Maria Brykowska, Ryszard
Brykowski
Dawna rezydencja pisarza
browarnego w Bodzentynie
Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 3, 197-210
M A R IA B R Y K O W S K A R Y SZ A R D B R Y K O W S K I
DAWNA REZYDENCJA PISARZA BROWARNEGO
W BODZENTYNIE
i
P ublikow ane opisy biskupiego niegdyś m iasta B odzentyna 1 i jego zaby t ków oraz ich najnow sze opracow ania 2 nie uw zględniają zachowanych jeszcze do dziś k ilku drew nianych obiektów, będących relik tam i daw nej, powszechnej jego zabudowy.
O biekty te, których liczba z roku na rok m aleje, są ty m cenniejsze dla różnego ty p u badań, że czas ich pow stania określony byw a dokładnie datam i znajdującym i się na belkach lub trag arzach 3.
Na szczególną uw agę zasługuje położony w bliskim sąsiedztw ie wzgórza zamkowego, na teren ach daw nego folw arku biskupów krakow skich, osiem nastow ieczny budynek d re w n ia n y 4, będący obecnie jedyną pozostałością nie istniejącej już zabudow y daw nego zespołu folwarcznego.
O dnaleziony inw entarz, sporządzony kilkanaście lat po jego wzniesieniu, oraz w stępne badania architektoniczne — pozw alają dokładnie poznać historię zachowanego obiektu.
1 M. in. M. Baliński, T. Lipiński S tarożytna Polska pod w z g lę d e m historycznym ,
jeograficznym i s ta ty s ty c z n y m , Warszawa 1844; Sło wnik geograficzny K r ó lestw a Polskiego, t. I, 1880; X. Bodzentyn, „Kronika Rodzinna”, t. X X XV,
1902, nr 50—2; L. V. Verdmon B odzen tyn , „Ziarno”, 1902, nr 14; J. W iśniewski
Dekanat opatowski, Radom 1907; S. Thugutt Prze w odn ik po K rólestw ie Pol skim, część I, K ieleckie i Radomskie, Warszawa 1914; W. Fischer Bodzentyn
„Orli Lot”, 1923, nr 9.
2 T. Przypkow ski P ie rw sze w y n ik i prac in w e n taryzac yjn yc h w powiatach k ie
leckim i ję d rzejow skim , „Biuletyn Historii Sztuki i K ultury”, t. VIII, 1946;
tenże Katalog z a b y tk ó w sztuki w Polsce, tom III, W o je w ó d ztw o kieleckie, z. 4, Pow iat kielecki pod redakcją J. Łozińskiego i B. W olff, Warszawa 1957. 3 Np. dom m ieszkalny przy ul. 1 Maja 13 z datą na belce 1809.
4 Zainteresowanie om awianym obiektem nastąpiło w 1963 r. w czasie prowa dzonych badań archeologiczno-architektonicznych na zamku w Bodzentynie; w cześniej w zm iankowany: J. Bogdanowski Psiarnia biskupia w B odzen ty
198 Maria B r y k o w s k a , R y sz a rd B r y k o w s k i
R y c . 1. P la n f o l w a r k u b o d z e n t y ń s k i e g o z r. 1845
A sum ptem do niniejszego arty k u łu stało się zainteresow anie powyższym obiektem ze strony W ojewódzkiego K onserw atora Zabytków , oraz w yd anie zlecenia na pom iar inw entaryzacyjn y i opracow anie wniosków k o n serw ato r skich dla zabezpieczenia zabytku 5.
2
O m aw iany obiekt, frontem zwrócony na południe, usytuow any został na klinow ym w zniesieniu, objętym od południa skarpą i rzeką P sarką, od północy drogą w ylotow ą z osady w k ierunk u W zdołu Rządowego (ryc. 1).
B udynek jest p arterow y, nie podpiwniczony, założony na rzucie w y d łu żonego p rostokąta o układzie p ółtoratraktow ym , z dwom a w ejściam i: głów nym , od południa, przez ganek w sp arty na słupach, i gospodarczym, um ieszczonym w zachodniej ścianie szczytowej (ryc. 2—6, 8— 12). Sień przesunięta z osi ku zachodowi, w jej przedłużeniu pomieszczenie mieszkalne. Na lewo z sieni w jednym trak cie dw a różnej wielkości pomieszczenia mieszkalne, a w d aw nym półtrakcie kuchnia oraz m ała sionka i komórka.
