BEZPRAWNOŚĆ I OKOLICZNOŚCI JĄ WYŁĄCZAJĄCE

BEZPRAWNOŚĆ I OKOLICZNOŚCI JĄ

WYŁĄCZAJĄCE

mgr Aleksandra Skotnicka

BEZPRAWNOŚĆ

bezprawność – sąd relacjonujący, wyrażający sprzeczność między faktycznym zachowaniem się człowieka a tym

zachowaniem, które ustawa określa jako nakazane, albo też wyrażający zgodność między faktycznym zachowaniem się

człowieka a zachowaniem, które ustawa określa jako zakazane.

pierwotna legalność – brak realizacji znamion typu czynu zabronionego

wtórna legalność – sprawca zrealizował znamiona typu czynu

zabronionego, ale uczynił to w sytuacji kontratypowej.

BEZPRAWNOŚĆ

realizacja znamion typu czynu

zabronion ego

brak realizacji znamion kontratypu

bezprawno

ść

OKOLICZNOŚCI WYŁĄCZAJĄCE BEZPRAWNOŚĆ

kontratypy

ustawowe

części

ogólnej części szczególnej

pozaustawo we

KONTRATYPY USTAWOWE CZĘŚCI OGÓLNEJ

 obrona konieczna

 stan wyższej konieczności

 dozwolone ryzyko nowatorskie

OBRONA KONIECZNA

• prawo nie powinno ustępować przed bezprawiem

• zamach – podjęty przez człowieka atak na dobro prawem chronione, sprowadzający niebezpieczeństwo jego naruszenia.

Uprawnia do podjęcia działań obronnych, ale tylko wtedy, gdy posiada określone cechy. Musi być rzeczywisty, bezpośredni i bezprawny.

• rzeczywisty – musi istnieć naprawdę. Jeśli zamach nie istnieje (tzn.

nie doszło do żadnego ataku na dobro prawne), a sprawcy wydawało

się, że tak jest, to taką sytuację należy rozpatrywać przez pryzmat

art. 29 k.k.

OBRONA KONIECZNA

• bezpośredni – musi stwarzać takie niebezpieczeństwo dla dobra prawnego, które może się natychmiast zaktualizować.

Zamach jest bezpośredni gdy z zachowania napastnika jednoznacznie można wywnioskować, że przystępuje do ataku na dobro prawne już zindywidualizowane oraz że istnieje wysoki stopień prawdopodobieństwa natychmiastowego podjęcia ataku. Bezpośredniość istnieje także wtedy, gdy po pierwszym ataku i krótkiej przerwie napastnik zmierza do powtórzenia ataku

• bezprawność – zamach musi pochodzić od człowieka, który

działa w sposób sprzeczny z prawem. Nie musi się to wiązać z

popełnieniem przestępstwa (może by to np. osoba działająca w

stanie niepoczytalności)

OBRONA KONIECZNA

• obronie musi towarzyszyć świadomość broniącego, że odpiera on bezprawny zamach.

• samoistność/subsydiarność obrony – w orzecznictwie i w nauce prawa karnego przez wiele lat dominował pogląd, że obrona konieczna nie ma charakteru subsydiarnego - zaatakowany może odpierać zamach kosztem dobra napastnika, nawet jeśli istnieje realna możliwość uniknięcia zamachu w inny sposób, bez naruszenia tego dobra (np.

możliwość ucieczki).

• zasada względnej subsydiarności – ogranicza prawo do

odpierania zamachu kosztem dobra napastnika tylko do

sytuacji, w których nie było innego racjonalnego sposobu

uniknięcia zamachu.

PRZEKROCZENIE GRANIC OBRONY

• przy obronie koniecznej nie ma zasady proporcjonalności dóbr, takiej jak przy stanie wyższej konieczności; ograniczenie dotyczy jednak sposobu obrony

• z możliwych przy zaatakowaniu środków i sposobów obrony pierwszeństwo mają środki najłagodniejsze spośród skutecznych. Racjonalność takich ocen ulega jednak modyfikacjom wynikających z oceny konkretnych warunków, w jakich atak ma miejsce.

• współmierność sposobu obrony do niebezpieczeństwa zamachu

rodzi pośrednio konieczność zachowania proporcji między

dobrem, na które skierowany jest zamach a dobrem

naruszonym w wyniku podjętej obrony

PRZEKROCZENIE GRANIC OBRONY

• eksces intensywny – zastosowanie sposobu obrony niewspółmiernego do niebezpieczeństwa zamachu

• eksces ekstensywny – obrona przedwczesna lub spóźniona

• konsekwencją przekroczenia granic obrony koniecznej

bezprawność zachowania podjętego przez broniącego się.

