Wiśniowski, Eugeniusz
"Kirche und Visitation. Beiträge zur
Erforschung des frühneuzeitlichen
Visitationswesens in Europa", hrsg. von
Ernst Walter Zeeden und Peter
Thaddäus Lang, Stuttgart 1984 :
[recenzja]
Przegląd Historyczny 76/4, 886-889
1985
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
886
R E C E N Z J Ei indeks osób (zabrakło niestety topograficznego). Skądinąd przydałby się plan sie dem nastowiecznej W arszawy, konsekw entnie zamieszczany we wcześniejszych w y daw nictw ach dotyczących dziejów stolicy w tej epoce. Na uznanie zasługuje dobór i jakość ilustracji, w szeregu przypadków w ykraczających poza stereotypow y ze staw fragm entów w arszawskich panoram .
Spora liczba usterek i potknięć nie powinna prowadzić do negatyw nej oceny pracy Jerzego Lileyki. Większość z nich dałaby się bez trudu poprawić w n astęp nym wydaniu, które z pewnością tak jak i pierwsze znalazłoby licznych nabywców. Z kolei pominięcia sygnalizowane przy analizie poszczególnych fragm entów , w znacznej części w ynikają ze stanu współczesnej w arsaw ianistyki. Wreszcie uwagi dotyczące rozłożenia akcentów i w ad kompozycji są z n atu ry dyskusyjne. W sumie otrzym aliśm y studium może niedoskonałe, ale na pewno pożyteczne.
A ndrzej K arpiński Kirche und Visitation. Beiträge zur Erforschung des frü h n eu zeit lichen Visitationswesens in Europa, hrsg. von E rnst W alter Z e e d e n
und P eter Thaddäus L a n g , „S pätm ittelalter und Frühe Neuzeit. T ü binger Beiträge zur G eschichtsforschung” t. XIV, Anton Hiersemann, S tu ttg a rt 1984, s. 248.
Dawno zwrócono już uwagę n a w artość źródłową akt wizytacyjnych, niekiedy korzystano z nich, opracowując takie czy inne zagadnienia. Szerzej jednak zainte resowano się tym typem źródła dopiero po II w ojnie św iatow ej, dostrzegając w nim nie tylko ogromne bogactwo m ateriału historycznego, odnoszącego się do b a r dzo różnych dziedzin ludzkiej działalności, ale także możliwość statystycznego i po równawczego uchwycenia rozm aitych przejaw ów życia społeczno-religijnego. Waga tego źródła jest tym większa, że jako w ytw ór kościelnego a p aratu kontroli zasię giem swym obejm uje ono cały św iat chrześcijański. Stąd też rodzące się w nie których k rajach inicjatyw y, zm ierzające do rejestracji rozproszonych a k t w izyta cyjnych i publikacji ich repertoriów . Dla terenu Niemiec prace tego typu, prow a dzone pod kierunkiem prof. E rnsta W altera Z e e d e n a z Tübingen, zostały uw ień czone w ydaniem dotychczas dwóch woluminów obliczonego na 7 tomów rep erto rium ·. Dziełem tego zespołu jest również publikacja zbiorowej pracy, wymienionej wyżej. W dziele tym kilku autorów różnych narodowości przedstaw iło związane z aktam i w izytacyjnym i problemy badawcze w swoich krajach: we Francji, Włoszech, w Polsce, Anglii i Niemczech. Jedynie pierwszy arty k u ł pióra B ernharda Langa „George Orwell im gelobten Land. Das Buch D euteronom ium und der Geist k irch
licher K ontrolle” posiada odm ienny ch arakter: tra k tu je o zjawisku kontroli religij nej jako elemencie porządku i dyscypliny w świetle przepisów Starego Testam en tu, w skazując na biblijne korzenie instytucji wizytacji.
