw), Andrzej Sitarski (Poznañ), Swiet³ana Waulina (Kaliningrad), Alicja Wo³odŸko-Butkiewicz (Warszawa)

Recenzenci

Franciszek Apanowicz, Aleksiej Dmitrowski, Stefan Grzybowski, Natalia Lichina, Joanna Orzechowska, Walenty Pi³at, Niko³aj Szamne, Swiet³ana Waulina

Redaktor tomu Walenty Pi³at

Redaktor wydawniczy El¿bieta Pietraszkiewicz

Projekt ok³adki Barbara Lis-Romañczukowa

Adres redakcji

Instytut S³owiañszczyzny Wschodniej UWM ul. Kurta Obitza 1, 10-725 Olsztyn tel./fax. 89 527 58 47, e-mail: acta.pol.rut@wp.pl

ISSN 1427–549X

© Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego • Olsztyn 2013

Wydawnictwo UWM ul. Jana Heweliusza 14, 10-718 Olsztyn

tel. 89 523 36 61, fax 89 523 34 38 www.uwm.edu.pl/wydawnictwo/

e-mail: wydawca@uwm.edu.pl Ark. wyd. 18; ark. druk. 15,25

Nak³ad: egz. 140. Druk: Zak³ad Poligraficzny UWM w Olsztynie, zam. 610

Od Redaktora

W tomie niniejszym jak zwykle prezentujemy prace z zakresu jêzykoznaw- stwa, literaturoznawstwa i nieco odbiegaj¹ce od profilu czasopisma, ale w pe³ni wpisuj¹ce siê w nasze zainteresowania badawcze, tzn. w szeroko rozumian¹ problematykê literatur i jêzyków s³owiañskich. Mamy satysfakcjê, ¿e chêtnie u nas publikuj¹ znani badacze z polskich i zagranicznych oœrodków slawistycz- nych. Swoje ³amy udostêpniamy te¿ m³odym adeptom nauki. Wszystkich zainte- resowanych naszym czasopismem zapraszamy do wspó³pracy.

Prof. zw. dr hab. Walenty Pi³at

Literaturoznawstwo

Anna Chudziñska-Parkosadze Poznañ

Ìåæäó äèàëîãè÷íîñòüþ è èíòåðòåêñòóàëüíîñòüþ.

Ïðîáëåìà òåêñòà â òåêñòå íà ïðèìåðå ðàññêàçà Áîðèñà Ëàâðåíåâà Ñîðîê ïåðâûé

Ïîíÿòèå èíòåðòåêñòóàëüíîñòè áûëî ââåäåíî â ëèòåðàòóðîâåäåíèå Þëèåé Êðèñòåâîé â 1967 ãîäó â ñòàòüå Áàõòèí, ñëîâî, äèàëîã è ðîìàí. Ýòîò òåðìèí îòñûëàåò ê áàõòèíîâñêîé äèàëîãè÷íîñòè, îáîçíà÷àþùåé ôîðìó îáùåíèÿ îòäåëüíûõ ëè÷íîñòåé è ñïîñîá âçàèìîäåéñòâèÿ ëè÷íîñòè ñ îáúåê- òàìè ðàçëè÷íûõ êóëüòóð â èñòîðè÷åñêîé ïåðñïåêòèâå. Ïðè÷åì ó÷åíûé ïîíèìàë äèàëîã «íå êàê ñðåäñòâî, à êàê ñàìîöåëü», ïîä÷åðêèâàÿ ïðè ýòîì,

÷òî „áûòü – çíà÷èò îáùàòüñÿ äèàëîãè÷åñêè. Êîãäà äèàëîã êîí÷àåòñÿ – âñå êîí÷àåòñÿ”¹.

Êðèñòåâà âîñïðèíÿëà èäåþ äèàëîãà ÷èñòî ôîðìàëèñòè÷åñêè, êîíöåíòðèðóÿñü íà ìåæòåêñòîâûõ ñâÿçÿõ â âèäå öèòàöèè, ðåìèíèñöåíöèé èëè æå êóëüòóðíûõ è ëèòåðàòóðíûõ ïåðåêëè÷åê. Ó÷åíûé, îòäåëÿÿ òåêñò îò àâòîðà è ÷èòàòåëÿ, ñâåëà èíòåðòåêòóàëüíîñòü ê ñâîáîäíîé èãðå áåçëè÷íûõ òåêñòîâ, ïðèäàâàÿ åé áåññîçíàòåëüíûé õàðàêòåð². Òàêèì îáðàçîì èíòåðòåê- ñòóàëüíîñòü ñòàëà îáîçíà÷àòü íå òîëüêî îäèí èç îñíîâíûõ ìåòîäîâ ïîñòìîäåð- íèñòñêîãî àíàëèçà òåêñòà, íî òàêæå îïðåäåëåíèå ñàìîîùóùåíèÿ ñîâðåìåííîãî ÷åëîâåêà, êîòîðîå ïîëó÷èëî íàçâàíèå „ïîñòìîäåðíèñòñêàÿ

÷óâñòâèòåëüíîñòü”³. Áîëåå òîãî, ïîä âëèÿíèåì òåîðåòèêîâ ñòðóêòóðàëèçìà è ïîñòñò- ðóêòóðàëèçìà, îòñòàèâàþùèõ ïàíúÿçûêîâîé õàðàêòåð ìûøëåíèÿ, ñîçíàíèå

÷åëîâåêà íà÷àëî îòîæäåñòâëÿòüñÿ ñ ïèñüìåííûì òåêñòîì êàê äîñòîâåðíûì ñïîñîáîì åãî ôèêñàöèè⁴.  ñîâðåìåííîì ëèòåðàòóðîâåäåíèè ïîíÿòèå èíòåðòåêñòà ðàñïðîñòðàíÿåòñÿ äîáàâî÷íî íà êóëüòóðó, îáùåñòâî, èñòîðèþ è ò.ä.

1 Ì. Áàõòèí, Ïðîáëåìû òâîð÷åñòâà Äîñòîåâñêîãî, [online] <www.vehi.net/dostoevsky/bah- tin/08.html> (4.04.2012).

2 È.Ï. Èëüèí, Èíòåðòåêñòóàëüíîñòü, [â:] Ñîâðåìåííîå çàðóáåæíîå ëèòåðàòóðîâåäåíèå.

Ñòðàíû Çàïàäíîé Åâðîïû è ÑØÀ. Êîíöåïöèè. Øêîëû. Òåðìèíû, ïîä ðåä. È.Ï. Èëüèíà, Å.À. Öóðãàíîâîé, Intrada, Ìîñêâà 1999, ñ. 205–206.

3 Ëèòåðàòóðíàÿ ýíöèêëîïåäèÿ òåðìèíîâ è ïîíÿòèé, ïîä ðåä. À.Í. Íèêîëþêèíà, Èíòåëâàê, Ìîñêâà 2001, ñ. 307.

4 È.Ï. Èëüèí, op. cit., ñ. 205.

Èññëåäîâàòåëè ÷àñòî îòìå÷àþò ðàäèêàëüíûå ðàñõîæäåíèÿ â òðàêòîâêå äèàëîãà Êðèñòåâîé è Áàõòèíà. Íàïðèìåð, Àëëà Áîëüøàêîâà ïîäâåðãàåò êðèòèêå èçâåñòíîå óòâåðæäåíèå, ÷òî ñàìè ïî ñåáå òåêñòû ìîãóò âñòóïàòü â äèàëîãè÷åñêèå îòíîøåíèÿ, ïîñêîëüêó â äèàëîãè÷åñêèå îòíîøåíèÿ âñòóïàþò ëèøü ñóáúåêòû âûñêàçûâàíèé ëèáî ñóáúåêòû ïðîèçâåäåíèé. Îòñþäà è âàæíåéøàÿ ðîëü äèàëîãà àâòîðà ñ ÷èòàòåëåì – äèàëîãà, èçíà÷àëüíî çàäàííîãî â òåêñòå ÷åðåç ñèñòåìó èíòåðòåêñòóàëüíûõ êîîðäèíàò (îòñûëîê, ðåìèíèñöåíöèé, àëëþçèé, öèòàò è ïð.). Ñîîòâåòñòâåííî, äèàëîãè÷åñêèå îòíîøåíèÿ âñåãäà ëè÷íîñòíû è ñîïðÿæåíû â ëèòåðàòóðå ñ äóõîâíûì îáîãàùåíèåì êàê ïðîèçâåäåíèÿ, òàê è åãî ðåöèïèåíòîâ. Áîëåå òîãî, äèàëîãè÷åñêèå îòíîøåíèÿ âñåãäà ïðåäïîëàãàþò òðåòüåãî ó÷àñòíèêà – Áîãà, íåêîåãî àáñîëþòà â ïîíèìàíèè èñòèíû, äîáðà è êðàñîòû) – „òðåòüþ”

èíñòàíöèþ, â ðîëè êîòîðîé ìîæåò âûñòóïàòü, ñîãëàñíî êðèòèêó, „ïàìÿòü ëèòåðàòóðíîãî òâîð÷åñòâà”⁵.

Ñîðîê ïåðâûé áûë íàïå÷àòàí â 1924 ãîäó. Ýòîò ðàññêàç ñ÷èòàåòñÿ íàèëó÷øèì ïðîèçâåäåíèåì Áîðèñà Ëàâðåíåâà, à åãî èñêëþ÷èòåëüíîñòü ñðåäè äðóãèõ ïðîèçâåäåíèé òîãî ïåðèîäà ñîñòîèò ãëàâíûì îáðàçîì â îáúåêòèâíîñòè ïðåäñòàâëåííûõ ïîçèöèé ãëàâíûõ ãåðîåâ, ðåïðåçåíòè- ðóþùèõ äâà âðàæäåáíûõ ëàãåðÿ – êðàñíûõ è áåëûõ âî âðåìÿ Ãðàæäàíñêîé âîéíû. Îáñóæäàÿ âçãëÿäû ñàìîãî àâòîðà, ñòîèò îáðàòèòüñÿ ñíà÷àëà ê åãî àâòîáèîãðàôèè, â êîòîðîé îí ïèøåò, ÷òî äî ðåâîëþöèè, îí êàê ïðåäñòàâèòåëü ðóññêîé èíòåëëèãåíöèè âîåâàë â îòðÿäàõ Áåëîé Ãâàðäèè.

Îäíàêî „ïîñëå Îêòÿáðÿ” Ëàâðåíåâ ïîøåë ñ Êðàñíîé Àðìèåé âîåâàòü íà þã.

Ïîñëå ðàíåíèÿ â íîãó îí áûë íàïðàâëåí â Òàøêåíò è íàçíà÷åí ñåêðåòàðåì ðåäàêöèè, à ïîçäíåå çàìåñòèòåëåì ðåäàêòîðà ôðîíòîâîé ãàçåòû „Êðàñíàÿ çâåçäà”. Êðîìå òîãî, Ëàâðåíåâ ðàáîòàë åùå ⠄Òóðêåñòàíñêîé ïðàâäå”, âåäÿ ëèòåðàòóðíûé îòäåë è ïðèëîæåíèÿ ê ãàçåòå⁶.