Dawna rezydencja pisarza brow arnego w Bodzentynie 199
Ryc. 2. Plan domu „pisarza brow arnego” w Bodzentynie (pomiar WKZ K ielce 1963)
Na praw o z sieni obszerna, daw na izba czeladna i drugie m niejsze po mieszczenie m ieszkalne, w p ółtrakcie trzy pom ieszczenia różnej wielkości.
W ew nątrz w szystkie pom ieszczenia tynkow ane, p rz y k ry te bielonym i s tro pam i belkow anym i z pow ałą z desek na zakład polski. Belki w daw nej izbie
cz ela d n ej fazowane, na jednej z nich n astępu jący napis: D om um Istam Ocutus
Aedi f f A Dni 1772 Die 2 da Junji Domine respiciat Tuus (ryc. 7, 17). Podłogi
z desek.
U rządzenia ogniowe w ielokrotnie przebudow yw ane, z daw niejszych za chow any jedynie kom inek z ok. połowy w. XIX. N iektóre skrzydła drzw iow e posiadają ozdobne okucia w yobrażające główkę ptaka.
200 Maria B r y k o w s k a , R y sz a rd B r y k o w s k i
Ryc. 7. Napis na belce
Z ew nątrz (ryc. 11— 12) budynek jest otynkow any. Elew acje nie posiadają wyposażenia architektonicznego z w yjątkiem fazow anych krokw i pod okapem dachu.
O tw ory okienne, różnej wielkości, rozmieszczone w elew acjach niesym e trycznie.
Nad całością b u d y n k u znajdu je się dach naczółkowy z okapem, k ry ty niegdyś gontem , obecnie uzupełnianym papą i blachą; nad gankiem daszek dw uspadow y z deskow anym szczytem.
Ryc. 4. Przekrój podłużny (pomiar WKZ Kielce 1963)
Dawna rezydencja pisarza browarnego w B o dzentynie 201
w i z b i e c z e l a d n e j
Budynek, w zniesiony pierw otnie w ko nstruk cji wieńcowej, obecnie ma znaczne frag m en ty ścian w ym ienione na glinobite 6; ustaw iony jest od p ołu d nia i północy na podm urów ce w ykonanej z kam ieni i ułam ków cegły, na za praw ie w apiennej o dużej zaw artości piasku.
Dwa najw yższe bale zrębu zostały na narożnikach w ysunięte w postaci jedno- lub dw ustopniow ych kroksztynów ; rów nież belki stropow e wychodzą na zew nątrz profilow anym i piętkam i. Naokoło budyn ku na belkach stropow ych leży swobodnie ram a płatw iow a, a na niej opierają się — także profilow ane — krokwie.
Ryc. 6, Elewacja południowa (pomiarWKZ K ielce 1963)
Dach o k o nstrukcji jętkow o-krokw iow ej, kołkow anej; półszczyty o kon stru k cji ram ow ej oszalow ane deskami. Okap znacznie w ysunięty przed lico zew nętrzne. O tw ory okienne i drzw iow e w ykonane na w ypust, niektóre m ają starsze profilow ania zwłaszcza w zachodniej części budynku.
3
Czas pow stania om awianego obiektu jest bardzo dokładnie określony dzięki zachowaniu się w daw nej izbie czeladnej w spom nianej wyżej belki z datą budowy, k tóra m iała m iejsce w 1772 roku. D ata ta m. in. pozwoliła na zidentyfikow anie opisu obiektu znajdującego się w m ateriale archiw alnym ,
202 Maria B rykow ska, R yszard B r yk o w s k i
jakim jest L ustracja klucza bodzęckiego [z] 1789 r o k u 7. W lustracji om a w iany budynek w ystępu je jako: „rezydencja pisarza brow arn ego ”. D okładny opis oraz analiza elem entów konstru kcy jny ch pozwoliły ustalić pierw o tny rz u t budynku, k tó ry odbiega nieco od obecnego. Z najdująca się od południa sień była nieznacznie zsunięta z osi ku wschodowi i przedzielona poprzecznie, zapew ne ta k jak i obecnie, „zapierzeniem pod kom in sztagow y”, w spólny dla dwóch oddzielnych zespołów pieców, „na w ierzch w ym u ro w any”. W części zachodniej rezydencja sk ład ała się z dwóch izb, um ieszczonych w p ó łto ratra k - tow ym układzie, i przyległej do nich kom ory, m ającej w yjście na zew nątrz w narożu północno-zachodnim . W części wschodniej budy nk u znajdow ała się obszerna izba czeladna i w ty le za nią w p ółtrakcie komora. Pow ały i podłogi były z desek, piece z żółtych kafli.
