Szwarc, Andrzej
"Die deutsch-polonischen Beziehungen
1831-1848: Vormärz und Völkerfrühling,
XI. deutsch-polnische
Schulbuchkonferenz der Historiken
vom 16. bis 21 Mai 1978 in Deidesheim
(Rheinland-Pfalz)", Braunschweig 1979 :
[recenzja]
Przegląd Historyczny 71/3, 646-647
1980
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
646 Z A P I S K I
ł polskich. W niniejszym tomie przedstaw ia m.in. w alki Polaków we Włoszech podczas kam panii 1800 г., sytuację Legionów po zaw arciu pokoju, dzieje oddzia łów tłum iących powstanie na San Domingo (przypomnijmy, że tę ostatnią proble m atykę zaprezentow ał już P a c h o ń s k i w znacznie rozbudowanej w ersji w książce „Polacy na Antylach i Morzu K araibskim ” ; por. obszerne omówienie Tadeusza Ł e p k o w s k i e g o , „O polsko-antylskim dram acie początków XIX w .’’, PH t. LXXI, 1980, z. 3, s.). .
Książka przynosi drobiazgową rekonstrukcję działań wojennych, w tym nieraz opisy akcji podejm owanych na niskim szczeblu dowodzenia. Tem atyka dotyczy przeważnie lat kryzysu Legionów; wypada wyrazić żal, że ze względów k onstruk cyjnych ustępy poświęcone ich roli w kształtow aniu się arm ii Księstwa Warszawskiego zostały potraktow ane skrótowo (cz. VII, „Ojczyzna wzywa”, s. 569—592). W ynagradzają to „Reminiscencje końcowe” (s. 593—676), które m ają charakter podsum owania całości w ydaw nictw a; mowa tu m.in. o politycznej roli Legionów, o ich kontaktach z krajem , o zasługach legionistów na polu oświaty, nauki i sztuk pięknych. Autor wypowiada też uwagi ogólne na tem at spraw y pol skiej po III rozbiorze oraz zastanaw ia się nad legionową sztuką wojowania w kon tekście ówczesnej europejskiej teorii i praktyki m ilitarnej.
Książkę zaopatrzono w starannie zestawione indeksy. Na uwagę zasługują też ilustracje: zaprezentow ano m ateriał ikonograficzny mało n a ogół znany lub naw et nie wykorzystyw any dotychczas w druku.
A. S.
Die deutsch-polnischen Beziehungen 1831—1848: Vormärz und Völkerfrühling, XI. deutsch-polnische Schulbuchkonferenz der Histo- riken vom 16. bis 21. Mai 1978 in Deidesheim (Rheinland-Pfalz), V er
lag des G eorg-E ckerts-Instituts fü r internationale Schulbuchforschung, Braunschw eig 1979, s. 215.
R eferaty przedstaw ione na kolejnym spotkaniu historyków polskich i zachod- nioniemieckich, które odbyło się w ram ach konsultacji m ających na celu ujednoli cenie treści podręczników szkolnych w obu krajach, zaw ierały stosunkowo mniej kontrow ersyjnych i spornych elementów, aniżeli tek sty wygłoszone na poprzednich analogicznych konferencjach. L ata 1831—1848, chociaż na ziemiach polskich zaboru pruskiego, szczególnie w erze Flottw ella, dostarczyły w ielu przykładów polityki germ anizacyjnej, były także okresem zbliżenia między liberałam i i dem okratam i obu narodów. Mówią o tym m.in. referaty Georga S t r o b l a („Die deutsche Po lenfreundschaft 1830—1834: V orläuferin des organisierten politischen Liberalism us und W etterzeichen des V orm ärz”) i M arii W a w r y k o w e j („Die Revolution 1848—1849 in D eutschland und die polnischen öffentliche M einung’’).
W sumie tom zawiera 15,tekstów, z czego osiem wyszło spod pióra historyków polskich. Nie licząc wymienionych, dwa z nich poświęcone są Wiośnie Ludów jako faktow i historycznem u i problem owi badawczemu (Stefan K i e n i e w i c z , G ott hold R h o d e ) , dwa om aw iają stosunki między Niemcami a Polakam i w Wiel kim Księstwie Poznańskim (Siegfried B a s k e , Lech T r z e c i a k o w s k i ) , dwa zajm ują się niemieckimi tem atam i publicystyki W ielkiej Em igracji i jej obrazem w publicystyce niem ieckiej (Sławomir K a l e m b k a , H ans-H enning H a h n). Z po zostałych artykułów dwa dotyczą zagadnień historii literatu ry (Stefan T r e u g u t t , Michael G. M ü l l e r ) , trzy spraw gospodarczych i społecznych (Adam G a 1 o s, Konrad F u c h s , Wacław D ł u g o b o r s k i ) ; wreszcie dwa ostatnie są próbą
ana-Z A P I S K I 647
lizy dotychczasowej historiografii obu narodów oraz fragm entów podręczników, dotyczących wiodącego tem atu konferencji.