Èìåííî çà ãîäû, ïðîâåäåííûå â Ñðåäíåé Àçèè, Ëàâðåíåâ íàïèñàë ïîâåñòü Âåòåð è ðàññêàçû Çâåçäíûé öâåò è Ñîðîê ïåðâûé. È êàê ïðèçíàåòñÿ ïèñàòåëü, ýòè ïðîèçâåäåíèÿ „ïðèâåëè â íåäîóìåíèå è ðàñòåðÿííîñòü ðàïïîâñêóþ êðèòèêó òîãî ïåðèîäà”. Êðèòèêè äëèòåëüíîå âðåìÿ ðàçãëÿäûâàëè åãî ñî âñåõ ñòîðîí, ïûòàÿñü ðàñêðûòü çàãàäêó: êòî îí òàêîé „â ïëàíå ëèòåðàòóðíî-ñîöèàëüíîãî îáëèêà”.  êîíöå êîíöîâ, ðàïïîâöû ðåøèëè, ÷òî Ëàâðåíå⠄ïîäîçðèòåëüíûé ïîïóò÷èê”, íî

5 À. Áîëüøàêîâà, Áàõòèí è Êðèñòåâà: ê ïðîáëåìå ïàìÿòè ëèòåðàòóðíîãî òâîð÷åñòâà,

„Przegl¹d Rusycystyczny” 2008, nr 3 (123), ñ. 22.

6 Á. Ëàâðåíåâ, Àâòîáèîãðàôèÿ, [â:] idem, Ïîâåñòè è ðàññêàçû, „Õóäîæåñòâåííàÿ ëèòåðàòóðà”, Ìîñêâà 1979, ñ. 18.

ñíèñõîäèòåëüíî ïðèêëåèëè åìó ýòèêåòêó „ëåâîãî”⁷. Íåñîìíåííî, ñëîæ- íîñòü îäíîçíà÷íîãî èäåîëîãè÷åñêîãî îïðåäåëåíèÿ àâòîðà Ñîðîê ïåðâîãî âûòåêàåò èç äèàëîãè÷åñêîãî õàðàêòåðà äàííîãî ðàññêàçà è èðîíè÷åñêîãî îñâåùåíèÿ ãëàâíûõ ãåðîåâ.

Äàííûé ðàññêàç ïðèíàäëåæèò òàêæå ê èíòåðåñíåéøèì äîñòèæåíèÿì îðíàìåíòàëüíîé ïðîçû. Ýòî ýêñïåðèìåíòàëüíîå íàïðàâëåíèå â ðóññêîé ëèòåðàòóðå äâàäöàòûõ ãîäîâ íå îãðàíè÷èâàëîñü, îäíàêî, îäíèìè ñòèëèñòè÷åñêèìè ïðèåìàìè. Ýòà ðèòìè÷åñêàÿ, èëè æå ïîýòè÷åñêàÿ, ïðîçà ïðåäñòàâëÿëà ñîáîé, ïðåæäå âñåãî, ñïîñîá âûðàæåíèÿ ñóùíîñòè õóäîæåñòâåííîãî ìûøëåíèÿ è ýñòåòè÷åñêîãî ìîäåëèðîâàíèÿ äåéñòâè- òåëüíîñòè⁸. Êàê âåðíî îòìå÷àåò Â. Øìèä, îðíàìåíòàëèçì – ýòî ÿâëåíèå ãîðàçäî áîëåå ôóíäàìåíòàëüíîå, íåæåëè ñëîâåñíàÿ èãðà â òåêñòå, òàê êàê îí èìååò ñâîè êîðíè â ìèôè÷åñêîì ìèðîïîíèìàíèè.  îðíàìåíòàëüíîé ïðîçå ïîâåñòâîâàòåëüíûé òåêñò è èçîáðàæàåìûé ìèð ïîäâåðãàþòñÿ âîçäåéñòâèþ ïîýòè÷åñêèõ ñòðóêòóð, îòîáðàæàþùèõ ñòðîé ìèôè÷åñêîãî ìûøëåíèÿ⁹.

Ñâîåé êîìïîçèöèîííîé è ïîâåñòâîâàòåëüíîé ñòðóêòóðîé, à òàêæå ñòèëèñòè÷åñêèìè êà÷åñòâàìè, Ñîðîê ïåðâûé ÿâëÿåòñÿ ÿðêèì ïðåäñòà- âèòåëåì îðíàìåíòàëüíîé ïðîçû. Ñðåäè ñòèëèñòè÷åñêèõ ïðèåìîâ íà ïåðâûé ïëàí âûäâèãàþòñÿ ñóããåñòèâíûå, ïîëíûå àëëþçèé è èðîíèè ìåòàôîðû, ýïèòåòû è ñðàâíåíèÿ, ïàðàëëåëèçìû, àíòèòåçû, ïîâòîðû, ðåôðåí, ðèòìèçèðóþùèå õóäîæåñòâåííûé ÿçûê ðàññêàçà, ìóçûêàëüíîñòü êîòîðûõ óñèëèâàþò ìíîãî÷èñëåííûå çâóêîïîäðàæàíèÿ è òàâòîëîãè÷åñêèå ïîâòîðû ñëîâ. Âåñü òåêñò ïðîïèòàí èðîíèåé, íàïðàâëåííîé ïðîòèâ êðàñíîàðìåéöåâ, â òî âðåìÿ êîãäà îáðàçó áåëûõ ïðèñóù íåêîòîðûé ïàôîñ. Ýòî êîíòðàñòíîå ïðîòèâîïîñòàâëåíèå îòðàæàåòñÿ êàê â ðå÷è ãåðîåâ, òàê è â ïîâåñòâîâàíèè.

 ñëó÷àå îáðàçà êðàñíîàðìåéöåâ ìû èìååì äåëî ñ æàðãîíîì, ýëåìåíòàìè ãîâîðà, äèàëåêòèçìàìè è âóëüãàðèçìàìè, ïîä÷åðêèâàþùèìè íåîáðà- çîâàííîñòü è èçëèøíþþ ýìîöèîíàëüíîñòü êðàñíûõ. Ðå÷ü áîëüøåâèêîâ ïðîòèâîïîñòàâëåíà âûñîêîìó ñòèëþ âûñêàçûâàíèé áåëîãî îôèöåðà, ïîðó÷èêà Ãîâîðóõè-Îòðîêà. Ïîâåñòâîâàòåëüíàÿ ñêàçîâàÿ ôîðìà òàêæå ïðîïèòàíà ïîëíûìè èðîíèè àâòîðñêèìè îòñòóïëåíèÿìè, ðåôëåêñèÿìè, ïîÿñíåíèÿìè è îáðàùåíèÿìè ê ÷èòàòåëþ. Ñòèëèñòèêà ñêàçà ïîìîãàåò

7 Ibidem, ñ. 18.

8 Í.Ñ. Âàëãèíà, Òåîðèÿ òåêñòà. Õóäîæåñòâåííûé òåêñò: ïðîçàè÷åñêèé è ñòèõî- òâîðíûé, [online] <www.hi-edu.ru/e-books/xbook029/01/part-021.htm> (4.04.2012).

9 Â. Øìèä, Íàððàòîëîãèÿ, Ìîñêâà 2003, ñ. 263–267, [online] <http://slovar.lib.ru/dictiona- ry/ornamentalizm.htm> (4.04.2012).

àâòîðó äèñòàíöèðîâàòüñÿ îò ñâîèõ ãåðîåâ è âñåãî ïðîèñõîäÿùåãî íà ñòðàíèöàõ ðàññêàçà. Îäíàêî ôèíàë íàñòîëüêî îäíîçíà÷åí, ÷òî íå îñòàâëÿåò ñîìíåíèé îòíîñèòåëüíî îòíîøåíèÿ àâòîðà ê íîâîé, íàäâèãàþùåé ñî ñòèõèéíîé ñèëîé êóëüòóðå.

Ýòî ïðîèçâåäåíèå äîëãîå âðåìÿ âîñïðèíèìàëîñü â ëèòåðàòóðî- âåä÷åñêîé òðàäèöèè â ïàòåòè÷åñêè-âîçâûøåííîì äóõå. Îäíàêî ñîâðåìåí- íûå èññëåäîâàòåëè îòìå÷àþò óæå êðèòè÷åñêèé òîí àâòîðà ïî îòíîøåíèþ ê êðàñíûì¹⁰. Í. Ëåéäåðìàí, íàïðèìåð, ñ÷èòàåò äàæå, ÷òî Ñîðîê ïåðâûé ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé íåêóþ ñàìîêðèòèêó êàíîíà îðíàìåíòàëüíîé ïðîçû, ïîñêîëüêó Ëàâðåíåâ îñïàðèâàåò â íåì èäåéíûå è õóäîæåñòâåííûå ñòåðåîòèïû, îêàìåíåâøèå â ýòîì ìåòàæàíðå. Ïðè ýòîì êðèòèê ïîä÷åð- êèâàåò ñóùåñòâåííîñòü èðîíè÷åñêîé è ïàðîäèéíîé ñîñòàâëÿþùåé¹¹. Åñòåñòâåííî, ýòîò, êàçàëîñü áû „íîâûé ïîäõîä” ê ñîâåòñêîé ëèòåðàòóðî- âåä÷åñêîé òðàäèöèè, íå ó÷èòûâàåò òîãî, ÷òî, âî-ïåðâûõ, Ëàâðåíåâ â íà÷àëå äâàäöàòûõ ãîäîâ íå ìîã ðàçðóøàòü „ñòåðåîòèïû”, òàê êàê îíè òîëüêî ðîæäàëèñü â íîâîé êóëüòóðå. Êñòàòè, ýòîò ðàññêàç ïîïàäàåò â ïðîöåññ ëîìêè ïîðåâîëþöèîííîé êóëüòóðû è îñâîåíèÿ íîâîãî „ïðîãðåññèâíîãî”

íàïðàâëåíèÿ. À èðîíèÿ âìåñòå ñ ïàðîäèåé êàê ðàç ãëàâíûå ñîñòàâëÿþùèå îðíàìåíòàëüíîé ïðîçû, è Ëàâðåíåâ íå ìîã ïðè èõ ïîìîùè ðàçðóøàòü ñòåðåîòèïû ýòîãî æàíðà.

 íàñòîÿùåé ðàáîòå ìû ïðåäëàãàåì ñîñðåäîòî÷èòüñÿ íà ïðîáëåìå èíòåðòåêñòóàëüíîñòè è äèàëîãè÷íîñòè â ðàññêàçå Áîðèñà Ëàâðåíåâà Ñîðîê ïåðâûé. Èíòåðòåêñòóàëüíîñòü ïî ñâîåé ôóíêöèè â òåêñòå âûõîäèò äàëåêî çà óçêèå êîìïîçèöèîííûå ðàìêè è ðàñïðîñòðàíÿåòñÿ òàêæå íà îáëàñòü ñòèëèñòèêè, òåìàòèêè, ïðîáëåìàòèêè è êîíñòðóêöèè ãåðîåâ. Èòàê, íà ñòèëèñòè÷åñêîì óðîâíå äàííîãî òåêñòà âûñòóïàåò îáèëüå àëëþçèé, ïàðàôðàç, ñðàâíåíèé, ñêðûòîé è ÿâíîé öèòàöèè. Åñëè ê ýòîìó ïðèáàâèì ïàðîäèþ, çàèìñòâîâàíèå è ïåðåðàáîòêó ñþæåòîâ, òî ñâÿçü äàííîãî ðàññêàçà ñ ïðîáëåìàòèêîé è ìåòîäîëîãèåé èíòåðòåêñòóàëüíîñòè íàëèöî.

