Epistemologia jako sztuka wątpienia
Wprowadzenie Przeczytaj
Schemat interaktywny Sprawdź się
Dla nauczyciela
Każdemu z nas zdarzyło się kiedyś pomylić. Myśleliśmy, że autobus odjedzie za 10 minut, a odjechał kilka minut wcześniej. Myśleliśmy, że odpowiedź, którą daliśmy na sprawdzianie okazała się nie taka, jaka być powinna. Jak mawia przysłowie – mylić się jest rzeczą ludzką. Są jednak sprawy, co do których jesteśmy przekonani, że są pewne. Czy jesteś sobie w stanie wyobrazić, że posiadane przez ciebie przekonania są nieprawdziwe? Czy można wątpić w to, co się wie? Dla filozofów nie ma rzeczy niemożliwych, zacznij zatem refleksję na temat granic naszej wiedzy.
Twoje cele
Poznasz epistemologię jako jedną z gałęzi filozofii.
Przeanalizujesz założenia zdrowego rozsądku.
Wykorzystasz znajomość błędów poznawczych do analizy wiedzy.
Epistemologia jako sztuka wątpienia
Źródło: licencja: CC 0.Przeczytaj
Co to znaczy, że coś wiem?
Jedną z ważniejszych rzeczy, które charakteryzują gatunek ludzki, jest to, że operuje on wiedzą. Już sama nazwa „homo sapiens” mówi o tym, że jesteśmy organizmem rozumnym, czyli posługującym się
rozumem. Nasze życie polega na zdobywaniu, przekazywaniu i utrwalaniu wiedzy. Co to jednak znaczy, że posiadamy wiedzę, czyli że coś wiemy? W jaki sposób tę wiedzę zdobywamy?
Strzeż się człowieka jednej książki – to aforyzm, którego autorem jest św. Tomasz; znaczy on, że osoba, która czerpie swoją wiedzę tylko z jednego źródła, jest mało wiarygodna. Rzetelna wiedza powinna dać się zweryfikować. Dlatego ważne jest sprawdzanie różnych źródeł informacji.
Źródło: licencja: CC 0.
Wiedza może mieć charakter praktyczny, czyli – mówiąc fachowo – proceduralny. Wiem – to znaczy umiem coś zrobić, potrafię wykorzystać dostępne mi narzędzia, by osiągnąć zamierzone rezultaty.
Przykładowo rowerzysta wie, jak jeździć na rowerze – potrafi zachować równowagę, kręcić pedałami i zmieniać przerzutki, dzięki czemu jest w stanie dotrzeć do celu. Istnieje również wiedza teoretyczna, nazywana opisową. Tutaj wiedzieć oznacza opisywać i wyjaśniać dane zachowanie. Przykładowo takim rodzajem wiedzy będzie umiejętność wyjaśnienia, na podstawie jakich praw mechaniki porusza się rower.
Większość wiedzy naukowej ma charakter opisowy. Każdy z tych rodzajów wiedzy będziemy oceniać ze względu na różne kryteria. W wiedzy proceduralnej liczy się skuteczność. Nie powiemy przecież, że ktoś umie jeździć na rowerze, jeśli będzie się co chwila przewracał. Wiedza opisowa jest czymś wartościowym tylko jeśli trafnie opisuje dane zjawisko lub przedmiot. Inaczej mówiąc, w wiedzy opisowej liczy się jej prawdziwość. Wracając do przykładu z rowerem: nie powiemy, że ktoś wie, jak jeździ rower, jeśli powie nam, że jest on popychany przez krasnoludki – takie wyjaśnienie nie jest przecież zgodne
z rzeczywistością.
Epistemologia
Filozofowie od zawsze lubili zadawać pytania fundamentalne, które na pierwszy rzut oka
wydawać się mogą naiwne. Pytanie „skąd wiadomo, że coś wiem” może być tak właśnie odebrane. Jeżeli jednak przyjrzymy mu się bliżej, to okaże się, że sprawa jest bardziej skomplikowana. Dyscyplina filozoficzna, która zajmuje się wiedzą i poznaniem (czyli sposobem, w jaki nabywamy wiedzę), to epistemologia. Co prawda sam termin został wprowadzony do użycia dopiero w XIX wieku, ale refleksja epistemologiczna towarzyszy filozofii od samego jej początku.
