Ignacy Grabowski
O profesorach i studentach w prawie
dekretałów
Collectanea Theologica 21/1, 148-155
Qui lib e r Cracoviae a. 1604 in officina A ndreae Piotrow czyk ap p a ru it.
Res n o ta tu digna, quod volum en hoc (900 paginae) gothicis litte ris in fo rti ch arta, cum titu lis 'e t inscriptionibus charactere latin o im pressis, ex aratu m -est.
In te rp re s presb. Pulgeskow ic exim ius philologus ac polo n ista fuisse v id etur.
Loci in scriptis C assiani de pelagianism o suspecti, vel m u ta ti vel ex p u n cti su n t, correctiones au tem in form a „anim ad v ersion u m “ in 45 paginis su n t contentae, ex quibus elucet in te rp re te m stre n u u m fuisse theologum ; quem etiam in patrologia optim e fuisse v ersatu m , citationes ex P a trib u s tam graecis, quam latinis, n o n m inus ac de po sterioribus auctoribus lu cu le n te r te sta n tu r.
A lphabeticum R egistru m faciliorem in m ate ria u triu sq u e operis facit orientationem .
Q uoniam in p raefatio n e tra n sla tio n is polonicae (POK. t. 6, 1928) C ollationum C assiani a D. D r W rzol com pleta, brevissim a ta n tu m modo de opere p resb y te ri Pulgeskow ic m entio facta est, ideo tali modo hic lacunam istam dispensiosam rep a ra n d am esse censuim us.
IGNACY GRABOWSKI
O PR O FESORACH I STUDENTACH W PR A W IE D EKRETAŁÓ W
De m agistris e t n e aliquid e x ig a tu r pro licentia docendi V, 5. Clem. eod. V, 1. N adto są rozproszone te k sty w innych m iej scach dekretałów .
O P r o f e s o r a c h .
1. N ik t n ie pow inien ubiegać się o godność profesora lek kom yślnie, ani w dzierać się n a k a te d rę dopóki sądem uczonych n ie będzie u zn an y za zdatnego ’).
*) 1. 7. C. de profess, et medic 10, 52. Quisquis docere vult non re pente пес temere prosiliat ad hoc monus, sed iudicio ordinis probatus decretum curialium mereatur optimorum conspirante consensu.
2. Przed dopuszczeniem na katedrę ma być stwierdzoe chw alebne życie k a n d y d ata, p ro fesor bow iem w in ien przew yż szać cnotam i tych, k tó ry c h uczy *).
3. Kto chce być profesorem , długo ma się uczyć teg p rzedm iotu, którego m a n a u c z a ć 2).
4. Godności profesora nie powinien przyjm ować, dopói sam się uczy, by nauczycielstw o nie uprzedzało u c z n ia 3).
5) P rzed objęciem k a te d ry pow inien dobrze opanow ać d an ą gałąź n au k i, a n ie dopiero po nom inacji uczyć się od in n y ch , czego m a nauczać. W tak im bow iem razie n a ra ż a się n a pośm iew isko. Zw łaszcza pow inien m ieć głęboką w iedzę, gdy chce zw alczać ty ch, k tó rz y inaczej sądzą i m ają inne zap atry w a n ia *).
6. P ro feso r pow inien b yć znaw cą danej gałęzi n a u k i pod każd y m w zględem . Czy je s t przygotow any do nauczycielstw a łatw o to m oże by ć stw ierdzone z jego w ykładów i d y s p u t5).
7. P rofesorow ie m ają by ć w olni od w szelkich innych za jęć, b y m ogli oddaw ać się ty lk o n au ce “).
8. W ykład m a b y ć zastosow any do pójętności słuchaczy i uczących s i ę 7).
9. P ro feso r w te d y jasno w ykłada, gdy sam siebie ro zu m ie — „P rim o se ipsu m bene e t clare seipsum in te llig it“.
*) 1. 7. C. h. t. Magistros studiorum excellere oportet moribus. *) c. 26 C. q. 1: Multo tempore disce quae postmodum doceas. *) c. 27 C. 16 q. 1: Discas quod possis docere... ne prius magister sis, quam discipulus; c. 14 D. 37 gloss: Prius enim debet discere quam docere; c. 2 D. 37: Ne tunc querant discere, cum ex oificio alios debeant docere.