10 À. Êóëÿïèí è Î. Ñêóáà÷ îòíîñÿò èäåîëîãè÷åñêóþ êîíâåíöèþ Ñîðîê ïåðâîãî ê êàðíàâàëüíîé àìáèâàëåíòíîñòè. Ñì.: À. Êóëÿïèí, Î. Ñêóáà÷, Ïèùà áîãîâ è êðîëèêîâ, Ìåíþ ðåâîëþöèîííîé ýïîõè, „Íîâûé ìèð” 2010, ¹ 7, [online] <http://magazines.russ.ru/novyi_mi/

2010/7/ku12.html> (20.04.2012); Ê. Ôðóìêèí îáðàùàåò âíèìàíèå íà àêòóàëüíîñòü âîïðîñîâ ðàññêàçà äëÿ ñîâðåìåííîãî ÷èòàòåëÿ. Ñì.: Ê. Ôðóìêèí, «Ýêñïåðòîêðàòèÿ» ïðîòèâ ïèñàòåëåé è ÷èòàòåëåé, „Íåâà” 2011, ¹ 4, [online] <http://magazines.russ.ru/neva/2011/4/fr11-pr.html>

(20.04.2012).

11 Í. Ëåéäåðìàí, Ðåâîëþöèÿ êàê ñòîëêíîâåíèå êóëüòóð. «Ñîðîê ïåðâûé» Áîðèñà Ëàâðåí¸âà: îïûò ñàìîêðèòèêè êàíîíà, [online] <http://lit.1september.ru/articlef.php?ID=200800124>

(4.04.2012).

Îñîáîãî âíèìàíèÿ â äàííîì ñëó÷àå çàñëóæèâàåò ïàðîäèÿ êàê îäèí èç ãëàâíûõ êîíñòàíòîâ èíòåðòåêñòóàëüíîñòè. Ïàðîäèÿ êàê ýñòåòè÷åñêàÿ êàòåãî- ðèÿ êîììåíòèðóåò ãëàâíûì îáðàçîì æàíð è èäåéíîå ìèðîñîçåðöàíèå.

Ïðè÷åì ïî õàðàêòåðó êîìèçìà îíà ìîæåò áûòü þìîðèñòè÷åñêîé è ñàòèðè÷åñêîé, ñî ìíîãèìè ïåðåõîäíûìè ñòóïåíÿìè¹².  íàñòîÿùåé ðàáîòå âàæíû äâà ôàêòîðà, âî-ïåðâûõ, îòíåñåíèå ïàðîäèè ê æàíðîâîé ñòðóêòóðå òåêñòà è ìèðîñîçåðöàíèþ äâóõ ïðîòàãîíèñòîâ ðàññêàçà, âî-âòîðûõ, ñâÿçü ïàðîäèè ñ èíòåðòåêñòóàëüíîñòüþ.

Èíòåðòåêñòóàëüíîñòü â ðàññêàçå Ñîðîê ïåðâûé îáíàðóæèâàåòñÿ êàê ïðèñóòñòâèå â äàííîì òåêñòå òåêñòà Ãîëûé ãîä Áîðèñà Ïèëüíÿêà, Ðîáèíçîíà Êðóçî Äàíåëèÿ Äåôî è ñòèõîòâîðåíèÿ Ìèõàèëà Ëåðìîíòîâà Ïàðóñ.

Ñîïîñòàâëÿÿ ýòè ïðèìåðû èíòåðòåêñòà ñ ïàðàìåòðàìè âçàèìîäåéñòâèÿ òåêñòîâ, ñôîðìóëèðîâàííûìè Æ. Æåíåòòîì, îêàçûâàåòñÿ, ÷òî â Ñîðîê ïåðâîì âûñòóïàåò ñîïðèñóòñòâèå, ãèïåðòåêñòóàëüíîñòü è àðõèòåêñòóà- ëüíîñòü¹³. Ïðè÷åì, â êà÷åñòâå ñîïðèñóòñòâèÿ ïîíèìàåòñÿ â äàííîì ñëó÷àå íàëè÷èå â òåêñòå Ëàâðåíåâà âñåõ âûøåíàçâàííûõ òåêñòîâ, â êà÷åñòâå ãèïåðòåêñòóàëüíîñòè – îñìåÿíèå è ïàðîäèðîâàíèå Ëàâðåíåâûì îáðàçîâ- êîíöåïòîâ èç Ãîëîãî ãîäà, à â êà÷åñòâå àðõèòåêñòóàëüíîñòè – æàíðîâàÿ ñâÿçü Ñîðîê ïåðâîãî ñ óòîïèåé. Ñèìïòîìàòè÷íî, ÷òî èíòåðòåêñòóàëüíîå ðàçíîîáðàçèå îáåñïå÷èâàåò èìåííî ïàðîäèÿ.

Òåì íå ìåíåå, â ñâåòå íàñòîÿùèõ ðàññóæäåíèé âîçíèêàåò âîïðîñ

– íàñêîëüêî ïðèñóòñòâèå ÷óæèõ òåêñòîâ â òåêñòå Ëàâðåíåâà ÿâëÿåòñÿ ïðèåìîì òèïè÷íûì äëÿ îðíàìåíòàëüíîé øêîëû, íå âûõîäÿùèì çà ïðåäåëû ïàðîäèè, à íàñêîëüêî ýòî „÷óæîå ñëîâî” ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé êëàññè÷åñêèé ïðèìåð èíòåðòåêñòóàëüíîñòè. Îêàçûâàåòñÿ, ÷òî õîòÿ ñàì òåðìèí «èíòåð- òåêñòóàëüíîñòü» âîçíèê â ëèòåðàòóðîâåäåíèè òîëüêî â êîíöå øåñòèäåñÿòûõ ãîäîâ äâàäöàòîãî ñòîëåòèÿ, íà ñàìîì äåëå èíòåðòåêñòóàëüíîñòü êàê ìåòîä è ïðèåì, èñïîëüçîâàííûé ïðè ñîçäàíèè è èíòåðïðåòàöèè õóäîæåñòâåííûõ òåêñòîâ, ñóùåñòâîâàë óæå â ëèòåðàòóðå â äâàäöàòûå ãîäû äâàäöàòîãî âåêà.

Áîëåå òîãî, òàêîé ïðèåì âîñïðèíèìàëñÿ, ñêîðåå âñåãî, êàê äèàëîã íå òîëüêî ìåæäó òåêñòàìè, à ïðåæäå âñåãî êàê äèàëîã èäåé è ìèðîâîççðåíèé.

Êàê íè ñòðàííî, ïåðâûå ñôîðìóëèðîâàííûå ïðèíöèïû èíòåðòåêñòóà- ëüíîñòè ïðèíàäëåæàò îñíîâîïîëîæíèêàì ðóññêîé ôîðìàëüíîé øêîëû.

Ïðèìåðîì èíòåðòåêñòóàëüíûõ òåçèñîâ ìîæåò ïîñëóæèòü õîòÿ áû òåîðèÿ ïàðîäèè, âûäâèíóòàÿ Òûíÿíîâûì â êíèãå Àðõàèñòû è íîâàòîðû,

12 Ëèòåðàòóðíàÿ ýíöèêëîïåäèÿ òåðìèíîâ è ïîíÿòèé, óêàç. ñî÷., ñ. 721; Ëèòåðàòóðíûé ýíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëîâàðü, ïîä ðåä. Â.Ì. Êîæåâíèêîâà, Ï.À. Íèêîëàåâà, Ìîñêâà 1987, ñ. 268.

13 G. Genette, Palimpsestes. La litterature au second Debre, Éditions du Seul, Paris 1982.

îïóáëèêîâàííîé â 1927 ãîäó, èëè æå Î ïàðîäèè, èçäàííîé â 1929 ãîäó.

 ýòèõ ðàáîòàõ àâòîð ïîä÷åðêèâàåò, ÷òî ïàðîäèÿ ïîäðàæàåò äðóãèì òåêñòàì, èçìåíÿÿ òîëüêî èõ ôóíêöèþ, à àáñîëþòíàÿ àâòîíîìèÿ òåêñòà è åãî èììàíåíòíûé àíàëèç íåâîçìîæíû, ïîñêîëüêó ëþáîé òåêñò âñåãäà îòíî- ñèòñÿ ê äðóãèì òåêñòàì¹⁴. Ñëåäîâàòåëüíî, ìîæíî ñäåëàòü âûâîä, ÷òî â Ñîðîê ïåðâîì ïðåîáëàäàåò ïàðîäèÿ êàê ôàêòîð èíòåðòåêñòóàëüíîñòè. Òî åñòü ïàðîäèðóåòñÿ ìèðîñîçåðöàíèå ãåðîåâ, ïðèíàäëåæàùèõ ê ëàãåðþ êðàñíûõ, à òàêæå óòîïèÿ êàê æàíð (êóëüìèíàöèÿ ïðîèçâåäåíèÿ), ò.å. êàðòèíà óåäèíåííîé èäèëëè÷åñêîé æèçíè ãåðîåâ íà íåîáèòàåìîì îñòðîâå.

Èòàê, îáñóæäàÿ ïðîáëåìó ãåíåçèñà èíòåðòåêñòóàëüíîñòè, ñòîèò òàêæå âåðíóòüñÿ ê ðàáîòàì Ìèõàèëà Áàõòèíà, íà îñíîâå êîòîðûõ Êðèñòåâà âûäâèíóëà ñâîþ òåîðèþ. Óìåñòíûì áóäåò ïðèâåñòè â ýòîì êîíòåêñòå âûñêàçûâàíèÿ ïðåäñòàâèòåëåé íàððàòîëîãèè, êîòîðûå êðèòèêîâàëè êîíöåïöèþ Êðèñòåâîé, ñ÷èòàÿ, ÷òî ïðè åãî áóêâàëüíîì ïðèìåíåíèè, áåññìûñëåííîé ñòàíîâèòñÿ âñÿêàÿ êîììóíèêàöèÿ. Îíè ïðåäëàãàëè âåðíóòüñÿ ê áàõòèíñêîìó ïîíèìàíèþ äèñêóðñà, íàïîìèíàÿ, ÷òî Áàõòèíà èíòåðåñîâàëî âçàèìîäåéñòâèå „ñâîåãî” è „÷óæîãî” ñëîâà, à íå ìåõàíè-

÷åñêàÿ öèòàöèÿ¹⁵.