Francuskim aktom w izytacyjnym z okresu XVI—X VIII w. poświęcił swe uw a gi Marc V e n a r d : „Die französischen V isitationsberichte des 16. bis 18. Ja h rh u n - d erst”. Sam autor jest członkiem zespołu, pracującego od r. 1968 nad przygotovya- niem i publikacją repertorium w izytacji francuskich. W prezentow anym artykule autor przedstaw ia proces narastan ia a k t wizytacyjnych, zw racając uwagę na prze m iany stosunku władz kościelnych do samej czynności w izytacyjnej. N ajstarsze wi zytacje z tterenu F rancji pochodzą z X III w., liczba ich w zrasta w stuleciach n a stępnych, zwłaszcza od początków XVII w., a więc po edykcie nantejskim . Wizy-1 Planow ana całość wydaw nictw a przedstaw ia się następująco: t. I: Hessen; t. II: Baden-W ürttem berg (2 Teilbände); t. III: Bayern (3 Teilbände); t. IV: N ordrhein -W estfallen; t. V: R heijiland-Pf alz!Saarland; t. VI: Niedersachsen; t. VII: Schles«
tacje stają się wówczas ważnym elementem reform y duszpasterskiej, oraz najw aż niejszą form ą obecności biskupa w śród wiernych. W parze z nasileniem w izytacji w X VII—XVIII w. szła rozbudowa kw estionariusza wizytacyjnego, który na prze łomie XVII/XVIII stulecia pojaw ił się w postaci drukow anej, a krąg pytań w m ia rę upływ u czasu w coraz szerszym zakresie obejm ow ał obok instytucji 'kościelnych , wiernych. Autor charakteryzuje też dotychczasowe w ydaw nictw a akt w izytacji oraz oparte o nie prace, poświęcone rozm aitym problemom społeczno-religijnym, zw ra ca uwagę na postęp w krytycznej ich ocenie. R epertorium akt wizytacyjnych, k tó rego kilka tomów zostało już opublikowanych, zmierza do objęcia wszystkich w i zytacji aż po czasy współczesne. R epertorium jest sporządzone według diecezji, przy czym całość podzielono na dwie serie: pierw sza obejm uje dawne diecezje aż po rok 1790 (“Anciens diocèses (jusque’en 1790)”) *; druga — diecezje późniejsze, począwszy od roku 1801 (“Diocèses concordataires et post-concordataires (à p a rtir de 1801)”) s. Podział ten jest uzasadniony gruntow ną zm ianą m apy diecezji, spowo dowanej wielką rew olucją francuską. W ram ach każdej serii diecezje są uporząd kowane alfabetycznie, zaś w ram ach diecezji ak ta w izytacyjne i związane z nimi dokum enty są uporządkow ane według kolejnych biskupów. O ogromie przedsię wzięcia świadczy fakt, że przedrew olucyjna F rancja liczyła 150 diecezji. R eperto rium zaw iera zaś inform acje dotyczące ak t w izytacyjnych i związanych z nim i do kum entów (datacja, m iejsce przechowywania, publikacje, język), oraz w zakodo wanej form ie wiadomości o treści przekazów w izytacyjnych. Jako kod zastosowano system dziesiętny, w którym każdy p u n k t dzieli się na dalsze podpunkty. Ze stu
I możliwych podpunktów zużytkowano 77. Podstaw ow e 10 punktów obejm uje n a stę pujące problem y: 0 — w arunki w izytacji, 1 — środowisko geograficzne i ludzkie, 3 — przyległości i finanse, 4 — personel kościelny, 5 — wspólnoty zakonne, 6 — kult, 7 — nauczanie i instytucje pomocnicze, 8 — parafianie: stan m oralny, 9 — I dyssydenci i niekatolicy. Trzeba zauważyć, że ty tu ł ostatniego punktu jest mało
I precyzyjny. Dyssydenci bowiem, oznaczając chrześcijan odłączonych od wspólnoty z Kościołem Rzymskim, mieszczą się w pojęciu niekatolików , które obejm uje nadto niechrześcijan, a więc żydów czy m uzułmanów. Właściwszym więc byłoby określe nie tego punktu: dyssydenci i niechrześcijanie. R epertorium dostarcza więc infor m acji o problem ach, do których m ateriał znajduje się w poszczególnych aktach wizytacyjnych. D odatek do arty k u łu M. V enarda zaw iera szczegółowy wykaz w y różnionych problem ów oraz ich kodów.