STAN WYŻSZEJ KONIECZNOŚCI

• dwie funkcje:

• art. 26 § 1 k.k. – okoliczność wyłączająca bezprawność

• art. 26 § 2 k.k. - okoliczność wyłączająca winę 

KOLIZJA DÓBR

• W sytuacji kolizji dwóch dóbr, warunkiem legalności zachowania sprawcy będzie poświęcenie dobra mniej wartościowego dla ratowania dobra cenniejszego. Ze społecznego punktu widzenia takie zachowanie jest opłacalne, gdyż więcej ratujemy, niż poświęcamy.

W jaki sposób i przy zastosowaniu jakich kryteriów porównywać kolidujące w konkretnym przypadku dobra?

poglądy:

- hierarchia wartości samego ustawodawcy

- wartość majątkowa kolidujących dóbr prawnych

KOLIZJA DÓBR

poglądy cd.:

- zastępowalność (możliwość powetowania zagrożonego dobra w przypadku, gdy zostało ono naruszone)

- przewidywany stopień naruszenia zagrożonego dobra

prawnego - weźmy pod uwagę spór o to, czy dobrem wyżej

cenionym jest wolność czy zdrowie człowieka. Łatwiej jest to

rozstrzygnąć, jeśli w konkretnej sytuacji stwierdzimy, że -

mając do wyboru dwa sposoby zachowania - pierwszym z nich

sprawca spowodowałby znikome ograniczenie wolności, drugim

zaś - poważny uszczerbek na zdrowiu,

NIEBEZPIECZEŃSTWO GROŻĄCE DOBRU PRAWNEMU

• Musi zaistnieć zarówno dla kontratypu jak i dla okoliczności wyłączającej winę.

• Z niebezpieczeństwem mamy do czynienia, gdy zachodzi prawdopodobieństwo wystąpienia ujemnego skutku. Może być to stan rzeczy wywołany zarówno siłami przyrody (np. pożar), reakcjami zwierząt (np. atak psa), jak i zachowaniem się człowieka. (pojęcie zakresowo szersze od zamach w rozumieniu obrony koniecznej).

Nie stanowi natomiast niebezpieczeństwa zachowanie człowieka zgodne z prawem.

• Niebezpieczeństwo musi być rzeczywiste, tzn. musi ono zachodzić obiektywnie. Jeśli tak nie jest, to mamy to czynienia z błędem (art. 29)

• Niebezpieczeństwo musi być bezpośrednie - gdy grozi ono określonemu dobru prawnemu natychmiast (wszelka zwłoka w podjęciu czynności ratowniczych mogłaby je czynić bezprzedmiotowymi), albo co prawda nie natychmiast, ale ma charakter nieuchronny, a wstrzymanie się od czynności ratowniczych mogłoby powiększyć rozmiar grożącej szkody lub utrudnić zapobieżenie jej.

ZASADY POŚWIĘCANIA DOBRA

• subsydiarności - poświęcamy dobro chronione prawem tylko wtedy, gdy niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć

• proporcjonalności - zachowanie określonego rodzaju proporcji miedzy dobrem ratowanym a poświęcanym

• wyłączenia - odnosi się tylko do stanu wyższej konieczności

wyłączającej winę. Wyklucza możliwość poświęcenia dobra,

które sprawca ma szczególny obowiązek chronić, nawet z

narażeniem się na niebezpieczeństwo osobiste.

ZASADY POŚWIĘCANIA DOBRA

Naruszenie zasady subsydiarności i proporcjonalności oznacza

eksces osoby działającej w stanie wyższej konieczności, będący

przekroczeniem jego granic. Eksces to także poświęcanie dobra

w celu odparcia niebezpieczeństwa, które nie stało się jeszcze

bezpośrednie. Mamy wtedy możliwość nadzwyczajnego

złagodzenia kary, jednak jest eksces jest równy z przestępstwem.

DOZWOLONE RYZYKO NOWATORSKIE (27 K.K.)

• dotyczy sytuacji, gdy sprawca przekracza poziom akceptowanego powszechnie ryzyka codziennego

• aby ryzyko stało się wtórnie dozwolone, muszą zostać spełnione następujące przesłanki:

• podjęcie ryzykownego działania w celu przeprowadzenia eksperymentu poznawczego, medycznego, technicznego lub ekonomicznego

• przewidywanie wynikającej z eksperymentu korzyści o istotnym znaczeniu poznawczym, medycznym lub gospodarczym

• zasadność w świetle aktualnego stanu wiedzy oczekiwania osiągnięcia korzyści

• zasadność celowości oraz sposobu przeprowadzenia eksperymentu w świetle aktualnego stanu wiedzy

DOZWOLONE RYZYKO NOWATORSKIE

• warunek dopuszczalności eksperymentu stanowi także zgoda uczestnika, na którym jest przeprowadzany. Uczestnik musi być poinformowany o spodziewanych korzyściach i grożących mu ujemnych skutkach i prawdopodobieństwie ich powstania oraz o możliwości odstąpienia od udziału w eksperymencie na każdym jego etapie.