Ñëåäîâàòåëüíî, ìû ìîæåì ïðåäïîëîæèòü, ÷òî èíòåðòåêñòóàëüíûé õàðàêòåð ïåðâîé ÷àñòè ðàññêàçà Áîðèñà Ëàâðåíåâà óñòóïàåò ìåñòî áàõòèíîâñêîé äèàëîãè÷íîñòè âî âòîðîé. Åñòåñòâåííî, ñóòü ïðîáëåìû âûõîäèò çà ðàìêè äèñêóññèè î ïðåäåëàõ ïàðîäèè â äàííîì òåêñòå. Çäåñü ñòîèò ñîñðåäîòî÷èòüñÿ íà ñóùåñòâåííûõ ðàñõîæäåíèÿõ ìåæäó òåîðèÿìè Êðèñòåâîé è Áàõòèíà. Ãëàâíàÿ ðàçíèöà ìåæäó êîíöåïöèÿìè Êðèñòåâîé è Áàõòèíûì çàêëþ÷àåòñÿ â òîì, ÷òî ïåðâàÿ ïîíèìàåò èíòåðòåêñòóàëüíîñòü êàê áåññîçíàòåëüíóþ èãðó àâòîðà ñ òåêñòàìè êóëüòóðû („áåçëè÷íàÿ ïðîäóêòèâíîñòü òåêñòà”, êîòîðûé ïîðîæäàåòñÿ ñàì ïî ñåáå), à Áàõòèí, íàîáîðîò, ïîä÷åðêèâàåò ñîçíàòåëüíûé àñïåêò îáùåíèÿ àâòîðà è ÷èòàòåëÿ ñ òåêñòîì êàê ïðîÿâëåíèå áûòèÿ è ñàìîïîçíàíèÿ ÷åëîâåêà. Áîëåå òîãî, äëÿ Áàõòèíà äèàëîã ïîíèìàåòñÿ êàê äèàëåêòèêà ñóùåñòâîâàíèÿ ëèòåðàòóðû, ïîñêîëüêó àâòîð âñåãäà èìååò äåëî ñ ïðåäøåñòâóþùåé è ñîâðåìåííîé åìó ëèòåðàòóðîé, ñ êîòîðîé îí íàõîäèòñÿ â ïîñòîÿííîì „äèàëîãå”. Îäíàêî, ýòîò äèàëîã îáîçíà÷àåò òàêæå âçàèìîâëèÿíèå àâòîðà òåêñòà è êóëüòóðû â èñòîðè÷åñêîé ïåðñïåêòèâå¹⁶.

14 Ñì.: M. P. Markowski, Formalizm rosyjski, [â:] A. Burzyñska, M. P. Markowski, Teorie literatury XX wieku, Znak, Kraków 2006, ñ. 122.

15 È.Ï. Èëüèí, op. cit., ñ. 208.

16 Ibidem.

Ñòîèò ïðè ýòîì åùå ðàç ïîä÷åðêíóòü, ÷òî Áàõòèí òðàêòóåò äèàëîã íå êàê ñðåäñòâî, à êàê „ñàìîöåëü”. Ðîññèéñêèé ëèòåðàòóðîâåä ñ÷èòàë, ÷òî

„Äèàëîã [...] íå ïðåääâåðèå ê äåéñòâèþ, à ñàìî äåéñòâèå. Îí è íå ñðåäñòâî ðàñêðûòèÿ, îáíàðóæåíèÿ êàê áû óæå ãîòîâîãî õàðàêòåðà ÷åëîâåêà; íåò, çäåñü ÷åëîâåê íå òîëüêî ïðîÿâëÿåò ñåáÿ âîâíå, à âïåðâûå ñòàíîâèòñÿ òåì,

÷òî îí åñòü, ïîâòîðÿåì, – íå òîëüêî äëÿ äðóãèõ, íî è äëÿ ñåáÿ ñàìîã⁷. Òàêèì îáðàçîì, ìû äîøëè â íàøèõ ðàññóæäåíèÿõ äî ïðîáëåìû àâòîðà è åãî èíòåíöèè. Áàõòèí âîñïðèíèìàåò àâòîðà êàê „åäèíè÷íîãî ÷åëîâåêà- ñóáúåêòà”, êàê „êîíñòèòóòèâíûé ìîìåíò õóäîæåñòâåííîé ôîðìû”, àêöåí- òèðóÿ ïðè ýòîì, ÷òî ñóáúåêòèâíîñòü àâòîðà â òâîð÷åñêîì àêòå îáúåêòè- âèçèðóåòñÿ. Ïðè÷åì èìåííî â ýòîì ïðîöåññå îáúåêòèâèçàöèè „îñóùåñòâëÿåòñÿ ñâîåîáðàçíîå åäèíñòâî îðãàíè÷åñêîãî – òåëåñíîãî è âíóòðåííåãî – äóøåâ- íîãî è äóõîâíîãî – ÷åëîâåêà, íî åäèíñòâî – èçíóòðè ïåðåæèâàåìî唹⁸.

Èññëåäóÿ èíòåðòåêñòóàëüíîñòü â ñîâðåìåííîì ëèòåðàòóðîâåäåíèè, íåêîòîðûå ó÷åíûå ïðèøëè ê âûâîäó, ÷òî èíòåðòåêñòóàëüíàÿ ìåòîäîëîãèÿ íå äîëæíà èãíîðèðîâàòü èíòåíöèè àâòîðà. Ïðè èíòåðïðåòàöèè ëèòåðàòóðíîãî òåêñòà íåëüçÿ íå ó÷èòûâàòü âûäâèíóòîé ôåíîìåíîëîãèåé èíòåíöèîíàëü- íîñòè, ò.å. „äâèæåíèÿ ñóáúåêòà ê îáúåêòó”. Ïðè÷åì ýòîò ïðîöåññ ïîäðàçóìåâàåò â ðîâíîé ñòåïåíè îòíîøåíèå àâòîðà ê ñî÷èíÿåìîìó òåêñòó è ÷èòàòåëÿ ê òåêñòó êàê çàôèêñèðîâàííîé ìûñëè.  èòîãå, èíòåðòåê- ñòóàëüíîñòü ïðåîäîëåâàåò óçêèå ðàìêè äåêîíñòðóêòèâèçìà, âïèòûâàÿ â ñåáÿ ìåòîäîëîãèþ èíûõ ëèòåðàòóðîâåä÷åñêèõ øêîë, â òîì ÷èñëå íàçâàííîé íàìè âûøå ôåíîìåíîëîãèè, à òàêæå ãåðìåíåâòèêè, ñòðóêòóðàëèçìà, è ò.ä.¹⁹

Ñîãëàñíî òåîðèè äèàëîãè÷íîñòè êîììóíèêàöèÿ ìåæäó àâòîðîì è ÷èòàòåëåì îáîçíà÷àåò ïåðåäà÷ó ñìûñëîâ, èäåé, ìûñëåé â êîíòåêñòå êóëüòóðû. Ýòî ïðîöåññ, êîòîðûé íå ìîæåò îñóùåñòâëÿòüñÿ èíà÷å êàê ÷åðåç âçàèìîäåéñòâèå ìåæäó ñóáúåêòàìè, çíà÷èò ëþäüìè, à íå òåêñòàìè êàê òàêîâûìè. Ñóòü ïðîáëåìû ñâîäèòñÿ ê êàòåãîðèè ñîçíàíèÿ, ò.å. æèâîé ýíåðãèè, îáåñïå÷èâàþùåé ÷åëîâå÷åñêóþ ýâîëþöèþ.  ýòîì îòíîøåíèè êóëüòóðà ñîñòàâëÿåò ëèøü ñðåäó îáùåíèÿ, à íå åå öåíòð. Òåêñò ýòî ëèøü ìåäèóì îáùåíèÿ è ñðåäñòâî ïåðåäà÷è ìûñëè. Ïðè ýòîì íåëüçÿ çàáûâàòü,

17 Ì. Áàõòèí, Ïðîáëåìû òâîð÷åñòâà Äîñòîåâñêîãî, ÷àñòü 2, ãëàâà 4, Äèàëîã ó Äîñòîåâñêîãî, [online] <www.vehi.net/dostoevsky/bahtin/08.html> (4.04.2012).

18 Ì. Áàõòèí, Ïðîáëåìà ñîäåðæàíèÿ, ìàòåðèàëà è ôîðìû â ñëîâåñíîì õóäîæåñòâåííîì òâîð÷åñòâå, [â:] åãî æå, Âîïðîñû ëèòåðàòóðû è ýñòåòèêè, Ìîñêâà 1975, [online] <www.cul- turedialogue.org/drupal/ru/node/1474> (4.04.2012).

19 Ñì.: Z. Mitosek, Teorie badañ literackich, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2005, ñ. 392–394;

ñì. òàêæå: Michael Riffaterre, Semiotics of poetry, Bloomington and London: Indiana University Press, London 1978.

÷òî ìûñëü, ãëóáîêî çàòðàãèâàþùàÿ ÷èòàòåëÿ, ýòî ôåíîìåí, ñîäåðæàùèé ìîðàëüíîå è ïîçíàâàòåëüíîå íà÷àëî.

 ðàññêàçå Ñîðîê ïåðâûé ìû èìååì äåëî ñ ïðÿìûì óêàçàíèåì àâòîðîì íà êîíêðåòíûå òåêñòû è èíòåðòåêñòû ðóññêîé è ìèðîâîé ëèòåðàòóðû è êóëü- òóðû.  èòîãå, ñîçäàþòñÿ èñòîðè÷åñêèé è êóëüòóðíûé êîíòåêñòû, îáðàçóþ- ùèå äâà óðîâíÿ îñìûñëåíèÿ – ïåðâûé îòíîñèòñÿ ê ðóññêîé êóëüòóðå, à âòîðîé ê ìèðîâîé. Àâòîðîì ñòðîèòñÿ ñâîåãî ðîäà ïèðàìèäà ñìûñëîâ, â îñíîâå êîòîðîé ëåæèò íàñòîÿùåå, îñìûñëåííîå êàê âåñîìûé èñòîðè÷åñêèé è êóëüòóðíûé ìîìåíò, ò.å. ðåâîëþöèÿ è Ãðàæäàíñêàÿ âîéíà â Ðîññèè. Çàòåì àâòîð ïîìåùàåò ãëàâíûõ ãåðîåâ â êîíòåêñò ðîìàíà Äàíèýëÿ Äåôî, ÷òîáû ââåñòè ÷èòàòåëÿ â ñèòóàöèþ áåñåäû îá óíèâåðñàëüíûõ öåííîñòÿõ êóëüòóðû.

Ôèíàë îêàçûâàåòñÿ, îäíàêî, ïå÷àëüíûì è ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé âûðàçèòåëüíîå ñèìâîëè÷åñêîå îòíîøåíèå àâòîðà ê ðóññêîìó ðîìàíòèçìó (ñòèõîòâîðåíèå Ìèõàèëà Ëåðìîíòîâà Ïàðóñ è îáðàç ïîðó÷èêà âûäåðæàí â ðîìàíòè÷åñêîé êîíöåïöèè ãåðîÿ). Ñèìïòîìàòè÷íî, ÷òî òðàãè÷åñêîå ñâÿçàíî ñ ðóññêèì êîíòåêñòîì, à èäèëëè÷åñêîå è óíèâåðñàëüíîå ñ ìèðîâîé êóëüòóðîé.

Ïðîäîëæàÿ íàøè ðàññóæäåíèÿ, êàñàþùèåñÿ ïðîáëåì èíòåðòåêñ- òóàëüíîñòè è äèàëîãè÷íîñòè, îáðàòèìñÿ òåïåðü ê ôðàãìåíòàì òåêñòà Ñîðîê ïåðâûé äëÿ òîãî, ÷òîáû îïðåäåëèòü õàðàêòåð è ôóíêöèþ òåõ îòðûâêîâ, êîòîðûå ÿâëÿþòñÿ ïðèìåðîì ïðèìåíåíèÿ òåêñòà â òåêñòå (Ãîëûé ãîä Á. Ïèëüíÿêà, Ðîáèíçîí Êðóçî Ä. Äåôî, Ïàðóñ Ì. Ëåðìîíòîâà). Ñðàçó â íà÷àëå ðàññêàçà, Ëàâðåíåâ îáðàùàåòñÿ ê òåêñòó Ãîëîãî ãîäà, êàê ê ïðåäòåêñòó îðíàìåíòàëüíîé ïðîçû. Ñîãëàñíî âûøåñêàçàííîìó, â äàííîì ñëó÷àå ïàðîäèÿ ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé âåäóùóþ ýñòåòè÷åñêóþ êàòåãîðèþ.