4) c. 11 D. 37: Si quisquam adversus mathematicos velit scribere imperitus mathematicis risui pateat et adversus philosophos disputans si ignorat dogmata philosophorum; Authent, De sanet. Episcop. Novella 1?3 c. 1: qui alios debet docere ab aliis doceri non debet.
6) c. 14, 15. De De aetate I, 14; c. 12. C. 8 q. 1.
*) 1. 6 C. De profess. 10, 52: Professores... ab omni functione et ab omnibus muneribus vel civilibus vel publicis immunes esse praecipimus.
7) c. 12. C. 8 q. 1: Oportet eum qui docët et instruit animas rudes, esse talem, ut pro ingenio discentium semetipsum possit aptare et verbi ordinem pro audientis capacitate derigere.
10. P ro feso r nie pow inien m ów ić o ty m , co należy zam il czeć, a n ie zam ilczać tego, czego m a uczyć. J a k nieoględna m ow a prow adzi do błędów , ta k n ieostrożne m ilczenie u tw ierd za w błędach, tych, k tó rzy m ają być nauczani. N iekiedy bowiem niep rzezo rn i nauczyciele w obaw ie u tra ty ludzkiej sław y nie po d a ją całej p raw dy , lecz p o k ry w ają ją m ilczeniem *).
11. S ta ra ć się w inien, by dobrych rzeczy nie podaw ał bez ładnie i w w ielom ów stw ie; często bow iem gadulstw o zabija tre ść słów, k tó re m ają służyć słuchaczom do p o s tę p u 2).
12. P rofesor nie pow inien siebie oszczędzać w dochodze n iu p raw dy . J e ś li z pow odu n ied b alstw a źle uczy, sta je się po w odem , że uczniow ie n a ra ż e n i są n a popełnienia w y stę p c ó w 3). 13. P rofesor, k tó ry szuka sław y w łasnej i w ykłada rzeczy w ysokie, k tó ry c h słuchacze n ie rozum ieją, nie sta ra się o ich pożytek, lecz o siebie *).
14. N a p y tan ia uczniów w in ien chętnie odpowiadać, m a pozw alać, ab y m u się sprzeciw iali i rozw iązyw ać ich w ą tp li wości.
15. D w a są ro dzaje uczących: zarozum iali (arrogantes) i pokorni. Zarozum iali, g d y uczą w y d aje im się, że siedzą n a szczycie ja k ie jś w ysokości i p a trz ą ze w zg ard ą n a swoich słu chaczy jak o um ieszczonych n a stopniu najniższym , jakoby m ieli ich pogrzebać a n ie przez n au k ę podnieść. P raw dziw a n au ka n ato m ia st u n ik a pychy, a szuka p o k o ry 6).
16. Uczyć n ależy w tak im porządku: N aprzód podać sam tek st, poczym d an y te k st w yjaśnić, n astęp n ie naprow adzić m
iej-*) c. 1 D. 43: Ne aut tacenda proferat, aut proferenda reticescat. 2) с. 1 D. 43: Prividendum est... ut ab eis non solum prava nullo- modo sed nec recta quidem nimie et inordinate proferantur.
3) с. 14 D. 37. *) с. 1 D. 43.
5) с. 1 D. 46: Hoc habet proprium doctrina arrogantium, ut humiliter nesciant inferre quod docent... vera doctrina vehementius hoc elationis vitium fugit.
sca podobne, przytoczyć te k sty sprzeczne i je rozw inąć, podać przy k ład y , ostatecznie podać sposób stosow ania te k stu *).
17. P ro feso r m a by ć u su n ięty , jeżeli zostanie stw ierdzony b ra k odpow iedniego w y k sz ta łc e n ia 8).
18. P ro feso r m a być odpow iednio uposażony, b y w olny od tro sk i u trzy m an ia m ógł cały czas pośw ięcić nauce. Je śli n ie m a środków do życia, m oże żądać od studentów , a jeśli je posiada, n ie m oże dom agać się od stud en tów , lecz dobrow olnie ofiarow ane
i·
m oże p rzy jąć. P raw o zobow iązuje n a d to królów , biskupów i ró żn e in sty tu cje do u trz y m y w a n ia p ro fe so ró w 3).