W okresie spisyw ania lu stracji, tzn. w 1789 roku, a więc zaledwie w sie dem naście lat od chw ili w zniesienia budynku, jego dach i piece były już w złym stanie i w ym agały n ap raw y 8. Czy rem ont obiektu nastąpił wówczas faktycznie i jaki obejm ow ał zakres — tru d n o obecnie określić.
Zakrojona na większą skalę re sta u ra c ja i połączona z nią rozbudowa .r e zydencji pisarza brow arnego n astęp u je przypuszczalnie dopiero przed połową w. XIX, niedługo po 1845 roku, zapew ne w raz ze zm ianą jej pierw otnej funkcji. W pew nym stopniu czas przebudow y zdaje się potw ierdzać istniejący plan fol w a rk u bodzentyńskiego z 1845 r o k u 9, na k tórym „rezydencja” nie posiada jeszcze od południa słupow ego ganku.
W czasie powyższego rem ontu przeprow adzono przypuszczalnie szereg następujących prac:
1. P ierw otna w ąska sień poszerzona została w k ieru n k u zachodnim kosz tem sąsiadującej z nią izby, w k tó rej likw idacji uległo jedno okno; daw na rozebrana (lub przesunięta) ściana znajdow ała się w m iejscu zdw ojonych obec nie belek stropow ych 10.
2. P rzed poszerzoną w ten sposób sienią ustaw iono słupow y ganeczek z dw uspadow ym daszkiem.
3. D aw ną d ru g ą izbę po stro nie zachodniej, um ieszczoną w półtrakcie, przerobiono na pom ieszczenie kuchenne, a daw ną komorę, biegnącą wzdłuż zachodniej ściany, podzielono na trz y pom ieszczenia; w pierw szym z nich, szerokością odpow iadającem u traktow i, w ybito od południa nowe okno i u tw o rzono pomieszczenie m ieszkalne; dwa drugie m ałe pomieszczenia, odpow iada jące półtraktow i, otrzym ały fun kcje sionki i komórki.
4. Od w schodu dostaw iono do budy nk u nową część, mieszczącą w trak cie izbę m ieszkalną, a w półtrak cie niew ielkie pomieszczenie; dostaw ienie to jest czytelne częściowo spod ty n k u na ścianach oraz przede w szystkim w różnicy
7 Lustracja klucza bodzęckiego [z] 1789 r., WAP, Oddział w Radomiu, sygn. 7. W tym m iejscu pragniem y wyrazić serdeczne podziękowanie mgr H alinie K isielów nej za udostępnienie m ateriału i okazaną pomoc w jego w yko rzystaniu.
8 Patrz Aneks (wypis mgr R. Brykowskiego).
9 Plan folw arku bodzentyńskiego z 1845 r. W ojewódzkie Archiwum Państwow e, Oddział w Radomiu.
Dawna rezydencja pisarza browarnego w Bodzentynie 203
pomiędzy belkam i stropow ym i izby czeladnej i now ych pomieszczeń oraz w k o nstrukcji więźby dachow ej n .
5. D aw na kom ora przylegająca do izby czeladnej podzielona została ścianką działową na dw a pomieszczenia o nierów nej powierzchni, przy czym w w iększym z nich wzniesiono nowy kom inek.
6. W ym ieniono częściowo podw aliny na podm urów kę kam ienną, z biegiem lat uzupełnioną ceglanym i łatam i.
7. Zróżnicow anie w w yglądzie belek izby czeladnej i nowo dobudow anych pomieszczeń pozwoliło ustalić, że dokonano rów nież w izbie czeladnej w ym iany dwóch belek stropow ych, znajdujących się od stron y dostaw ionych pom iesz czeń.