Ëàâðåíåâ ëèøàåò Êðàñíóþ àðìèþ èñòîðè÷åñêîãî ïàôîñà è îñìåèâàåò åå.

Îñîáåííî æåñòîêî àâòîð òðàêòóåò ñàìîãî êîìèññàðà Åâñþêîâà, åäêî ïàðîäèðóÿ åãî áîëüøåâèñòñêîå ìèðîâîççðåíèå: „Ëèöî ó Åâñþêîâà ñûçìàëîëåòñòâà òîæå ìàëèíîâîå, â ðûæèõ âåñíóøêàõ, à íà ãîëîâå âìåñòî âîëîñà íåæíûé óòèíûé ïóõ”, „ðîñòó ìàëîãî, ñëîæåíèÿ ñáèòîãî [...], â ìàëèíîâîé êóðòêå è øòàíàõ ïîõîæ – äâå êàïëè âîäû íà ïàñõàëüíîå êðàøåíîå ÿéöî”, „íà ñïèíå ó Åâñþêîâà ïåðåêðåùèâàþòñÿ ðåìíè áîåâîãî ñíàðÿæåíèÿ áóêâîé «Õ», è êàæåòñÿ, åñëè ïîâåðí¸òñÿ êîìèññàð ïåðåäîì, äîëæíà ïîÿâèòüñÿ áóêâà «Â».\ Õðèñòîñ âîñêðåñå!\ Íî ýòîãî íåò.  ïàñõó è â Õðèñòà Åâñþêîâ íå âåðèò.\ Âåðóåò â Ñîâåò, â Èíòåðíàöèîíàë, ÷åêó è â òÿæåëûé âîðîíåíûé íàãàí â óçëîâàòûõ è êðåïêèõ ïàëüöàõ”²⁰.

20 Á. Ëàâðåíåâ, Ñîðîê ïåðâûé, [â:] idem, Ïîâåñòè è ðàññêàçû, „Õóäîæåñòâåííàÿ ëèòåðàòóðà”, Ìîñêâà 1979, ñ. 96. Âñå öèòàòû èç äàííîãî ïðîèçâåäåíèÿ ïðèâîäÿòñÿ â äàëüíåéøåì ïî ýòîìó èçäàíèþ, ñ ïðèìåíåíèåì â ñêîáêàõ èíèöèàëîâ çàãëàâèÿ è íîìåðîâ ñòðàíèö.

„Ìàëèíîâûé êîìèññàð Åâñþêî┠íèêàê íå ìîæåò âûçûâàòü óâàæåíèÿ ó ÷èòàòåëÿ. Ñðàâíèâàÿ åãî ñ ïàñõàëüíûì ÿéöîì, Ëàâðåíåâ äîáèëñÿ òàêèì ïóòåì äâóõ ðåçóëüòàòîâ. Âî-ïåðâûõ, ñíèçèë òîïîñ êðàñíîãî êîìèññàðà, ñâîäÿ èäåàë ãðîçíîãî è áåñïîùàäíîãî áîëüøåâèêà ê îáðàçó ìàëèíîâîãî ÿéöà. Âî-âòîðûõ, ñïàðîäèðîâàë áîëüøåâèñòñêóþ èäåîëîãèþ, ïðîòèâîïî- ñòàâëÿÿ „Ñîâåòó”, „Èíòåðíàöèîíàëó” è „÷åêå” – òðàäèöèþ ðóññêîãî ïðàâî- ñëàâèÿ. Ïðè ýòîì ëþáîïûòíûì ôàêòîì ÿâëÿåòñÿ óïîòðåáëåíèå àâòîðîì ñëîâà „âåðóåò” â ïîñëåäíåì öèòèðîâàííîì ïðåäëîæåíèè. Âåäü íà ñàìîì äåëå áîëüøåâèêè èñòðåáëÿëè ëþáóþ âåðó, ïðîâîçãëàøàÿ ìàòåðèàëèçì.

 èòîãå, àâòîð ïîä÷åðêèâàåò, ÷òî íà ñàìîì äåëå ÷åëîâåê âñåãäà âî ÷òî-òî âåðóåò, ïîñêîëüêó îí íå ìîæåò ëèøèòüñÿ ñâîåé äóõîâíîé ïðèðîäû. Èìåííî ýòà ìûñëü íàõîäèò ñâîå ðàçðåøåíèå â êóëüìèíàöèè è ôèíàëå ðàññêàçà.

Åñòåñòâåííî, èñïîëüçîâàíèå Ëàâðåíåâûì îáðàçà êðàñíîãî êîìèññàðà, êðàñíîãî îòðÿäà è Ïàñõè, óêàçûâàåò íà îáùèé èñòî÷íèê ýòèõ êîíöåïòîâ, ò.å.

íà ðóññêóþ êóëüòóðó. Ýòè òðè òåìû ìîæíî ñâåñòè ê ñîâðåìåííîìó ïîíÿòèþ èíòåðòåêñòà, ïîñêîëüêó â ëèòåðàòóðîâåäåíèè ýòèì òåðìèíîì íàçûâàåòñÿ íå òîëüêî òåêñò êàê òàêîâîé, íî è ëþáîé ôåíîìåí êóëüòóðû. Íà ãðàíè òàê ïîíèìàåìîãî èíòåðòåêñòà è êîíêðåòíîãî òåêñòà ëèòåðàòóðíîãî ïðîèçâå- äåíèÿ îêàçàëñÿ ôðàãìåíò, â êîòîðîì Ëàâðåíåâ èñïîëüçóåò ìîòèâ ïèëüíÿêîâñêèõ êîæàíûõ êóðòîê. Äàííûé ìîòèâ ââîäèòñÿ àâòîðîì â êîíâåíöèè ïàðîäèè â ñàìîì íà÷àëå ïðîèçâåäåíèÿ. Êðàñíûé îòðÿä ïðåäñòàâëåí íå â îãíå áîðüáû è ñðàæåíèé, íå êàê ïîáåäèòåëü, à íàîáîðîò, êàê ïîáåæäåííûé âî âðåìÿ ïîáåãà. Èòàê, ðåâîëþöèîííûé ïàôîñ ïðåâðàùàåòñÿ â ôàðñ, à ìèô î êîæàíûõ êóðòêàõ – â çàáàâíûé àíåêäîò.

 ñþæåòíîì ïëàíå ýòîò ìîòèâ ââîäèòñÿ â âèäå îáúÿñíåíèÿ, îòêóäà âçÿëèñü

„êîæàíûå êóðòêè”: „áðîøåííîìó èç ìèëîãî óþòà äîìîâûõ ñòåí â æàð è ëåäûíü, â äîæäü è â¸äðî, â ïðîíçèòåëüíûé ïóëåâîé ñâèñò ÷åëîâå÷üåìó òåëó íóæíà ïðî÷íàÿ ïîêðûøêà. Îòòîãî è ïîøëè íà ÷åëîâå÷åñòâå êîæàíûå êóðòêè” (ÑÏ, ñ. 95). Äàëåå ÷åðíàÿ áîëüøåâèñòñêàÿ êóðòêà ïðåâðàùàåòñÿ â êîñòþì êëîóíà, ïîñêîëüêó â ðåçóëüòàòå áîåâûõ äåéñòâèé äî Òóðêìåíèè íå äîøåë òðàíñïîðò ñ ÷åðíîé êðàñêîé. Òîãäà êðàñíûì ïðèøëîñü îäîëæèòü êðàñîê ó òóðêìåíñêèõ è óçáåêñêèõ æåíùèí è ïîêðàñèòü ñâîè êóðòêè âî âñå öâåòà ðàäóãè: „çàïîëûõàëà òóðêåñòàíñêàÿ Êðàñíàÿ Àðìèÿ âñåìè îòëèâàìè ðàäóãè – ìàëèíîâûìè, àïåëüñèíîâûìè, ëèìîííûìè, èçóìðóäíûìè, áèðþçîâûìè, ëèëîâûìè” (ÑÏ, ñ. 95–96).

Ñîáèðàòåëüíûé ïîðòðåò êðàñíîàðìåéöåâ äîïîëíÿåò ãëàâíàÿ ãåðîèíÿ

– Ìàðþòêà. Êàê ïîä÷åðêèâàåò É. Ñàëàé÷èêîâà, â ïîýòè÷åñêîé ïðîçå îáðàçû æåíùèí ÷àñòî âûäåðæàíû â ñàòèðè÷åñêîé èëè ïñåâäîïîýòè÷åñêîé

ïàðàäèãìå. ×àñòî óñóãóáëÿåòñÿ àâòîðîì „áèîëîãè÷åñêèé àñïåêò ãåðîèí蔲¹. Èìåííî â òàêîé óñëîâíîñòè ïðåäñòîèò ïåðåä ÷èòàòåëåì Ìàðþòêà. Ýòà

„êðóãëàÿ ðûáà÷üÿ ñèðîòà”, „èç ðûáà÷üåãî ïîñ¸ëêà” ñ ñåìè ëåò çàíèìàëàñü

„âñïàðûâàíèåì íîæîì ñåðåáðÿíî-ñêîëüçêèõ ñåëüäÿíûõ áðþõ”. Êóëüìè- íàöèåé è ïîâîðîòíûì ìîìåíòîì â åå æèçíè áûëî âñòóïëåíèå â îòðÿä êðàñíîàðìåéöåâ. Ïðè÷åì óñëîâèåì, êîòîðîå åé ïðèøëîñü âûïîëíèòü äëÿ òîãî, ÷òîáû ñòàòü ÷ëåíîì êðàñíîãî îòðÿäà áûë îòêàç îò „áàáüåãî îáðàçà æèçíè”. Ãëàâíîå êà÷åñòâî Ìàðþòêè, êîòîðîå çàòåì ñòàëî îäíèì èç îñíîâíûõ èñòî÷íèêîâ òèïà ñîâåòñêîé äåâóøêè, ýòî „ìàëü÷èêîâîñòü”, ò.å.

ìàëü÷èêîâàÿ ôèãóðà, îòðûâèñòàÿ ðå÷ü è îòñóòñòâèå èíòåðåñà ê ñîáñòâåííîé âíåøíîñòè²².

Íåñîìíåííî, ïðèâåäåííûå íàìè âûøå ïðèìåðû, êàñàþùèåñÿ êðàñíîãî îòðÿäà è êîìèññàðà Åâñþêîâà, ìîæíî îòíåñòè ê èíòåðòåêñòóàëüíîñòè.