19. P rofesorow ie z ty tu łu sw ojej godności i n a u k i ja k ą p ia stu ją m ają liczne p rzy w ileje np.: jeżeli doktor jest profeso re m m a pierw szeństw o p rzed innym i d o k to ra m i1); zyskuje oby w atelstw o w ty m m ieście, w k tó ry m naucza i ty m sam ym zyskuje przy w ileje tego m iasta; jeśli m a beneficium , pobiera dochody chociaż n ie r e z y d u je 6); profesorow ie w olni są od ciężarów p u
-1) Hostiensis h. t. podaje, że inni są tego zdania, że wystarczy przy toczyć sam tekst: et si curant de verbis tantum, quod idiotis placet.
2) c. 15 de aet. I, 14: Quia confessus est coram nobis se nunquam de gramatica didicisse nec etiam legisse Donatum... ipsum penitus duximus amovendum. Hestiensis dodaje: sufficientia magistri nulla potest tergi versatione celari.
3) c. 1 C. I q. 2; c. 12. C. XIII, q. 2; c. 1 h. t. in. Ciem. Obowiązek płacenia profesorom obejmuje szeroki zakres osób i różnych instytucji: In Romana Curia legentibus per Sedem Apostolicam, in studiis vero Parisiis per Regem Franciae, in Oxonii Angliae... per praelatos, monasteria, capi tula, conventus, collegia exempta et non exempta et ecclesiarum recto res... contributionis onere singulis iuxta facultatem imponendo; król Atalaryk tak mówi o pensji profesorów u Kasjodora 1.9 ep. 21: Cum mani festum sit praemium artes nutrire nefas iudicavimus doctoribus adu lescentium aliquid subtrahi qui sunt potius ad gloriosa studia per commo dorum augmenta provocandi; Gonzales Teles Commentaria Perpetua Dé cret. Greg. IX Frankofurti ad Menum 1640 h. t.: Assignetur cuilibet magistrorum a capitulo unius praebendae proventus; S. Raimundus h. t.: Stipendia non vulgaria esse professoribus assignanda. M. P. L. 69, 787.
4) 1. 1. C. de cons. 12, 3.
5) c. 5 h. t. Schmalzgruber h. t, nr 13 quia sacras scientias explicando non minus, immo magis prosunt Ecclesiae quam in loco beneficii resi dendo.
blicznych, np. w ich dom ach nie m oże kw atero w ać w o js k o 1); w iększą cześć n ależy im o d d a ć ’); zyskują ty tu ł sz la c h ec tw a 5); ich zeznania w sądzie m ają w iększą w artość*); przypuszczenie przem aw ia za ty m , że oni są nieskazitelnego ch ara k te ru , przeto przy ró w n y ch kw alifik acjach m ają oni pierw szeństw o do n ad a n ia im b e n e fic iu m s); p ro feso r w in n y naru szen ia p raw a lub ja kiegoś p rzestępstw a łagodniej by w a k a ra n y , np. w oln y jest od to rtu r" ).
20. K to sam ow olnie przyw łaszcza sobie ty tu ł m agistra i zbiera uczniów m a być u su n ięty z k ated ry , a g dyby m im o to ponow nie to sam o czynił śc ią g a infam ię i m a by ć z m iasta u su n ię ty 7).
O s t u d e n t a c h .
1. Bez zgody zw ierzchnika kościelnego żaden duchow ny (kleryk) nie m oże ud aw ać się n a s tu d ia 8).
2. Pozw olenie n a stu d ia n ależy daw ać tylk o studentom zdolnym (bonae indolis sive docili); niezdolni lepiej by czynili, b y nie obciążali się k o sz ta m i9).
*) 1. 11 c. de profes. 10, 50 sint ab omni functione omnibusque mune ribus publicis immunes пес eorum domus ubicumque positae militem seu iudicem suscipiant hospitandum.
2) 1. 2 cod. de off. div. iud. 1. 48: his honorificentiam debitam esse praestandam.
3) c. 28 de praeb. 5. 5 glossa: et ita scientia nobilitat hominem quae pretio numerato comparari non potest. 1. 1. D. de excusat. 27, 1; 1. 7 C. de postul. 2, 6.
*) c. 32 de test. 2, 20. 6). c. 7 de elect. 1, 6.
®) c. 13 de poenis* 5, 37 volentes nobilitati parcere; c. 32 C. 24 q. 1 1. 9. D. penis 48, 19.