8. Z zew nątrz cały budynek został otynkow any na podkładzie z łat. 9. P rzebudow ane zostały gru ntow nie urządzenia ogniowe; oba obecne kom iny pochodzą niew ątpliw ie z tego okresu, zaś opisyw any w lu stracji „ko m in sztagow y” został, p rzynajm n iej w górnej części, zlik w id o w an y 12.
10. Z tego okresu pochodzi rów nież część stolarki, np. okno w elew acji południow ej o czterech skrzydłach (ryc. 6).
Tak przekształcony obiekt p rz etrw a ł bez zm ian do dzisiaj. Był on jedynie na przestrzeni całego stulecia dorywczo n apraw iany i łatany. Do 1962 roku użytkow any był jako siedziba P rezydium GRN, dziś — częściowo zamieszkały, częściowo opuszczony — stanow i własność państw ow ą.
4
Obecnie daw na rezydencja pisarza brow arnego jest w bardzo złym stan ie technicznym . F ataln e dla budy n k u skutk i m iała w ym iana części bierw ion na glinobite i kam ienno-ceglane ścianki; zew nętrzne ściany budy nk u niebez piecznie się wyboczyły (szczególnie dotyczy to ściany południow ej w jej śro d kowej części). W ybrzuszenie ściany spowodowało niebezpieczne przechylenie belek stropow ych, k tóre pociągnęły za sobą za pośrednictw em ram y płatw iow ej krokw ie. W ten sposób w kalenicy dachu pom iędzy kom inam i utw orzyło się „siodło” a w nim najw iększe b ra k i w poszyciu gontowym . Wyboczenie p o łud niowej ściany w płynęło rów nież na przechylenie się słupowego ganeczku.
S tan zachow ania k o n stru k cji dachowej rów nież nie jest zadow alający. R am a płatw iow a, zwłaszcza w części południow ej, posiada poważne ubytki, a łączenia jej są znacznie rozluźnione. W trzech w iązarach b ra k u je jętek, a profilow ane zakończenia krokw i są częściowo zniszczone i zawilgocone.
Przedstaw iony stan techniczny obiektu ciągle ulega pogorszeniu na sk utek postępującego zaw ilgocenia w yw ołanego pow ażnym i u by tkam i w pokryciu dachu, odeskow aniu szczytów i b ra k u urządzeń odw adniających. Jedy na za chow ana od południa wisząca ry n n a jest zniszczona i nie spełnia swego zad a nia. Również tynk, okryw ający zrąb ścian, m iejscam i odpadł lub jest zlasow any i znacznie zawilgocony.
Zachowany kom inek z połowy XIX w. posiada profile zniekształcone przez w ielokrotne bielenie.
11 Starsze krokwie mają jęty osadzone od strony w schodniej, nowsze od za chodniej; różnica m iędzy nim i w ystępuje od m iejsca dobudowy wschodnich pomieszczeń (ryc. 4).
204 Maria B r y k o w s k a , R ysz a rd B r y k o w s k i
Ryc. 8. E lew acja północna (pomiar WKZ K ielce 1963)
5
Odtw orzenie pierw otnego rz u tu (ryc. 13) pozwala szukać jego odpow iedni ków w w iejskim budow nictw ie m ieszkalnym XVIII i XIX w ie k u 13. U kład planu nie jest tu w yjątkow y, a jedynie „typow y” rozkład pomieszczeń w pół- to ratra k cie z w ąską sienią w zbogacony został kom orą o poprzecznym układzie. Budynek ten, chociaż pełnił fun kcję „rezydencji pisarza b row arnego” (a więc służył do m ieszkania i „urzędow ania” pełnom ocnika właścicieli folw arku) nie różnił się od chałup.
\
13 Por. W. K rassow ski P ro b le m y regionalizacji w studiach nad zabu dową wsi, „Prace Instytutu U rbanistyki i A rchitektury”, t. VI, 1957, z. 1/16.