Îäíàêî ïîëàãàåì, ÷òî òîëüêî ïåðâàÿ ÷àñòü ðàññêàçà Ñîðîê ïåðâûé ñîîòâåòñòâóåò òðåáîâàíèÿì èíòåðòåêñòóàëüíîñòè, òàê êàê ñ ìîìåíòà, êîãäà ãåðîè ïîïàäàþò íà íåîáèòàåìûé îñòðîâ è âíèìàíèå ðàññêàç÷èêà êîíöåíòðèðóåòñÿ íà Ìàðþòêå è ïîðó÷èêå, íà÷èíàåòñÿ ïîâåñòâîâàíèå â ñîâåðøåííî èíîì äóõå. Ýòà ãðàíü îáîçíà÷åíà èìåííî êàòåãîðèåé ïàðîäèè. Åñëè â ïåðâîé ÷àñòè ïàðîäèÿ ïðåîáëàäàåò, òî â ïðîäîëæåíèè ðàññêàçà îíà ëèáî èñ÷åçàåò ñîâñåì, óñòóïàÿ ìåñòà òðàãèçìó, ëèáî ïîÿâëÿåòñÿ â òðàãèêîìè÷åñêèõ ñöåíàõ (ìû èìååì â âèäó òå ýïèçîäû, â êîòîðûõ çàáàâíàÿ ñöåíà íàñòðàèâàåò ÷èòàòåëÿ íà ñåðüåçíûé òîí, íàïðèìåð, êîãäà Ìàðþòêà ðàçäåâàåòñÿ â ïðèñóòñòâèè ïîðó÷èêà, íå èñïûòûâàÿ ïðè ýòîì íèêàêîãî ñòûäà, óòâåðæäàÿ, ÷òî îíè îáà „ñäåëàíû èç îäíîãî ìÿñà”).

Ýòó ãðàíèöó ìåæäó ïàðîäèåé è òðàãèçìîì, ìåæäó ñèòóàòèâíûì êîìèçìîì è ñåðüåçíûì äèñêóðñîì î ñ÷àñòüå è ñìûñëå æèçíè îáîçíà÷àåò òåêñò Ðîáèíçîíà Êðóçî: „Ãëàâà ïÿòàÿ öåëèêîì óêðàäåííàÿ ó Äàíèýëÿ Äåôî, çà èñêëþ÷åíèåì òîãî, ÷òî Ðîáèíçîíó íå ïðèõîäèòñÿ äîëãî îæèäàòü Ïÿòíèöó” (ÑÏ, ñ. 123). Êàê îòìå÷àþò ëèòåðàòóðîâåäû, íå òîëüêî íàçâàíèÿ ãëàâ Ñîðîê ïåðâîãî ïðåäñòàâëÿþò ñîáîé ñòèëèçàöèþ ðîìàíà Äåôî, íî è ñàì ñþæåò áàçèðóåòñÿ íà õîðîøî óçíàâàåìûõ ýëåìåíòàõ – ìîðñêàÿ ýêñïåäèöèÿ, êðóøåíèå, èäèëëèÿ. Êðîìå òîãî, êàê ìèíèìóì äâå óòîïè÷åñêèå òðàäèöèè

21 J. Sa³ajczykowa, Literatura rosyjska XX wieku. Wybrane zagadnienia, Wyd. Uniwersytetu Gdañskiego, Gdañsk 2001, ñ. 13.

22 Ì. Áàëèíà, Âîñïèòàíèå ÷óâñòâ à la sovietique: ïîâåñòè î ïåðâîé ëþáâè,

„Íåïðèêîñíîâåííûé çàïàñ” 2008, ¹2 (58), [online] <http://magazines.russ.ru/nz/2008/2/ba13- pr.html> (4.04.2012).

è ñîîòâåòñòâåííî ìåòàôîðè÷åñêèå ëèíèè êîìáèíèðóþòñÿ ó Ëàâðåíåâà:

ìèôîëîãè÷åñêèé ïîòåðÿííûé ðàé è íåîáèòàåìûé „ëèòåðàòóðíûé” îñòðîâ, ãäå ãåðîè, ìóæ÷èíà è æåíùèíà, îáðåòàþò ñ÷àñòüå²³.

Ðàññóæäàÿ î ãðàíèöàõ ïàðîäèè è òðàãèçìà, èíòåðòåêñòóàëüíîñòè è äèàëîãè÷íîñòè, íåëüçÿ óïóñòèòü èç âèäó ïðîáëåìû àâòîðñêîé èíòåíöèè, êîòîðàÿ, êàê ìû ïîëàãàåì, ñâîäèëàñü ê îêàçàíèþ âëèÿíèÿ íà ìèðîâîççðåíèå

÷èòàòåëÿ. Çäåñü íå ïðèõîäèòñÿ ãîâîðèòü îá èãðå ñìûñëàìè, öèòàòàìè, àëëþçèÿìè, òàê êàê ýêçèñòåíöèàëüíûé ñìûñë òåêñòà âûâîäèòñÿ íà ïåðâûé ïëàí. Ýòî óæå äèàëîã àâòîðà ñ ÷èòàòåëåì, êîòîðûé äîëæåí ïîáóäèòü ïîñëåäíåãî ê áåñåäå ñ ñàìèì ñîáîé. Íà÷èòàííîñòü ÷èòàòåëÿ â äàííîì ñëó÷àå íå âîëíóåò àâòîðà. Îíè îáà ñîó÷àñòíèêè ðóññêîé èñòîðèè è ñîàâòîðû ðóññêîé êóëüòóðû. Ñóòü äèàëîãà, êîòîðûé âåäåò Ëàâðåíåâ ñ ÷èòàòåëåì – ÷óâñòâî äîëãà è çíàíèå äîëãà. Êóëüòóðà â ïðîèçâåäåíèè Ñîðîê ïåðâûé íå ïðîñòî èíòåðòåêñò èëè êîíòåêñò, à ãëàâíàÿ òåìà, âîçâåäåííàÿ ê óíèâåðñàëüíîé èäåå. Ëàâðåíåâ ââîäèò åå ñíà÷àëà â ñôåðó ïàðîäèè, ÷òîáû çàòåì ïðîâåðèòü åå æèçíüþ è îêîí÷àòåëüíî ãðîìêèì òðàãè÷åñêèì âûçîâîì ê ÷èòàòåëþ óêàçàòü íà åå ñóùåñòâåííûé õàðàêòåð.

Òåìà êóëüòóðû ïîÿâëÿåòñÿ âïåðâûå â äèàëîãå Ìàðþòêè ñ ïîðó÷èêîì Ãîâîðóõîé-Îòðîêîì, êîãäà Ìàðþòêà ÷èòàåò åìó ñâîè ñòèõè.  ýòîì ýïèçîäå ïàðîäèÿ î÷åâèäíà è ïðåîáëàäàåò â êà÷åñòâå ýñòåòè÷åñêîé êàòåãîðèè. Ïåðâàÿ áåñåäà ãëàâíûõ ãåðîåâ ñîñòîÿëàñü â ñòðàííûõ îáñòîÿòåëüñòâàõ – îíà åãî îõðàíÿåò, îí ÿâëÿåòñÿ åå ïëåííûì, ïðè÷åì îíà íà÷èíàåò ïëåííîìó ÷èòàòü ñâîè ñòèõè, à îí íà÷èíàåò åå ó÷èòü: „Ñòèõè, âèäèøü ëè, – èñêóññòâî.

À âñÿêîå èñêóññòâî ó÷åíüÿ òðåáóåò, ó íåãî ñâîè ïðàâèëà è çàêîíû. Âîò, íàïðèìåð, åñëè èíæåíåð íå áóäåò çíàòü âñåõ ïðàâèë ïîñòðîéêè ìîñòà, òî îí èëè ñîâñåì åãî íå âûñòðîèò, èëè âûñòðîèò, íî áåçîáðàçíûé è íåãîäíûé â ðàáîòå. [...] Òàëàíò è ðàçâèâàåòñÿ ó÷åíèåì. Èíæåíåð ïîòîìó è èíæåíåð, à íå äîêòîð, ÷òî ó íåãî ñ ðîæäåíèÿ ñêëîííîñòü ê ñòðîèòåëüñòâó” (ÑÏ, ñ. 120–121).

Åñòåñòâåííî â äàííîé ñöåíå ïàðîäèðóåòñÿ íå òîëüêî ïàðàäîêñ ñèòóàöèè, íî òàêæå ðåâîëþöèîííûé ïàôîñ ìàðþòêèíûõ ñòèøêîâ. Ëàâðåíåâ óêàçûâàåò, òàêèì îáðàçîì, íà ïðîöåññ âîçíèêíîâåíèÿ íîâîé òåíäåíöèè â ðóññêîé ëèòåðàòóðå – ðàçâèâàþùèéñÿ ðåâîëþöèîííûé æàíð è íîâóþ êàòåãîðèþ ïèñàòåëåé – „èç íàðîäà”.

Êîíöåïò äèàëîãà â äàííîì ïðîèçâåäåíèè íå îãðàíè÷èâàåòñÿ èíòåðïðåòàöèîííûìè ëèòåðàòóðîâåä÷åñêèìè ñòðàòåãèÿìè. Äèàëîã â Ñîðîê

23 Â. Âüþãèí, «Êàêàÿ áûëà ïîãîäà â ýïîõó Ãðàæäàíñêîé âîéíû?» Êëèìàòè÷åñêàÿ ìåòàôîðà â ñîöðåàëèçìå, ÍËÎ 2011, ¹ 108, [online] <http://magazines.russ.ru/nlo/2011/108/

vv6.html> (20.04.2012).

ïåðâîì ñîñòàâëÿåò ãëàâíûé ñòåðæåíü êîìïîçèöèîííîé ñòðóêòóðû òåêñòà è îñóùåñòâëÿåòñÿ â íåì â ôîðìàõ áåñåäû ìåæäó ãëàâíûìè ãåðîÿìè. Áîëåå òîãî, ýòà ñèñòåìà, ïîñòðîåííàÿ èç ïÿòè äèàëîãîâ ìåæäó Ìàðþòêîé è ïîðó÷èêîì, ïîäâåðãàåòñÿ ýìîöèîíàëüíî-èäåéíîé ãðàäàöèè, ðàçâåð- òûâàÿñü îò ïðîñòîé áåñåäû î ìàðþòêèíûõ ñòèõàõ, ÷åðåç îáìåí îïûòîì è èíôîðìàöèè, ê ñáëèæàþùèì èõ áåñåäàì î ÷åëîâå÷íîñòè è ëèòåðàòóðå, íî çàêàí÷èâàåòñÿ ñïîðîì íàñ÷åò êóëüòóðû. Âòîðîé äèàëîã ñîñòîÿëñÿ, êîãäà ãåðîè îêàçàëèñü íà îñòðîâå è âçàèìíî íà÷àëè „äîïîëíÿòü” äðóã äðóãà, òàê êàê ïîðó÷èê âëàäåë íåîáõîäèìûìè êíèæíûìè ñâåäåíèÿì îá ýòèõ ìåñòàõ, à Ìàðþòêà èñïîëüçîâàëà ñâîé æèçíåííûé îïûò â öåëÿõ âûæèâàíèÿ. Òðåòèé äèàëîã, ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé ïðîöåññ ñáëèæåíèÿ ãåðîåâ äðóã ê äðóãó

– ïðîñíóâøèéñÿ ïîñëå áîëåçíè ïîðó÷èê ïîëó÷àåò îò Ìàðþòêè ñèãàðåòû, ñäåëàííûå èç åå ñòèõîâ. Íåëüçÿ íå çàìåòèòü â ýòîé ñöåíå æåðòâåííîãî ñìûñëà ïîñòóïêà Ìàðþòêè ïî îòíîøåíèþ ê ïîðó÷èêó. ×åòâåðòûé äèàëîã

– ýòî àêò ïðîñâåùåíèÿ Ìàðþòêè ïîðó÷èêîì, êîòîðûé ïî âå÷åðàì ðàññêàçûâàåò åé èñòîðèþ Ïÿòíèöû è Ðîáèíçîíà Êðóçî. Ïÿòûé è ïîñëåäíèé (õîòÿ íà ñàìîì äåëå îí ðàñòÿíóò íà íåñêîëüêî äíåé èç-çà îáèäû, êîòîðóþ îíè íàíåñëè äðóã äðóãó) äèàëî㠖 ýòî íàñòîÿùèé èäåîëîãè÷åñêèé ñïîð, ïîêàçûâàþùèé ñóòü èäåéíîãî êîíôëèêòà äàííîãî ðàññêàçà.