7) 1. un. de studiis lib. 11. 18 universos qui usurpantes sibi nomina magistrorum in publicis magistrationibus collectos undecumque discipulos circumferre consueverunt ab ostentatione vugari praecipimus amoveri.
8) c. 4, 12 de praebend. 3. 4.
®) c. 5 de magistris V, 5 ad studium docibiles destinantur ex quibus postmodum copia possit haberi doctorum qui ad iystitiam valeant pluri-
3. Zw ierzchnik, k tó ry daje pozw olenie n a stu d ia w inien sta ra ć się o śro d k i u trzy m an ia dla stu d e n ta *).
4. S tud enci w in n i nauczycielom cześć oddaw ać. Polega ona n ietylko n a w y ra ż an iu jej w odpow iednich słow ach, lecz n a dostarczaniu środków m aterialnych*).
5. Je że li s tu d e n t m a beneficium , np. je s t kanonikiem ka ted ra ln y m , je s t w olny od rezy d en cji i m oże pobierać dochody z p rebendy, lecz tylko przez 5 lat, tak i bow iem okres czasu uw a żano za w y starczający, ab y sta ć się uczonym ; jeżeli s tu d e n t b y ł proboszczem m iał praw o 7 la t przeb y w ać poza sw oją p a ra fią s).
6. P oniew aż w ielu było stu d e n tó w ubogich, k tó rz y nie m ieli środków n a pokrycie kosztów w ykształcenia, dlatego droga do stu d iów była dla nich zam knięta, p rzeto Sobór L aterań sk i III (1170) stanow i, że p rzy k ażdym kościele k a te d raln y m m a być nauczyciel zw any scholastykiem , k tó ry m a uczyć za darm o ubo gich stu d e n tó w (scholares pauperes) g ram aty k i i n a u k w yzw olo nych, b y ci n astęp n ie m ogli p rzejść n a u n iv e rsy te t na w yższe studia. N auczyciel te n m a pobierać dochody z beneficium , k tó re w ty m celu m a być utw orzone. P ostanow ienie to odnowił So b ó r L ater. IV (1215) i rozciągnął je n a kościoły, k tó re m iały środk i n a u trzy m an ie tak ich nauczycieli. W te n sposób‘Kościół jak o tro sk liw a m atk a zapew nił n a w e t n ajuboższym m ożność kształcenia się *).
7. S tu d e n t m a w czasie naznaczonym n a stu d ia oddaw ać się n auce i to gorliw ie i jako p rzy k ład takiego ucznia p raw o d aw ca w skazuje n a Ju lia n a , k tó ry m ając 78 la t m aw iał, że gdyby
*) c. 5 h. t.
*) c. 65 C. 16 q. 1; glossa: quod discipuli debent referre gratias ma gistro non tantum verbis sed etiam rebus; 1. 1 D. de orig, iuris I 2: Sabino non amplae facultates fuerunt... sed plurimum a suis auditoribus susten tatus est, 1. 27. D. de donat. 39, 5.
3) c. 32 de praebent. 3, 5; c. 34 de elect. I, 6 in 6 c. 2 de privileg. 5 7 in 6; c. 4,12 de cleric, non resid. 3, 4.
4) c. 1 h. t. per unamquamque cathedralem ecclesiam'magistro qui clericos eiusdem et scholares pauperes gratis doceant competens aliquod beneficium praebeat.
je d n ą nogą b y ł'w grobie jeszcze uczyłby się z m iłości uczenia s i ę 1).
8. S tudenci niech strzegą się pychy, bo pysznym Bóg się sprzeciw ia; ró w n ież niech nie będą chciwi, bo chciwość korze niem w szelkiego zła; w inni być m iłośnikam i spraw iedliw ości i kierow ać się zasadam i słu szno ści2).
9. Studenci, k tó rzy p rag n ą się uczyć, niech będ ą m iłośni kam i p raw d y i niech nie sądzą, że całość n au k i posiedli, skoro część jej sobie przysw oili; niech też nie w ierzą, że niczego się nie nauczyli, jeśli nie m ogą pojąć m yśli pojedyńczych zdań, p ierw szy ra z słyszanych, ja k ląd powoli pow iększa się przez n am u la- nie, ta k n a u k a stopniow o w z r a s ta s).