W zrost zainteresow ań aktam i w izytacyjnym i w najnowszej historiografii włos kiej k o nstatuje Angelo T u r c h i n i w artykule „Studium, Inventarisierung, Re gestenbildung und Edition der V isitationsakten des 15. und 16. Jahrh u n d erts: ita lienische E rfahrungen und offene Problem e”. Zwraca w nim uwagę na trzy n u rty prac nad w izytacjam i włoskimi. Pierwszy, koncentrujący się wokół kierowanego przez B. M a s s a wydaw nictw a „Thesaurus ecclesiarum Italiae” zmierza do publi
kacji ak t wcześniejszych, od średniowiecza aż po XVII w. W jego ram ach wydał A. M a r a n i w r. 1970 „A tti pastorali di Minuccio Minucci di Z ara (1596—1604)”, zapowiedziano zaś publikację ak t w izytacyjnych z diecezji: W erona (1454—1460), Ivrea (1329), F erra ra (1432—1446), Piza (1463), T riest (1579), Zara (1579), Wenecja (1581). Prow adzone tu prace charakteryzują się dążeniem do publikacji pełnych tekstów, co jest, oczywiście, przedsięwzięciem niesłychanie trudnym i pracochłon nym. Drugi kierunek prac, podjęty przez C entrum Badań n ad Dziejam i Społeczno- -Religijnym i z siedzibą w Vincency, biorąc pod uwagę gwałtowne narastanie akt
2 U kazały się następujące tomy: t. I: Adge-Bourges; t. II: Cahors-Lyon; t. III:
Mâcon-Ries, wyd. CNRS, Paris 1978 i 1980. _ 3 Ukazały się następujące tom y: t. I: M arseille-Viviers, wyd. CNRS, Paris 19.8 i 1980.
888
R E C E N Z J Ewizytacyjnych od XVI w. oraz realne możliwości badawcze i wydawnicze, opraco w ał koncepcję publikacji akt w izytacji w form ie regestów, uwzględniających pro blemy, zaw arte w wypracowanym kw estionariuszu, bardzo zbliżonym do kw estio nariusza francuskiego. Podjęte w tym zakresie już w r. 1964 badania zaowocowały w r. 1969 publikacją pierwszego tom u planow anej serii regestów ak t w izytacyj nych 4. Trudności w dotarciu do a k t w izytacyjnych, 'ich nieraz rozproszenie zrodzi ło koncepcję przygotowania jako podstawowego i pierwszoplanowego ich wykazu w postaci repertorium . Zdaniem A. Turchimiego repertorium winno dostarczyć in form acji przede wszystkim o źródle: czasie jego sporządzenia, wizytatorze, zwizy tow anym terytorium . N atom iast inform acje o jego zaw artości w inny ograniczyć się jedynie do wskazania ogólnych, poruszonych w nim problemów, nie rozpracowanych tak szczegółowo, jak to przew iduje kw estionariusz francuski. W dodatku do a rty kułu dołączył autor wykaz znanych w izytacji włoskich od X III do schyłku XV w., oraz w izytacji od XVI do początków XVII w. w okręgu Romagna.