Jakie pytanie zadaje epistemologia?
Czym jest poznawanie, w jaki sposób poznajemy?
Czy poznajemy tylko przy pomocy zmysłów czy też rozumu?
Czy wiedza, której źródłem jest rozum jest lepsza czy gorsza od tej, której źródłem są zmysły?
Co jest przedmiotem poznania? Czy są nim tylko wrażenia czy też poznajemy realny świat?
Co to jest prawda – jak ją definiujemy i w jaki sposób możemy zweryfikować czy dany sąd jest prawdziwy czy też fałszywy?
Czym jest wiedza? Jaki ma charakter, czy trafnie opisuje realny świat czy jest jedynie prawdopodobnym przypuszczeniem?
Krytyka zdrowego rozsądku
Ustalenia czy też wątpliwości epistemologii często są sprzeczne z naszą intuicją, a niektórzy powiedzą, że ze zdrowym rozsądkiem. Na przykład jeżeli ktoś się zastanawia, czy stojąca przed nim szklanka istnieje rzeczywiście, to obrońca zdrowego rozsądku uzna takie pytanie za absurdalne, bo przecież istnienie tej szklanki jest oczywiste. Filozofia jest jednak rodzajem refleksji, który bierze pod lupę rzeczy traktowane jako oczywiste. Niektórzy traktują oczywistość jako kryterium prawdy. Oczywiste miałoby być to, czego nie da się w sposób sensowny podać w wątpliwość. Ten sposób argumentacji przyjął chociażby Kartezjusz, który uznał, że stwierdzenie „myślę, więc jestem” posiada właśnie taki oczywisty charakter. Samo pojęcie zdrowego rozsądku jest jednak problematyczne. Na przestrzeni wieków różne rzeczy wydawały się ludziom zgodne ze zdrowym rozsądkiem, a potem okazywały się błędne.
Przykładowo, kiedyś uważano, że to słońce krąży wokół ziemi. Niewolnictwo również traktowano jako fakt oczywisty i zdroworozsądkowy. Współcześnie zaś uznaje się takie sądy za nieakceptowalne.
Ilustracja prezentuje geocentryczny model wszechświata z 1568 r. Zgodnie z tą koncepcją ziemia była nieruchomą planetą, wokół Ważnym pytaniem epistemologicznym jest zagadnienie źródeł wiedzy. Pomyśl, na jakie sposoby się uczysz, skąd czerpiesz informacje. Często takimi źródłami są podręczniki, eksperymenty lub własna obserwacja.
Źródło: licencja: CC 0.
której krążyły wszystkie pozostałe ciała niebieskie.
Źródło: domena publiczna.
Zdrowy rozsądek jest również określany jako „zmysł wspólny”, czyli rodzaj takiego rozumowania, który ma być upowszechniony w danej społeczności. Filozofowie wielokrotnie wykazywali jednak, że takie rozumowanie wcale nie musi być racjonalne i wcale nie jest powszechne. Przy głębszym spojrzeniu okazuje się bowiem, że dany pogląd wcale nie jest podzielany przez wszystkich członków danej społeczności, a ponadto zawiera dość istotne błędy logiczne. Psychologowie wskazują zresztą na całą listę błędów poznawczych, czyli nieracjonalnych sposobów postrzegania rzeczywistości. Jednym z nich jest tzw. efekt potwierdzenia. Jest to tendencja, która powoduje, że wyszukujemy i zapamiętujemy raczej te informacje, które potwierdzają nasze obecne przekonania, niż te, które podają je w wątpliwość. Osoba o określonych preferencjach politycznych będzie śledzić te informacje, które utwierdzają ją w jej
przekonaniach. Te, które są z nimi sprzeczne, najprawdopodobniej „puści mimo uszu”.
Czy jestem mózgiem w słoiku?
Sceptykiem nazywamy kogoś, kto nieustannie wątpi w wysuwane przez nas argumenty, czyli prościej mówiąc: szuka dziury w całym. Starożytni sceptycy na różne sposoby pokazywali, że zmysły nas oszukują, a zatem wiedza, którą na ich podstawie budujemy, może być złudna. Sceptycy uważali, że ludzkie poznanie nie jest wiarygodne, a obiektywna wiedza nie jest możliwa.
Według nich takie odkrycie powinno sprowadzić na nas spokój ducha.
