Tomaszowa argumentacja za istnieniem Boga z przyczynowoścd sprawczej wobec obserwacyjnych zdań przyczynowych

Henryk Nowik

Tomaszowa argumentacja za

istnieniem Boga z przyczynowoścd

sprawczej wobec obserwacyjnych

zdań przyczynowych

Studia Philosophiae Christianae 17/2, 199-206

S tu d ia P h ilo so p h iae C h ristia n a e ATK

17(1981)2

Z ZAGADNIEŃ FILOZOFII BOGA

T O M A S Z O W A A R G U M E N T A C J A Z A IS T N IE N IE M ; B O G A Z P R Z Y C Z Y N O W O S C I S P R A W C Z E J W O B E C O B S E R W A C Y J N Y C H

Z D A Ń P R Z Y C Z Y N O W Y C H

W stęp. 1. P ro c e d u ra u za sa d n ian ia o b serw ac y jn y c h zd ań p rzyczyno­ w ych a zasada przyczynow ości. 2. K o m p le m e n ta rn a wtięź tom aszow ej a rg u m e n ta c ji z przyczynow ośoi spraw czej za istn ien iem Boga z ob­

se rw ac y jn y m i zd an iam i przyczynow ym i. Zakończenie: W STĘP

Z agad n ien ie istn ie n ia Boga zaw sze zajm ow ło jedno z ce n traln y c h m iejsc w ro zw aż an ia ch filozoficznych różn y ch epok w k rę g u k u ltu ry eu ro p e jsk ie j. N aw et w ielkie zafascynow anie św iatem , pod w pływ em rozw oju n a u k p rzyrodniczych, nie zdołało zm niejszyć w agi tego p ro ­ blem u. Tym b ard z iej, że w o sta tn ic h czasach coraz częściej u św ia d a ­ m ia się fa k t asp ek to w e j k o m p e ten c ji ty c h n a u k , za k reślo n e j m e to d a ­ m i i p rz y rz ą d a m i pozn an ia przyrodniczego. M etody i p rzy rz ą d y po zn a­ n ia em piriologicznego p ro w a d zą bow iem do w iedzy k ateg o rialn ej w aspekcie ilościow ym d ja k o śc io w y m 1. N ato m iast m etody pozn an ia m etafizycznego p ro w a d zą do w iedzy tra n sc e n d e n tn e j w aspekcie ogól- n e o e g z y s te n c ja ln y m 2. A sp ek t te n d a je ta k ie poznanie dzięki k tó rem u m ożna ra c jo n a ln ie u g ru n to w a ć pozasystem ow e założenia n a u k i 3.

K a te g o ria ln y i tra n s c e n d n ta ln y obraz św ia ta tw o rz ą dw ie w ielk ie dziedziny ludzkiego p oznania, ja k im i są: p rzy ro d o zn a w stw o i m e ta fi­ zyka. D ziedziny te n a w z a je m d o p e łn ia ją się n a zasadzie in te rd y sc y ­ p lin a rn e j k o m p le m e n tarn o śc i różnych płszczyzn epistem ologiczno-m e- todologicznych \ P o d staw o w ą tre śc ią te j zasady je st m yśl, że u p o d ­ sta w pozn an ia em piriologicznego z n a jd u ją 's ię pozasystem ow e założe­ n ia ja k n a p rzy k ła d : istn ien ie realn eg o św iata, m ożliw ość zm ysłow ego 1 Zob. S. K am iń sk i, O sobliw ość m etodologiczna teorii b y tu , Rocz. Filoz. XXVIK1979) z. 2, 37.

2 Tam że, 37. 3 Tam że, 37.

4 P ojęcie k o m p le m e n tarn o śc i je st dobrze zn an e w optyce. W e­ dług bow iem te j n a u k i b a rw y u z u p e łn ia ją ce się do b a rw y b ia łej są k o m p le m e n tarn y m i. N. B o h r posłużył się ty m pojęciem w sfo rm u ło ­ w an iu sw ej za sa d y k o m p le m e n tarn o śc i dla p o trze b fizy k i w p rz y p a d k u in te rp re ta c ji d w u różnych poznaw czych asp ek tó w tego sam ego sy ste­ m u. A. M ever-A bich w sk az ał n a w ięź k o m p le m e n ta rn ą w biologii w p rzy p a d k u : s tr u k tu ry i fu n k cji, śro d o w isk a w ew n ętrzn eg o i ze­ w n ętrz n eg o oraz g en ety k i dob o ru n atu ra ln eg o .

p ozn an ia św iata, stosow alność lu d z k iej logiki do o b iek ty w n ie istn ie ­ jącej rzeczyw istości, zasada przyczynow ości. i t p 5. Z asady te n ie są p rzed m io tem b a d a ń n au k i, z n a jd u ją bow iem sw oje ra c jo n a ln e u g ru n ­ to w an ie dopiero w m etafizyce.