Problem atykę polskich a k t wizytacyjnych przedstaw ił Stanisław L i t a k. Stw ierdził on, iż mimo bogactwa liczących setki woluminów a k t w izytacji, znajdu jących się w polskich archiw ach diecezjalnych, poświęcona im lite ra tu ra naukowa jest skrom na. Jedyne krytyczne ich opracow anie stanow i rozpraw a ks. Stanisław a L i b r o w s k i e g o o w izytacjach diecezji w łocławskiej; on opracował też rep erto rium ak t w izytacji tejże diecezji, jednak całkowicie odmienne od wzorca fran cu skiego. Nie ogranicza się ono bowiem jedynie do ogólnej inform acji o poszczegól nych w izytacjach i ich problem atyce, ale wylicza po kolei zwizytowane parafie, zaś w ich ram ach poruszone problem y w raz z podaniem stron względnie k a rt. O bfit szych inform acji na tem at tego gatunku źródeł dostarcza redagow ane przez tegoż samego autora czasopismo „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, ukazujące się od r. 1960. W niew ielkim tylko stopniu były ak ta w izytacji publikow ane. Mimo to jednak historycy od daw na zdają sobie spraw ę z ich w artości, o czym świadczą co raz liczniej pisane w oparciu o nie rozprawy. Podobnie jak na Zachodzie, także u nas w izytacje były przeprow adzane w oparciu o ustalony kw estionariusz pytań, dostosowanych do aktualnych potrzeb. Językiem a k t wizytacyjnych była z reguły łacina. Język polski w szerszym zakresie pojaw ia się dopiero w drugiej połowie X VIII w., natom iast niektóre pom orskie wizytacje z XVIII w. były w całości lub części pisane po niemiecku. Problem atyka polskich ak t wizytacyjnych, której autor poświęcił wiele miejsca, była podobna do w ystępującej w w izytacjach zachodnich.
Bardzo ciekaw ą próbę in terp retacji katolickich kw estionariuszy w izytacyjnych w Niemczech z okresu XVI—XVII w. zaprezentow ał w kolejnym artykule Peter Thaddäus L a n g : „Reform im Wandel. Die katholischen V isitationsinterrogatorien des 16. und 17. Jah rh u n d erts”. Zgromadził on 65 takich kw estionariuszy, z których 26 pochodziło z XVI, a 39 z XVII stulecia. Liczba zaw artyęh w nich pytań w ahała się od 7 do 751, wynosząc najczęściej od 50 do 150, przy czym zwiększała się ona w m iarę upływ u czasu. Poprzez częstotliwość w ystępow ania pewnych pytań, ich pojaw ianie się lub zanik autor śledzi zachodzące przem iany społeczno-religijne, kie runek rozw ijającej się reform y. Najwięcej pytań odnosiło się do duchowieństwa. O ile początkowo zmierzały one do wyelim inow ania podstawowych niedomogów: b raku w ykształcenia, niemoralności, zeświecczenia, to później przebija z nich tro s ka o wyższy poziom życia religijnego i większą gorliwość duszpasterską. W w y padku w iernych zauważyć można przesuw anie się punktu ciężkości zainteresow ań z zagadnień herezji, czystości dogmatycznej na problem y życia sakram entalnego. Siedząc zmiany kw estionariusza, autor zauważa w nim, generalnie biorąc, dwie fa
4 La visita pastorale di Ludovico Flangini nella diocesi di Venezia (1803), wyd. I
B. B e r t o 1 i, S. T r a n i o n t i n , Roma 1969.
zy rozwojowe. W pierw szej, trw ającej do początków XVII w., dom inuje dążenie do likw idacji zjaw isk negatyw nych; druga, późniejsza, charakteryzuje się w ysiłkiem do rozwoju zjawisk pozytywnych. Dołączone do arty k u łu dodatki zaw ierają obok tabel i w ykresów dwa pełne kw estionariusze oraz tvykaz zanalizowanych w pracy
interrogatoriów .