W podsum owaniu Klaus Z e r n а с к zwrócił m.in. uwagę na niedostatecznie do tej pory zbadane polsko-niemieckie oddziaływania w dziedzinie filozofii, myśli społecznej i literatu ry epoki Romantyzmu.
A. S.
A w ierin P. K o r i e l i n , Dworianstwo w porieform iennoj Rossii
1861— 1904 gg. Sostaw, czisliennost, korporatiwnaja organizacija, Aka-
diem ija N auk SSSR, In stitu t Istorii SSSR, Izdatielstwo „N auka”, Mo skw a 1979, s. 304.
Trudno wyobrazić sobie książkę, zatytułow aną np. „Szlachta ziem polskich na przełomie XIX i XX w ieku” — ujęcie takie spotkałoby się zapewne z ostrą k ry tyką. W w arunkach rosyjskich rzecz m a się nieco inaczej i to nie tylko ze w zglę du na różnice w rozw oju historycznym instytucji szlachectwa, zarówno w okresie przed Piotrem I jak i po jego reform ach. W epoce pouwłaszczeniowej mamy prze cież do odnotowania większe w Rosji niż w Polsce uzależnienie chłopów od w iel kiej własności, większy wpływ na władzę, istnienie instytucji samorządowych, wolniejsze jak sie zdaje tempo przechodzenia części m ajątków w ręce homines notH. Dlatego też mimo kapitalistycznych przeobrażeń — z których autor n in iej szej pracy zdaje sobie w pełni spraw ę — mówienie o stanie szlacheckim w Rosji owych lat jest bardziej zasadne. Kluczowa powinna być tu zresztą kw estia stano wej świadomości; niestety na ten tem at A. K o r i e l i n nie pisze niemal nic, jeśli nie liczyć interesującej charakterystyki p a ru broszur publicystycznych, zaw artej we w stępnym przeglądzie literatu ry i źródeł.
Książka składa się z pięciu rozdziałów. W dwóch pierwszych rozpatruje się takie zagadnienia jak liczebność, skład narodowy, źródła rekrutacji. Mowa tu też 0 położeniu ekonomicznym szlachty oraz o jej przedstaw icielach w wojsku i biu rokracji. Z tą częścią pracy korespondują umieszczone w aneksie tabele, przed staw iające liczebność stanu szlacheckiego w poszczególnych guberniach (włącznie z K rólestwem Polskim) w latach 1858, 1863, 1867, 1870. i 1897.
Rozdział trzeci („K orporatiw naja organizacija wysszego russkogo dw orianstw a”) zawiera Opis stru k tu ry i kom petencji stanowych organów samorządowych, czw ar ty zaś („Dworianstwo i m iestnoje upraw lienije'’) zajm uje się głównie wpływem właścicieli ziemskich na konkretne decyzje w ładz lokalnych, dotyczące chłopów oraz rolą przedstaw icieli stanu szlacheckiego w ziemstwach. W rozdziale piątym („Pieticjonnaja diejatielnost dw orianskich sobranij”) mowa jest o wzroście n astro jów liberalnych na przełam ie XIX i XX wieku; skądinąd spraw y te zostały jak się zdaje omówione w sposób gruntow niejszy w literaturze ostatnich lat, m.in. w pracy N. P i r u m o w e j .
Tabele i zestaw ienia statystyczne ukazują m.in., jak liczna była szlachta w Królestw ie Polskim i guberniach zachodnich w porów naniu z resztą im perium . K rótki podrozdział o składzie narodowym badanej zbiorowości nie jest wolny od błędów; nader uproszczony sposób przedstaw ił np. autor stosunki panujące na ziemiach L itw y historycznej, dostrzegając tu w XVIII w. jedynie m agnatów 1 mnogoczisliennuju szliachtu, byw szu ju na gosudarstwiennoj służbie iii w slużenii
u m agnatów (s. 45). O trudnościach, którym i władze obwarowały legitym ację
szlachectwa w okresie m iędzypowstaniowym dow iadujem y się, że były one spo wodowane nadm ierną liczbą Polaków, starających się o zatwierdzenie przywilejów,