Źródło: licencja: CC 0.
Skoro nie możemy nic pewnego powiedzieć o świecie, to powinniśmy zaniechać wypowiadania sądów o rzeczywistości. Stanowiskiem
przeciwstawnym, polegającym na przyjmowaniu wszystkich poglądów, bez ich sprawdzenia, jest dogmatyzm.
Czy taka postawa jest jednak uspakajająca? Hilary Putman, współczesny filozof analityczny,
zaproponował następujący eksperyment myślowy.
Wyobraźmy sobie, że tak naprawdę jesteśmy tylko mózgiem umieszczonym w słoiku. Dostarczane są nam niezbędne środki odżywcze oraz – przy pomocy odpowiedniej aparatury – bodźce zewnętrzne. W rzeczywistości nie doświadczamy zatem nic realnego – nie jeździmy na rowerze, nie chodzimy na dyskoteki. Są nam przekazywane
Spróbuj wyobrazić sobie bycie mózgiem w słoiku. Mózg jest umieszczony w cieczy, która umożliwia mu przeżycie.
Dostarczane mu są odpowiednie substancje odżywcze oraz tlen, a przy pomocy nerwów – impulsy elektryczne, tzn.
bodźce, które symulują te prawdziwe, pochodzące ze świata
impulsy, które generują wrażenia – tak jakbyśmy rzeczywiście jeździli na rowerze czy chodzili na dyskotekę. Można powiedzieć, że świat jest tak
naprawdę jedną wielką halucynacją, która stworzona została na podstawie sztucznych wrażeń. Putnam zastanawia się czy będąc w takiej sytuacji moglibyśmy w ogóle odkryć, że jesteśmy tylko i wyłącznie mózgami w słoikach, a świat zewnętrzny jest tylko ułudą.
Eksperyment Putnama odnosi się to problemu, na który już wcześniej zwracali filozofowie. Warto przypomnieć sobie platońską metaforę jaskini. Uwięzienie w niej ludzie cienie na ścianie postrzegali jako rzeczywistość, nie zdając sobie sprawy, że prawdziwy świat wygląda inaczej. Innym przykładem jest
„złośliwy demon” Kartezjusza. Filozof ten, zastanawiając się nad tym, co jest pewne, rozważał istnienie takiego demona, który nieustannie zwodzi nas na temat tego, jak wygląda świat zewnętrzny.
Niezależnie od tego, jak rozwiążemy wspomniany eksperyment myślowy, można do argumentów sceptyków podejść pragmatycznie. Z tego, że nasze zmysły nie są dokładne, nie musi wynikać, że nic sensownego o świecie nie powiemy. Sceptycyzm może być jednak pewnym zaleceniem
metodologicznym. Nauka nie rozwijałaby się, gdyby nikt nie podawał w wątpliwość kolejnych ustaleń.
Sceptycyzm jest zatem warunkiem rozwoju wiedzy ludzkiej.
Słownik
epistemologia
(z gr. episteme – wiedza, umiejętność, zrozumienie; logos – nauka, myśl) dział filozofii zajmujący się wiedzą i mechanizmami poznawania; przedmiotem refleksji epistemologicznej są również źródła i granice wiedzy, a także kryterium prawdziwości sądów
wiedza opisowa
rodzaj wiedzy teoretycznej, który polega na trafnym opisie i wyjaśnieniu danego zjawiska. Jest to wiedza, której istotę można ująć jako: „wiedzieć, że”.
wiedza proceduralna
rodzaj wiedzy praktycznej, która polega na umiejętności takiego działania, które zakończy się oczekiwanym sukcesem. Jest to wiedza, której istotę można ująć jako: „wiedzieć, jak”.
zewnętrznego.
Źródło: licencja: CC 0.
Schemat interaktywny
Polecenie 1
Poniższy schemat nazywa się „maszyną do wątpienia”. Zawiera pytania, dzięki którym można podważyć to, co wydaje się oczywiste. Tak pozbędziesz się wiedzy niepewnej i fałszywej. Dopisz własne przykłady podobnych pytań.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 2
Spróbuj wykorzystać schemat do analizy poniższych przysłów lub własnego przykładu. Dopisz swoje odpowiedzi.
Jeśli wejdziesz między wrony, musisz krakać jak i one.