Ryc. 9. Elew acja w schodnia (pomiar WKZ K ielce 1963
Dawna rezydencja pisarza brow arnego w B o d zen tyn ie 205
Dawna rezydencja pisarza browarnego w Bodzentynie 207
Ryc. 14. Wnętrze izby czeladnej
W arto też odnotować fakt, że fataln a w sku tk ach w ym iana bierw ion na glinę nie jest tu przypadkow a. W XIX w ieku budow nictw o z gliny było sto sow ane w całym k ra ju , a n aw et popierane odpow iednim i p rz e p isa m i14. W ąt pliwości może budzić uznanie dachu naczółkowego za form ę w tym b u d y n k u pierw otną. Rzeczywiście, w św ietle badań G. Ciołka 15 i J. K lim aszew skiej lb dach naczółkowy jest rzadko stosow any na Kielecczyźnie, i to dopiero w X IX wieku. Jed n a k analiza elem entów k o nstruk cyjn ych świadczy o p r a cach dekarskich w dwóch etapach, i to ściśle odpow iadających budow ie i roz budow ie w planie.
6
N iezadow alający stan techniczny m ógłby w zasadzie kw alifikow ać om a w iany obiekt do rozbiórki. B iorąc jedn ak pod uw agę (niezależnie od opinii k o n struktora) jego w artość jako zabytku k u ltu ry m aterialnej, w artość h isto ryczną oraz położenie przy ruchliw ym szlaku turystycznym — w ydaje się jak najbardziej słusznym podjęcie niezbędnych prac zabezpieczających, a n a stę p nie konserw atorskich w celu jego zachowania.
W niedługim już czasie obiekt ten, będąc obecnie jednym z o statnich budynków drew nianych w osadzie, a jedynym zachow anym obiektem fo l
14 Ibid., przypis 82.
15 G. Ciołek Dach w polskim bu downictw ie w iejskim , „Polska Sztuka Ludow a”, t. I, 1947, mapy.
20 8 Maria B r y k o w s k a , R y s z a r d B r y k o w s k i
w arcznym z pięciu biskupich folw arków położonych wokół B odzentyna, po zostałby w yłącznym i jedynym przykładem daw nych form budow lanych. Pow inien być rów nież w zięty pod uwagę i w ykorzystany fakt, że obiekt ten, stanow iąc własność państw ow ą, może być stosunkow o łatw o wyłączony spod użytkow ania gospodarki kom unalnej, w zw iązku z czym nieodw racalny proces m odernizacji budynku, zw iązany z dzisiejszym i w ym ogam i m ieszkaniow ym i, zostałby pow strzym any. Dzięki tem u po przeprow adzonych pracach k o n serw a torskich budynek ma szanse na zachowanie swego stan u i w yglądu, zbliżonego w znacznym stopniu do pierw otnego, co poważnie podniosłoby jego \yartość dydaktyczną.
Biorąc też pod uw agę bliskie sąsiedztw o ruin zam ku biskupów k ra k o w skich, leżącego na szlaku turystycznym , postuluje się przeznaczyć daw ną r e zydencję pisarza brow arnego na stałą ekspozycję, zw iązaną z h isto rią m iasta B odzentyna i jego zabytkam i. P onadto w pom ieszczeniach m ogłyby być u rz ą dzane czasowe w ystaw y.
Położenie obiektu obok siedziby P rezydium GRN zapew niłoby m u n ie zbędną opiekę, k tórą też roztoczyłaby zapew ne m iejscow a placów ka PTTK oraz aktyw ni w B odzentynie społeczni opiekunow ie zabytków .
Dawna re zydencja pisarza brow arnego w B odzentynie 209 ANEKS
Lustracja klucza bodzęckiego [z] 1789 roku, W ojewódzkie Archiwum Państw ow e
w Kielcach. Oddział w Radomiu, sygn. 7.