• zgoda musi pochodzić od osoby zdolnej do jej wyrażenia

(przede wszystkim pełnoletniej i poczytalnej)

KONTRATYPY CZĘŚCI SZCZEGÓLNEJ

tzw. dozwolona krytyka (dot. przestępstwa zniesławienia)

art. 213 §  1.  Nie ma przestępstwa określonego w art. 212 § 1, jeżeli zarzut uczyniony niepublicznie jest prawdziwy.

§  2.  Nie popełnia przestępstwa określonego w art. 212 § 1 lub 2, kto publicznie podnosi lub rozgłasza prawdziwy zarzut:

1) dotyczący postępowania osoby pełniącej funkcję publiczną lub 2) służący obronie społecznie uzasadnionego interesu.

Jeżeli zarzut dotyczy życia prywatnego lub rodzinnego, dowód prawdy może

być przeprowadzony tylko wtedy, gdy zarzut ma zapobiec niebezpieczeństwu

dla życia lub zdrowia człowieka albo demoralizacji małoletniego.

KONTRATYPY CZĘŚCI SZCZEGÓLNEJ

niezawiadomienie o przestępstwie (art. 240 § 2 kk)

Nie popełnia przestępstwa określonego w § 1, kto zaniechał

zawiadomienia, mając dostateczną podstawę do

przypuszczenia, że wymieniony w § 1 organ wie o

przygotowywanym, usiłowanym lub dokonanym czynie

zabronionym; nie popełnia przestępstwa również ten, kto

zapobiegł popełnieniu przygotowywanego lub usiłowanego czynu

zabronionego określonego w § 1.

KONTRATYPY CZĘŚCI SZCZEGÓLNEJ

• odmowa wykonania rozkazu (art. 344 kk)

§  1.  Nie popełnia przestępstwa określonego w art. 343 żołnierz, który odmawia wykonania rozkazu polecającego popełnienie

przestępstwa albo nie wykonuje go.

§  2.  W razie wykonania rozkazu, o którym mowa w § 1,

niezgodnie z jego treścią w celu istotnego zmniejszenia

szkodliwości czynu, sąd może zastosować nadzwyczajne

złagodzenie kary lub odstąpić od jej wymierzenia.

KONTRATYPY POZAUSTAWOWE

• zgoda pokrzywdzonego (dysponenta dobra prawnego)

• karcenie w celach wychowawczych

• dozwolone ryzyko sportowe

• dozwolony zabieg medyczny o charakterze nieleczniczym

ZGODA POKRZYWDZONEGO

• zgoda może być skuteczna tylko pod warunkiem, że osoba, która ją wyraża jest jedynym dysponentem dobra prawnego

• dysponent musi być zdolny do prawidłowego rozpoznania wiążącego się z zachowaniem niebezpieczeństwa i mieć świadomość tego, na co się godzi

• skuteczność zgody odpada w tych przypadkach, w których aprobowane przez pokrzywdzonego zachowanie niebezpieczne jest nie tylko dla niego, ale także dla społeczeństwa.

• zgoda może pełnić funkcję kontratypu tylko gdy pokrzywdzony przed

albo najpóźniej w chwili popełnienia czynu naruszającego dobro

wyraża ją w pełni świadomie i dobrowolnie.

KARCENIE W CELACH WYCHOWAWCZYCH

• dobra, jakie doznają uszczerbku w celach wychowawczych to przede wszystkim wolność w różnych jej postaciach i

nietykalność cielesna

• nie można kontratypem wyłączyć zachowań naruszających dobra takie jak życie lub zdrowie

• granica między kontratypem a znęcaniem się – karcenie jest kontratypem wtedy, gdy jest podjęte w ujmowanym

perspektywicznie interesie osoby karconej

• mogą się na niego powołać tylko osoby sprawujące władzę

rodzicielską, a podmiotem karconym może być tylko osoba

niepełnoletnia

DOZWOLONE RYZYKO SPORTOWE

• musi być to dyscyplina dopuszczona do uprawiania

• czyn musi być podjęty w celu sportowym

np. walka bokserska, gdy jeden z zawodników doznaje

uszczerbku na zdrowiu

DOZWOLONY ZABIEG MEDYCZNY O CHARAKTERZE NIELECZNICZYM

• zabieg medyczny wiąże się z naruszeniem nietykalności cielesnej pacjenta, albo nawet z uszkodzeniem ciała

• np. zabiegi kosmetyczne