Dobrymi chęciami piekło jest wybrukowane.
Szczęście człowieka psuje, nieszczęście hartuje.
Sprawdź się
Ćwiczenie 1
Uzupełnij poniższe zdanie o podane słowa. Uwaga, kilka odpowiedzi jest błędnych.
opisowa, proceduralna, naukowa, filozoficzna
Wiedza ... polega na umiejętności wyjaśnieniu danego zjawiska, a wiedza ... to praktyczna zdolność do działania.
Ćwiczenie 2
Na podstawie jakich kryteriów można ocenić poszczególne rodzaje wiedzy? Uporządkuj poniższe elementy.
prawdopodobieństwo, funkcjonalność, skuteczność, prawdziwość, trafność, przewidywalność
Wiedza opisowa
Wiedza proceduralna
Ćwiczenie 3
Zaznacz, które z poniższych pytań są pytaniami epistemologicznymi.
Skąd wiemy, że ziemia kręci się wokół słońca?
Czy ziemia powinna kręcić się wokół słońca?
Czy ziemia ładnie kręci się wokół słońca?
Czy możemy dowiedzieć się, że ziemia kręci się wokół słońca?
Dlaczego ziemia kręci się wokół słońca?
Ćwiczenie 4
Zgodnych ze zdrowym rozsądkiem wydaje się wiele twierdzeń, które jawią się nam jako oczywiste i intuicyjne. Przykładem niech będzie powiedzenie „wyjątek potwierdza regułę”. Jakie filozoficzne wątpliwości można wysunąć wobec tego twierdzenia? Zaznacz wszystkie prawdziwe odpowiedzi.
Twierdzenie to jest często powtarzane.
Dane twierdzenie nie jest powszechnie akceptowane.
Dane twierdzenie jest sprzeczne z zasadami logiki.
Twierdzenie to nie pomaga w życiu.
Ćwiczenie 5
Sceptycy pokazywali, jak zawodne bywa nasze postrzeganie świata. Współcześni psychologowie badają błędy poznawcze – czyli to, jak pod wpływem emocji, braku czasu lub wpływu innych ludzi nasz sposób postrzegania rzeczywistości przestaje być racjonalny. Jednym z takich błędów jest tzw. efekt potwierdzenia. Jest to tendencja do wybierania tylko takich informacji, które potwierdzają nasze oczekiwania i przekonania. Spróbuj podać przykład takiego błędu.
Ćwiczenie 6
Z pewnością wiesz, że wynik działania 2+2 daje 4. Zastanów się jednak, skąd to wiesz? Czy jest to wiedza zdroworozsądkowa, czy da się ją zakwestionować?
Ćwiczenie 7
Oceń eksperyment myślowy Hilarego Putmana dotyczący mózgu w słoiku. Spróbuj przedstawić jeden argument potwierdzający możliwość takiej sytuacji oraz jeden jej zaprzeczający.
Ćwiczenie 8
Czy istnieją granice wątpienia? Czy wiedzę można podważać w nieskończoność? Uzasadnij krótko swoją odpowiedź.
Dla nauczyciela
Autor: Ewa Orlewicz Przedmiot: Filozofia
Temat: Epistemologia jako sztuka wątpienia Grupa docelowa:
III etap edukacyjny, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony Podstawa programowa:
Treści nauczania – wymagania szczegółowe I. Pojęcie filozofii. Uczeń:
2. wymienia i charakteryzuje ważniejsze dyscypliny filozofii: metafizyka (ontologia), epistemologia, etyka, filozofia przyrody, antropologia filozoficzna, teologia filozoficzna, filozofia piękna i sztuki (estetyka), filozofia polityki;
X. Tropy sceptyczne jako ponadczasowe wyzwanie dla epistemologii. Uczeń:
4. analizuje pytanie „czy osiągnięcie wiedzy jest możliwe?” oraz w jego kontekście rekonstruuje epistemologiczny spór między dogmatyzmem a sceptycyzmem.
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe III. Wybrane problemy filozofii.
4. Wybrane spory epistemologiczne. Uczeń, definiując odpowiednie terminy i analizując argumenty, rekonstruuje następujące spory:
3) o możliwość zdobycia wiedzy pewnej (sceptycyzm – hipotetyzm – dogmatyzm);
Kształtowane kompetencje kluczowe:
kompetencje obywatelskie;
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje w zakresie wielojęzyczności;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.