Ýòîò ïîñëåäíèé äèàëîã âûÿâëÿåò íåðàçðåøåííûé êîíôëèêò äâóõ àíòàãîíèñòè÷åñêèõ ïðàâä – êðàñíûõ è áåëûõ.  êîíå÷íîì èòîãå òåìà è èäåÿ êóëüòóðû íå îáúåäèíÿåò ãåðîåâ çà ñ÷åò ñâîèõ ãóìàíèòàðíûõ è ãóìàíèñòè-

÷åñêèõ öåííîñòåé, à ðàçúåäèíÿåò èõ. Õàðàêòåðíî ïðè ýòîì, ÷òî èìåííî ïîñëåäíèé ñïîð ïðîáóäèë â ïîðó÷èêå âîëþ áîðüáû çà ñâîþ êóëüòóðó: „åñëè ìû çà êíèãè òåïåðü ñÿäåì, à âàì çåìëþ îñòàâèì â ïîëíîå âëàäåíèå, âû íà íåé òàêîãî íàòâîðèòå, ÷òî ïÿòü ïîêîëåíèé êðîâàâûìè ñëåçàìè âûòü áóäóò.

Íåò, äóðà òû ìîÿ äîðîãàÿ. Ðàç êóëüòóðà ïðîòèâ êóëüòóðû, òàê òóò óæ äî êîíöà” (ÑÏ, ñ. 156–157).

 ñâåòå íàøèõ ðàññóæäåíèé îñîáåííî èíòåðåñíûì êàæåòñÿ ôèíàë ïðîèçâåäåíèÿ. Âñïîìíèì, êàê ïîðó÷èê, óâèäåâ áåëûé ïàðóñ íà ãîðèçîíòå, íà÷àë òàíöåâàòü è ïðèïåâàòü: „Áå-ëå-åò ïà-ðóñ î-äè-íî-êè-êèé \  òó-ìà-íå ìîðÿ ãî-ëó-áîì-áîì-áîì...\ Áèì-áàì. Áîì-áîì, \ Ãîëó-áîì!” (ÑÏ, ñ. 157). Íà ïåðâûé âçãëÿä, äàííûé îòðûâîê ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé êëàññè÷åñêèé èíòåðòåêñò, ò.å. èñïîëüçîâàíèå Ëàâðåíåâûì äâóõ ñòðîê èç ñòèõîòâîðåíèÿ Ìèõàèëà Ëåðìîíòîâà Ïàðóñ. Áîëåå òîãî, ðàäîñòíîå íàñòðîåíèå ïîðó÷èêà, êàçàëîñü áû, íàñòóïàþùèé happy end, áåçæàëîñòíî ïðåðûâàåòñÿ âûñòðåëîì Ìàðþòêè, è ôèíàë ïðåâðàùàåòñÿ â òðàãåäèþ, çàñòàâøóþ âðàñïëîõ êàê íàáëþäàþùèõ çà ýòîé ñöåíîé áåëûõ îôèöåðîâ, òàê è ñàìîãî ÷èòàòåëÿ.

Ïîëàãàåòñÿ, ÷òî öåëü è èíòåíöèÿ Ëàâðåíåâà íå ñâîäèëàñü ëèøü ê óêàçàíèþ íà ðîìàíòè÷åñêèé êîíòåêñò äàííîé ñöåíû, ñîåäèíèâøåé ýòîé öèòàòîé â îäèí ìåòàôîðè÷åñêèé ðÿä: ïîðó÷èêà – áåëûé ïàðóñ êîðàáëÿ

– îôèöåðîâ áåëîé ãâàðäèè – è òðàäèöèþ ðóññêîãî ðîìàíòèçìà. Çäåñü, ñêîðåå âñåãî, èäåò äèàëîã ìåæäó àâòîðîì è ÷èòàòåëåì î ñìûñëå æèçíè, çíà÷åíèè êóëüòóðû è î äîëãå åå ñîõðàíåíèÿ. Íå áåç çíà÷åíèÿ ÿâëÿåòñÿ òîò ôàêò, ÷òî â Ñîðîê ïåðâîì îäíèì èç âåäóùèõ ìîòèâîâ ÿâëÿåòñÿ îáðàç ðåâîëþöèè êàê áóðè, ââåäåííûé â ðóññêóþ ëèòåðàòóðó Àëåêñàíäðîì Áëîêîì (ïîýìà Äâåíàäöàòü) è èñïîëüçîâàííûì ìíîãîêðàòíî ïèñàòåëÿìè- îðíàìåíòàëèñòàìè. Ëàâðåíåâ íàâåðíî ó÷èòûâàë, ÷òî ÷èòàòåëü çíàåò çàêëþ÷åíèå ñòèõîòâîðåíèÿ Ëåðìîíòîâà: „À îí [ïàðóñ], ìÿòåæíûé, ïðîñèò áóðè, \ Êàê áóäòî â áóðÿõ åñòü ïîêîé!”.

Ñîîòâåòñòâåííî, â ôèíàëå ïðîòèâîïîñòàâëÿåòñÿ áóðÿ-ðåâîëþöèÿ êóëüòóðå êàê ïîêîþ, è èíñòèíêò óáèéöû, ñðàáàòûâàþùèé àâòîìàòè÷åñêè, ãóìàíèñòè÷åñêèì öåííîñòÿì.  òàêîì îòíîøåíèè ÷èòàòåëü ñàì äîëæåí ðåøèòü, â êàêîì ìèðå õî÷åò æèòü. Ýòî òðàãè÷åñêèé âûáîð, íî âûçâàí íóæäàìè âðåìåíè.  çàêëþ÷åíèå ìîæíî åùå ðàç ñîñëàòüñÿ íà Áàõòèíà, êîòîðûé, ðàññóæäàÿ î æàíðîâûõ ðàçíîâèäíîñòÿõ ðîìàíà, óêàçûâàë íà ïîíèìàíèå ìûøëåíèÿ Ïëàòîíîì. Èòàê, ãðå÷åñêèé ôèëîñîô âîñïðèíèìàë ìûøëåíèå êàê áåñåäó ÷åëîâåêà ñ ñàìèì ñîáîþ, ïåðåõîäÿùóþ íåïîñðåäñòâåííî â áåñåäó ñ äðóãèì ÷åëîâåêîì²⁴.  äàííîì ñëó÷àå ìû íàáëþäàåì îáðàòíûé ïðîöåññ – àâòîð, èñïîëüçóÿ ìîòèâ è ëîãèêó äèàëîãà, ñîçäàåò ñèòóàöèþ áåñåäû ñ ÷èòàòåëåì, ÷òîáû òîò, â êîíå÷íîì èòîãå, ïîáåñåäîâàë ñàì ñ ñîáîþ è ïîïûòàëñÿ îòâåòèòü ñåáå íà âîïðîñû, çàäàííûå òåêñòîì Ëàâðåíåâà.

 ðåçóëüòàòå íàøåãî àíàëèçà îêàçûâàåòñÿ, ÷òî ïåðâàÿ ÷àñòü ðàññêàçà Ñîðîê ïåðâûé (ò.å. äî ìîìåíòà, êîãäà ãåðîè ïîïàäàþò íà îñòðîâ) ñîîòâåòñòâóåò òåîðåòè÷åñêèì ïðèíöèïàì èíòåðòåêñòóàëüíîñòè. Ïðè÷åì èíòåðòåêñòóàëüíîñòü ñîïðîâîæäàåòñÿ ïàðîäèåé, â êàòåãîðèè êîòîðîé âûäåðæàíî ïîâåñòâîâàíèå î êðàñíîàðìåéöàõ. Îäíàêî ñ ìîìåíòà êóëüìèíàöèè ðàññêàçà (áîëåçíü ïîðó÷èêà) èíòåðòåêñòóàëüíîñòü ïåðåõîäèò â äèàëîãè÷íîñòü, òåðÿÿ ïàðîäèéíûé õàðàêòåð è ïðèîáðåòàÿ âñå áîëåå òðàãè÷íûå êðàñêè. Íåñîìíåííî, äèàëîã ðàñïðîñòðàíÿåòñÿ è íà àâòîðñêóþ èíòåíöèîíàëüíîñòü, êîòîðàÿ íàïðàâëåíà íà ÷èòàòåëÿ, êàê íà ñóáúåêòèâíîå ñîçíàíèå, ñòðåìÿùååñÿ ê îáúåêòèâèçàöèè.

24 Ì. Áàõòèí, Ôîðìû âðåìåíè è õðîíîòîïà â ðîìàíå. Î÷åðêè ïî èñòîðè÷åñêîé ïîýòèêå, [â:] idem, Âîïðîñû ëèòåðàòóðû è ýñòåòèêè, „Õóäîæåñòâåííàÿ ëèòåðàòóðà”, Ìîñêâà 1975, ñ. 284–285.

Streszczenie

Miêdzy dialogicznoœci¹ i intertekstualnoœci¹. Problem tekstu w tekœcie na przyk³adzie opowiadania Borysa £awrieniowa „Czterdziesty pierwszy”

Artyku³ jest prób¹ analizy zagadnienia intertekstu zdefiniowanego przez Juliê Kristev¹ oraz dialogicznoœci zdefiniowanej przez Michai³a Bachtina. Autorka wyznaczy³a sobie dwa podstawo- we zadania – ukazanie specyfiki i ró¿nic pomiêdzy intertekstualnoœci¹ a dialogicznoœci¹ oraz zbadanie ich wystêpowania i funkcjonowania w tekœcie literackim. Przyk³adem tekstu, w którym wystêpuj¹ obie kategorie literaturoznawcze, jest opowiadanie Czterdziesty pierwszy Borysa £aw- rieniowa. Okaza³o siê, ¿e parodia jest t¹ kategori¹ poetyck¹, która ³¹czy intertekstualnoœæ z poety- k¹ rosyjskiej prozy ornamentalnej lat 20. Ponadto tekst opowiadania jest podzielony konstrukcyj- nie niejako na dwie zasadnicze czêœci – w pierwszej czêœci (akcja rozgrywaj¹ca siê do momentu kulminacyjnego opowiadania) dominuje intertekstualnoœæ, natomiast w drugiej (po chorobie po- rucznika) – dialogicznoœæ.