BROW AR
Ten nad Rzeką Metryka zwaną w Sw oiem Budynkam i Sytuowany. Wchodząc na Podwórze z Gościńca Wrota z fordką pomiędzy trzema Słupam i Dachem gonto w ym pobity do którego wrota podwóyne na biegunach z W rzeciądzami Skublam i żelaznem i. Rezydencja Pisarza Browarnego ta z Drzewa pod Topor obrabianego w W ęgieł pobudowana w Ru 1772 na którey Dach zły, N ow ego pobicia potrzebuie, do tey Wchodząc Drzwi do Sieni z tarcic na Zawiasach hakach z W rzeciądzem klamką haczykiem y Skoblami Żelaznemi, drugie Drzwi w Zapierzeniu pod komin Sztagowy na Wierzch w ym urowany Na zawiasach hakach z Wrzeciądzem y Skoblem po lew ey Stronie Izby dwie o jednym Piecu z kafli Żułtych Kom inkach dwóch z b la chami y korbami Żelaznemi, w iednym Piecyk Chlebowy w którego Czeluściach Sztabka Żelazna do Izby Pierw szey y drugiey Drzwi dwoie z tarcic na Zawiasach hakach z klamką haczykam i trzema, w rzeciądzam i dwiem a, Antabą y Skoblam i żelaznem i Okien trzy w Dwóch D wie kw atery Otwierane, w drewno Oprawnych Okiennice ze w szystkich poiedyńcze, na Zawiasach z Szwornikam i Żelaznem i, P o dłoga y Powała z tarcic Komora do tey Drzwi z tarcic, na Zawiasach hakach z h a czykiem Wrzeciądzem y Skoblami Żelaznemi, drugie na tył takież na Zawiasach, hakach z dwiem a haczykami y Skoblami, Okienko bez Szkła małe, Pow ała y Podłoga z tarcic, Szafa o Czterech Półkach na N aczynie z Postum entem , w’ którey Drzwiczki na Zaw iasach z Zameczkiem prostym Izba Czeladna do którey Drzwi na Zawiasach y hakach z klamką wrzeciądzem haczykiem y Skoblam i Żelaznemi, Okien dwa z tafelek w Ołów Oprawnych częścią w drewno. Piec cały Zły, przy którym ław ka komin z blachą żelazną z Piecykiem Chlebowym Komora do tey drzwi z tarcic na Zaw iasach hakach z Wrzeciądzem y Skoblami żelaznemi, Okienko m ałe bez Szkła powała z tarcic.
210 Maria B r y k o w s k a , R y s z a r d B r y k o w s k i СТАРИННЫЙ ДОМ ПИСАРЯ ПИВОВАРЕННОГО ЗАВОДА В БОДЗЕНТЫНЕ В поселке Бодзентын, являвшемся в прошлом, до 1795 г., городом при надлежавшим краковским епископам, сохранилось построенное в 1772 г. д е ревянное здание — „резиденция писаря пивоваренного завода”. Это здание — единственная постройка, сохранившаяся от пяти епископских поместий. До шедший до нас „Отчет о ревизии Бодзентских владений 1789 года”, в кото ром содерж ится подробное описание этой постройки, а такж е проведенные на месте архитектурные исследования дают возможность восстановить историю здания. В момент упомянутой „ревизии” здание находилось в плохом состоянии и требовало ремонта. Основательная реставрация и связанное с нею расш ире ние здания происходили в середине X IX в., вскоре после 1845 г. Именно тогда были пристроены новая комната с альковом (с восточной стороны) и крыльцо со столбами у входа в здание. В настоящее время здание находится в запущенном состоянии. Представля ется целесообразным реставрировать его и основать в нем региональный музей.
ANCIENT RESIDENCE OF A BREWERY CLERK AT BODZENTYN
A wooden building erected in 1772 as a "residence of a brewery clerk”, has been preserved on the site of the present settlem ent of Bodzentyn which, till 1795, had been the town in the possession of the bishops of Cracow. This residence is the only rem nant left of the ancient building up of five manorial farms of the said bishops. The architectural history of this building could be known owing to the In spection
of the Demesne of B odzen tyn — a discovered document of 1789 (now in the S tate
A rchives of the Province of K ielce — Branch of Radom), containing a detailed description of the said residence — and to the architectural researches made on th e spot as w ell.
At the time of the above inspection the building was in bad state and required repair. A thorough restoration and extension as w ell, follow ed before the m iddle pf the 19th century, soon after 1845. Then, am ong others, a new chamber w ith a store-room w ere built on its east side and a porch supported by piles was added on its front.