Cele operacyjne (językiem ucznia):
Poznasz epistemologię jako jedną z gałęzi filozofii.
Przeanalizujesz założenia zdrowego rozsądku.
Wykorzystasz znajomość błędów poznawczych do analizy wiedzy.
Cele operacyjne. Uczeń:
pojmuje rolę filozofii jako fundamentalnego składnika dziedzictwa kultury śródziemnomorskiej;
rozpoznaje wpływ starożytnej filozofii greckiej na europejską kulturę późniejszych epok, a zwłaszcza na literaturę piękną, naukę i religię;
identyfikuje różne problemy, stanowiska i nurty filozoficzne na przykładach pytań i twierdzeń filozofów.
Strategie nauczania:
konstruktywizm.
Metody i techniki nauczania:
ćwiczeń przedmiotowych;
z użyciem komputera;
dyskusja.
Formy pracy:
praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.
Środki dydaktyczne:
komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;
zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.
Przebieg lekcji Faza wprowadzająca:
1. Nauczyciel, po zalogowaniu na platformie, wyświetla na tablicy interaktywnej lub za pomocą rzutnika temat lekcji. Nawiązując do zagadnień opisanych w sekcji „Wprowadzenie”, omawia zaprezentowane cele. Uczniowie ustalają kryteria sukcesu.
2. Dyskusja wprowadzająca. Nauczyciel pyta uczniów: skąd wiemy, że coś wiemy?/co to znaczy, że coś wiemy? Jeżeli to pytanie będzie dla uczniów zbyt abstrakcyjne, można je skonkretyzować, podając przykład: Wszyscy wiemy, że wynik działania 2+2 daje 4. Zastanówmy się jednak, skąd to wiemy? Czy jest to wiedza zdroworozsądkowa, czy da się ją zakwestionować? Uczniowie zastanawiają się i dyskutują między sobą o świadomości wiedzy.
Faza realizacyjna:
1. Praca z tekstem. Uczniowie przystępują do cichego czytania tekstu zawartego w sekcji „Przeczytaj”.
Po zakończonej lekturze nauczyciel omawia z nimi treść lekcji, zwracając uwagę na przykłady pytań, jakie można zadać na gruncie epistemologii. Uczniowie w parach przygotowują swoje propozycje takich pytań, po czym prezentują je i omawiają na forum klasy, oceniając ich poprawność.
2. Nauczyciel zwraca uczniom uwagę na opisany w sekcji „Przeczytaj” eksperyment Hilarego Putnama mózg w naczyniu. Prosi uczniów o podanie przykładów podobnych koncepcji z życia i kultury.
Uczniowie mogą wymienić np. umieszczonych w macierzy ludzi w filmie Matrix lub rzeczywistość wirtualną. Omówienie przykładów jako pogłębienie dyskusji z fazy wprowadzającej lekcji.
3. Praca z multimedium. Uczniowie zapoznają się z przedstawioną na schemacie interaktywnym
„maszyną do wątpienia”, omawiając zawarte w niej pytania. Następnie dobierają się w 4‑osobowe grupy i formułują stwierdzenie, które następnie poddają wątpieniu. Po wyznaczonym czasie prezentują swój tok rozumowania na forum klasy. Wspólne omówienie przykładów.
4. Uczniowie w parach rozwiązują zadania interaktywne z e‑materiału: od 1 do 4. Nauczyciel sprawdza udzielone odpowiedzi i udziela uczniom informacji zwrotnej.
Faza podsumowująca:
1. W ramach podsumowania uczniowie rozwiązują ćwiczenie nr 5.
2. Wybrany uczeń podsumowuje zajęcia, zwracając uwagę na nabyte umiejętności.
Praca domowa:
1. Uczniowie rozwiązują ćwiczenia 7 i 8.
Materiały pomocnicze:
Huzarek T., Funkcjonalistyczna teoria umysłu, przetwarzanie informacji a myślenie ludzkie, w:
„Scientia et Fides”, 2(2)/2014, s. 29‑45.
Grobler A., Niestraszny nam Matrix, w: „Filozofuj!”, 2019 nr 2 (26), s. 46–47.
Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:
Nauczyciel może wykorzystać medium w sekcji „Schemat interaktywny” do podsumowania lekcji.