S³owa kluczowe: dialogicznoœæ, intertekstualnoœæ, Czterdziesty pierwszy, Borys £awrieniow, proza ornamentalna.

Summary

Between dialogism and intertextuality. The problem of text in text on the example of "The Forty-First" by Boris Lavrenyov

The article deals with two kind of problems – the specification and differences between intertextuality defined by Kristeva and concept of dialogue defined by Bakhtin, on the one hand, and the presence of these key categories of the contemporary literary criticism in the story written by Boris Lavrenyov The Forty-First, on the other hand. The research refers also to the links between the theory of Kristeva and the poetic of ornamental prose, and shows the key role of parody in both of them. As the result the author comes to the conclusion that the story is being constructively divided into two parts, one of which has got an intertextual character and the other one dialogical. Moreover, the first category is related to parody, and Bakhtin’s concept of dialogue to tragic nature.

Key words: dialogism, intertextuality, The Forty-First, Boris Lavrenyov, ornamental prose.

Marcin Cybulski Lublin

Rosja i Rosjanie w Pamiêtnikach Zygmunta Szczêsnego Feliñskiego

– próba rekonstrukcji stereotypu narodowego

Pamiêtniki to najbardziej znane i najczêœciej wydawane dzie³o Zygmunta Szczêsnego Feliñskiego, warszawskiego arcybiskupa z okresu powstania stycz- niowego, a od roku 2009 jednego ze œwiêtych w katolickim panteonie. Ich autor pozostaje jednak postaci¹ nieco zapomnian¹ we wspó³czesnej œwiadomoœci zbiorowej, w szczególnoœci rzadko kojarzony jest z osob¹ utalentowanego i p³odnego pisarza, a nie tylko koœcielnego dostojnika. Tymczasem Feliñski na przestrzeni niemal ca³ego swojego ¿ycia napisa³ wiele ró¿nego rodzaju utworów literackich, pocz¹wszy od drobnej poezji poprzez dramaty i eposy a¿ po obszer- ne dzie³a teologiczne i filozoficzne. Nie zmienia to faktu, ¿e wzglêdn¹ popular- noœæ zyska³y jedynie Pamiêtniki – dzie³o tak ró¿ne od pozosta³ych, najsilniej zwi¹zane z osobistymi doœwiadczeniami autora, a dziêki temu stanowi¹ce bez- cenne Ÿród³o informacji o spo³eczeñstwie, kulturze i polityce Polski pod rosyj- skim zaborem w drugiej po³owie XIX stulecia.

Pamiêtniki Feliñskiego zaczê³y powstawaæ w Jaros³awiu w schy³kowym okresie jego zes³ania (1882–1883), jednak ich pierwsza wersja by³a bardzo krót- ka¹. Ostatecznej redakcji dzie³a autor dokona³ ju¿ po powrocie na ziemie pol- skie, gdy osiad³ w DŸwiniaczce. Niestety poszerzeniu i przeredagowaniu uleg³a tylko czêœæ obejmuj¹ca okres do przyjêcia œwiêceñ kap³añskich (czyli do roku 1885). Pozosta³ej partii Feliñski nie zd¹¿y³ ju¿ zredagowaæ, zmar³ bowiem w roku 1895, dlatego te¿ druga czêœæ wspomnieñ jest znacznie bardziej skróto- wa i powierzchowna. Nale¿y jednak zauwa¿yæ, ¿e decyzja o zakoñczeniu Pa- miêtników na momencie powrotu z wygnania by³a œwiadomym wyborem autora i nie mia³ on zamiaru opisywaæ swoich póŸniejszych losów, zak³adaj¹c, ¿e jego prywatne ¿ycie w Polsce nie wzbudzi³oby zainteresowania czytelnika².

1 Por. H. Wyczawski, Arcybiskup Zygmunt Szczêsny Feliñski 1822–1895, Warszawa 1975, s. 398.

2 Por. Z. Feliñski, Pamiêtniki ks. Zygmunta Szczêsnego Feliñskiego, arcybiskupa warszawskie- go, cz. 2: 1851–1883, Kraków 1897, s. 305.

Wspomnienia Feliñskiego cechuje mniej wiêcej równa proporcja pomiêdzy sfer¹ prywatn¹ i publiczn¹, a kompozycyjnie elementy te s¹ ze sob¹ przeplatane, co sprawia, ¿e czytelnik zapoznaje siê tak z losami autora, jak i z panoram¹ okolicznoœci spo³eczno-kulturowych, które tym losom towarzyszy³y³. Obszerne, barwne i wielow¹tkowe dzie³o Feliñskiego mo¿na rozpatrywaæ przez najró¿niej- sze pryzmaty, pocz¹wszy od jêzykowego poprzez historyczny, polityczny, kultu- rowy, socjologiczny, etnograficzny itd. Niniejszy artyku³ poœwiêcony zostanie tylko jednemu zagadnieniu, którym jego autor zajmowa³ siê tak¿e w odniesieniu do innych pisarzy XIX-wiecznych⁴, mianowicie obrazowi Rosjan i Rosji w utworze.

Twórczoœæ pamiêtnikarska pochodz¹ca z okresu zaborów jest szczególnie predestynowana do tego, aby rozpatrywaæ j¹ pod k¹tem stereotypów narodo- wych⁵.Nale¿y bowiem pamiêtaæ, ¿e uwidocznianie siê (w szczególnoœci nega- tywnych) wizerunków etnicznych nasila siê w sytuacjach kryzysowych, takich jak konflikty, wojny, okupacja, utrata suwerennoœci. Dla wizerunku Rosjan i Rosji w oczach Polaków takim kluczowym okresem by³ czas zaborów, chocia¿

zal¹¿ki negatywnego stereotypu kszta³towa³y siê ju¿ du¿o wczeœniej. Jednak umocnienie wizerunku nast¹pi³o wraz z upadkiem Rzeczypospolitej z jednej strony, a narodzinami etosu romantycznego z drugiej⁶. Klêski obu powstañ naro- dowych i ci¹gn¹ce siê za nimi fale represji ugruntowa³y go na d³ugie lata. Mimo

¿e postulat oddzielenia postrzegania rosyjskiego narodu od polityki caratu by³ zawsze w pewnym stopniu obecny, to jednak mniej lub dalej id¹ca antyrosyj- skoœæ by³a nieod³¹cznym elementem etosu dziewiêtnastowiecznej polskoœci, po- stawy patriotycznej, ducha, w którym wychowywa³ siê tak¿e od dziecka Zyg- munt Szczêsny Feliñski⁷. W okresie póŸniejszym przysz³y arcybiskup studiowa³ w Moskwie, kontaktów z Rosjanami wiêc nie brakowa³o, jednak – jak pisa³ – mimo pozornej neutralnoœci „ze wzglêdów patriotycznych, opuszczenie katoli- cyzmu, zw³aszcza zaœ przejœcie na prawos³awie lub o¿enienie siê z Moskiewk¹ uwa¿ano za nikczemn¹ zdradê, godn¹ potêpienia i wzgardy”⁸.

3 Por. H. Wyczawski, op. cit., s. 413.

4 Zob. np. M. Cybulski, Rosja i Rosjanie w pamiêtnikach Polaków (1863–1918), Warszawa 2009.

5 Ibidem, s. 7–16, 112–162 i n.

6 Por. A. Kêpiñski, Geneza i funkcjonowanie negatywnego stereotypu Rosji i Rosjanina, [w:] T. Walas (red.), Narody i stereotypy, Kraków 1995, s. 155.

7 Por. H. Wyczawski, op. cit., s. 52.

8 Z. Feliñski, Pamiêtniki ks. Zygmunta Szczêsnego Feliñskiego, arcybiskupa warszawskiego, cz. 1: 1822–1851, Kraków 1897, s. 137.

Relacje Polaków z Rosjanami by³y ambiwalentne – z jednej strony w zgo- dzie z patriotycznym etosem starano siê ich bojkotowaæ, trzymaæ na dystans, nie wchodziæ w relacje, z drugiej – ze wzglêdów administracyjnych – w codziennej praktyce kontaktowano siê z Rosjanami w sposób nagminny i wieloraki. Tym samym Polacy dobrze znali Rosjan, lecz ich wizerunek by³ silnie filtrowany przez nastawienie uwarunkowane patriotycznie i politycznie. Ciekawe wydaje siê wiêc, w jaki sposób Rosjan postrzega³ warszawski arcybiskup, zw³aszcza w kontekœcie jego ewolucji œwiatopogl¹dowej, jak¹ przeszed³ od m³odoœci do wieku dojrza³ego, a wyra¿aj¹cej siê w porzuceniu romantycznego mitu walki zbrojnej na rzecz pozytywistycznej s³u¿by dla dobra narodu i Koœcio³a.

Analizuj¹c pokrótce wizerunek Rosjan i Rosji w Pamiêtnikach Feliñskiego, za luŸny wzorzec przyjêto tutaj model zaproponowany przez Aleksandrê Nie- wiarê, a obejmuj¹cy kolejno: nazewnictwo narodowe, cechy psychiczne i cha- rakterologiczne Rosjan, wreszcie obraz Rosji jako kraju i pañstwa⁹. Pominiêto aspekt wygl¹du fizycznego Rosjan, bowiem Feliñski w zasadzie nie porusza go w swojej obszernej pracy.

Je¿eli chodzi o nomenklaturê, to Feliñski u¿ywa w zale¿noœci od kontekstu zarówno neutralnego s³owa „Rosjanie”, jak i nacechowanego pejoratywnie „Mo- skale”. Ta druga forma pojawia siê najczêœciej w ró¿nego rodzaju anegdotach, które sam okreœla w pierwszym tomie wspomnieñ jako „niezaprzeczenie dow- cipne figle p³atane Moskalom, co u patriotów uchodzi³o za pewien rodzaj boha- terstwa, niby odwet pokojowy za wyrz¹dzone nam krzywdy”¹⁰. Jest to zgodne z kszta³tuj¹c¹ siê w XIX wieku norm¹ jêzykow¹, która okreœlenia „Moskale”

i „moskiewski” ogranicza³a raczej do kontekstów nacechowanych negatywnie, w neutralnych sytuacjach zalecaj¹c formê „Rosjanie” i „rosyjski”¹¹. Feliñski w ogóle tej drugiej formy u¿ywa czêœciej i chêtniej, co wynika zapewne z coraz silniejszego jej upowszechnienia pod koniec stulecia (a wtedy przecie¿ powsta- wa³y Pamiêtniki), jak te¿ z wywa¿onego œwiatopogl¹du samego autora oraz jego przypuszczalnej niechêci do epatowania nacechowanymi bezwzglêdnie nega- tywnie okreœleniami. Zak³adaj¹c wreszcie mo¿liwoœæ ukazania siê drukiem wspomnieñ, trzeba by³o mieæ na wzglêdzie powstrzymywanie siê przez u¿ywa- niem zwrotów, które mog³yby zostaæ odebrane jako nadmiernie nieprzychylne czy obraŸliwe.

9 Por. A. Niewiara, Wyobra¿enia o narodach w pamiêtnikach i dziennikach z XVI–XIX wieku, Katowice 2000, s. 130–147.

10 Z. Feliñski, Pamiêtniki…, cz. 1, s. 21.

11 Por. A. Niewiara, op. cit., s. 130–132.