Terenu Niemiec dotyczy także arty k u ł P aula M ii n с h a „K irchenzucht und N achbarschaft. Zur sozialen Problem atik des calvinistischen Seniorats um 1600”. Jest on poświęcony instytucji kontroli w Kościele kalw ińskim , którą spraw ow ali seniorzy-prezbiterzy. Scharakteryzow aw szy stan dotychczasowych badań i teoretycz ne założenia instytucji senioratu, autor śledzi praktyczną realizację teoretycznych postulatów w okręgu N assau-D illenburg w oparciu o ak ta w izytacyjne z r. 1590. Uzyskane rezultaty rzucają ciekaw e światło nie tylko na różnorodne niedomogi, ale również na społeczne uw arunkow ania postaw duchowieństwa kalwińskiego.
W izytacjom angielskim poświęca swe uwagi Rosemary O’ D а у w artykule ..Geschichte der bischöflichen K irchenvisitation in England, 1500—1689”. Uwagę koncentruje ona głównie na przebiegu procesu wizytacyjnego, zachodzących w nim zmianach i lokalnych różnicach. Na terenie Anglii i W alii w izytacje przeprow adza ne były regularnie od X III w. Początkowo obejm owały one przede w szystkim klasztory, podległe jurysdykcji biskupiej, dopiero w końcu XV w. w kręgu zainte resow ań w izytatorów znalazło się w szerszym zakresie również duchowieństwo świeckie i w ierni. W izytacje przeprow adzali biskupi (co trzy lata), archidiakoni (co rok) i arcybiskupi. W pierwszym roku panow ania Elżbiety I zostala przeprow adzo na też w izytacja królew ska przez wyznaczonych komisarzy. W izytujący zasięgali in form acji o stanie p arafii poprzez zeznania starszyzny parafialnej. W czasach Elż biety I zostały wprowadzone kw estionariusze wizytacyjne, których treść zmieniała się w zależności od zainteresow ań biskupa takim i lub innym i spraw am i. Stąd ist nieją niebezpieczeństwa i trudności przy porów nyw aniu rezultatów różnych w izy tacji, z których każda była przeprow adzona pod innym kątem widzenia. Jako re zultat przeprow adzonej w izytacji sporządzany był liber com pertorum , który zawie ra ł listę skarg i zarzutów, wysuwanych zarówno przez w iernych jak i duchowień stwo na niedomogi życia kościelnego i religijnego. Notowano w nich także podjęte środki zaradcze, które niekiedy były ujm ow ane w odrębną księgę, liber actorum. O drębną księgę stanow ił też tzw. liber cleri, zwany w w ypadku w izytacji archi- diakońskich call book. Księga ta zaw ierała dane, dotyczące zatrudnionego personelu parafialnego, a w w ypadku duchownych także dane, potw ierdzające przyjęte św ię cenia. W oparciu o te księgi sporządzano niekiedy tzw. specula, przedstaw iające szczegółowy opis diecezji. C harakterystyczną cechą angielskiego system u w izyta cyjnego po r. 1588 był ścisły związek między polityką kościelną państw a a wizy tacjam i biskupim i. Widoczne jest tu dążenie kierow nictw a kościelnego do ujedno licenia stosunków kościelnych. Jednak mimo podejmowanych wysiłków w tym kie runku, którym m iał służyć udoskonalony system wizytacyjny, jedności religijnej nie zdołano narzucić. Dodatek do pracy zaw iera wykaz zachowanych a k t w izyta cyjnych z terenu Anglii z la t 1500—1689.
W sumie opublikow any zbiór artykułów daje bardzo pożyteczny przegląd pro blemów, związanych z instytucją w izytacji kościelnych, aktam i w izytacyjnym i i kryjącym i się w nich możliwościami badawczymi. Przegląd ten jest tym ciekawszy, że zaw iera pewne perspektyw y porównawcze, równocześnie zaś pozwala zoriento wać się w zaaw ansow aniu prac nad rejestracją tak ważnego źródła, jakim są akta w izytacyjne. Trzeba tylko żałować, że wśród przedstaw ionych artykułów zabrakło poświęconego wizytacjom niemieckim.