10. Uczący się p raw a niech p ilnie b ad a pow ody dlaczego ta k postanow iono a nie inaczej; m a rozw ażyć powody innego rozw iązania, niech też zapam ięta jed n o drugie praw o, k tó re od pow iada danym w arunkom .
11. S tu d e n t niech nie tra c i czasu na uczenie się lite ry p ra w a, znać bow iem praw o nie znaczy to przysw oić sobie słowa, lecz rozum ieć jego m yśl i znaczenie, bo słowa poddane są treści, a nie tre ść słow u *).
12. S tudenci w in n i m ieć nauczyciela, bo bez nauczyciela nie m ogą postępow ać w naukach. Żyw e bow iem słowo w draża lepiej n a u k ę w um ysł uczących się i w ydobyw a w iele u k ry te j energii w ich duszy, przeto nauczyciela zawsze słuchać należy; dlatego sam siebie nie nauczaj, bez nauczyciela nie w stępu j na drogę, k tó rej jeszcze nie z n a sz 5).
13. P raw o szczególniejszą opieką otacza stu d en tó w i p rzy znaje im przyw ileje.
*) 1. 20 D. de fidei com. 40, 1 5 Apud Julianum ita scriptum est... si alterum pedem in sepulchro haberem adhuc discerem propter amorem dis cendi; 1. 3 h. t.
2) c. 10 de praebend. 3, 5. *) 1. 7 D. de acquirend. 31, 1. ■'
4) 1. 17 D. de leg. I, 3 scire leges hoc non est verba earum tenere sed vim ac potestatem.
s) 1. 2 C. de alim. 5, 50; c. 27 C. 16. q. 1 nec ipse te doceas et absque doctore ingrediaris viam quam nunquam ingressus es.
14. Je że li w jakiej m iejscow ości p rze b y w ają przez 10 la t n a b y w a ją tam zam ieszkanie ‘).
15. S tudenci gdyby doznali od kogoś szkody w czw órna sób m a być im zw rócona, n a d to krzyw dziciel tra c i godności ja kie p iastu je.
16. S karga p rzeciw stu den to w i m a być ro zpatrzona sto sow nie do jego woli, albo w obec jego profesora, albo w try b u n a le biskupim . Je śli odwołano się do jakiegoś sądu w b re w w oli stu d e n ta , oskarżyciel tra c ił spraw ę chociażby b y ła słu s z n a 2).
17. S tud en ci z okazji prom ocji doktorskiej nie m ogli u rzą dzać w ystaw n y ch p rzyjęć, to bow iem było powodem , że ubodzy stu d en ci prom ocji tej nie odbyw ali nie m ając środków n a u rzą dzenie tak iej pom py; praw odaw ca przeto przypisuje, by koszta przy jęcia w ynosiły 3000 sreb rn y ch tu ro n eńskich i do tego pod przysięgą m ieli się zobowiązać. N adający d o k to rat o ile od do- k to ra n d a n ie p rzy ją łb y przysięgi ściągał na siebie suspensę od prom ow ania akadem ików przez 6 m ie się c y 3).
18. S tu d e n t m a być w dzięczny Bogu i nauczycielom , od k tó ry c h o trzy m ał w y k sz ta łc e n ie 4).
ł) 1. 2 C. de incolis X. 39.
*) 1. 6 C. ne filius pro patre IV, 13 qui aliquam scholaribus iniuriam inferre praesumat... restitutionem rerum ablatarum ab omnibus exigen dam in quadruplum notaque infamiae ex ipso iure irroganda, dignitate sua se carituros in perpetuum.
s) c. 2 de magistr. in clement. volentes igitur de oportuno super his remedio providere illis, ad quos ubilibet pertinet honorem tribuere me moratum districte praecipimus ut quoscumque ab eis de cetero dictum recipintes, honorem iuramento prius adstringant, ne uftra tria millia tu- ronensium argenteorum in solemnitate circa huiusmodi doctoratum aut magisterium quomodolibet adhibenda expendant.
*) 65. C. XVI q. 1 — si quis doctus et eruditus legem Dei potest ce teros erudire non debet suae assignare prudentiae ingenioque, quod possi det sed gratias agat primum Deo qui cuncta largitur, deinde sacerdotibus eius ac magistris a quibus doctus est.