Z apro p o n o w an a tu zasada in te rd y sc y p lin rn e j ko m p lem en tarn o śo i d a je p o d staw ę do przy ro d n iczo -m etafizy czn ej w izji św ia ta z ró w n o ­ czesnym zachow aniem m etodologiczno-epistem ologicznej auto n o m ii ty c h dziedzin w iedzy.

P ró b a p re z e n ta c ji tego sta n o w isk a będzie p o d ję ta n a k an w ie ra c jo n a l­ nego u p raw o m o c n ien ia pozasystem ow ej zasady przyczynow ości w to - m aszow ej a rg u m e n ta c ji za istn ien iem B oga z przyczynow ości sp ra w ­ czej. Z asad a przyczynow ości, jako pozasystem ow e założenie n a u k p rzy ­ rodniczych, je st n a m d a n a m iędzy in n y m i w m etodologicznej analizie p ro ce d u ry sp raw d za n ia o b serw acy jn y ch zdań p rz y c z y n o w y c h 6.

1. PRO CED UR A U ZASA DN IA NIA OBSERW ACYJNYCH ZDAN PRZYCZYNOW YCH A ZASADA PRZYCZYNOW OŚCI

M etodologiczna re fle k s ja n a d p ro c e d u rą sp raw d za n ia o b serw acy jn y ch zd a ń przyczynow ych i n ad ro lą zasady przyczynow ości w te j p ro ce­ d u rze sp ro w ad za się do analizy p y ta n ia, dotyczącego p rze słan k o w e j lub d y re k ty w n e j ro li te j zasady w p o zn an iu przyrodniczym . P rz ed po d ­ jęciem m etodologicznej re fle k s ji n a d ow ą p ro c e d u rą należy u sta lić r e ­ p re z e n ta ty w n ą fo rm u łę o b serw acyjnego zdania przyczynow ego oraz fo r­ m u łę zasady przyczynow ości.

W ydaje się, że o b se rw ac y jn e m u zd an iu przyczynow em u m ożna n a ­ dać po stać o c h a ra k te rz e m a n ip u la c y jn y m wg. n a s tę p u ją c y c h sch em a­ tów : Je że li o b se rw u je Się zjaw isk o P i w w a ru n k a c h Wi, to zauw aża się zjaw isko Si. Jeżeli przeszkodzi się w zrealizo w an iu zjaw isk a P 2 w w a ru n k a c h W2, to n ie p o ja w i się zjaw isk o S2. Jeżeli zm ieni się przebieg z jaw isk a P 3 w w a ru n k a c h W3, to zm ieni się przebieg z ja w i­ sk a S3. Ze w zględów czysto p rak ty c zn y c h dogodniej będzie posługiw ać się n a s tę p u ją c ą fo rm u ’ą z d a n ia obserw acyjnego: w w a ru n k a c h Wi z ja ­ w isko P i je st p rzyczyną z jaw isk a Si.

N ato m iast pozasystem ow ej zasadzie przyczynow ości należałoby n a ­ d ać ta k ą fo rm ę, k tó ra w y ra ż a ła b y p rześw iadczenie, że nic się niie dzieje bez przyczyny i podobnym przyczynom , to w arz y szą podobne skutki. To

N auki, k tó re opisu ją te asp ek ty hiosie'ry tw o rz ą in te rd y sc y p lin a rn ą k o m p le m e n tarn o ść te j sam ej płaszczyzny epistem ologiczno-m etodolo- gicznej w ty m sensie, że w y stę p u je ona w ra m a c h je d n ej dziedziny w iedzy, a m ianow icie w o b rębie p rzy ro d o zn a w stw a. N ato m iast in te r ­ d y sc y p lin a rn a k o m p le m e n tarn o ść różnych płaszczyzn epistem ologicz- n o-m etodologicznych w y stę p u je pom iędzy różnym i dziedzinam i w iedzy ta k im i ja k p rzy ro d o zn a w stw o i m etafizyka.

5 Por. B. G aw ęcki, Z agadnienie p rzy czy n o w o śc i w fizyc e, W arszaw a 1969, 17.

6 Z danie obserw acy jn e, spostrzeżeniow e, sp raw ozdaw cze lu b p ro to - k u la rn e je st doniesieniem z re z u lta tu je d n o stk o w ej obserw acji. W s p r a ­ w ie u za sa d n ian ia zdań o b serw ac y jn y c h is tn ie ją w lite ra tu rz e p rze d ­ m iotu trz y koncepcje: dogm atyzm (nieobalalność zdań obserw acyjnych), psychologizm (odw oływ anie się do w rażeń) oraz w ery fik ac jo n iz m (od­ w o ły w an ie się do obserw acji).

p rześw iadczenie je st d an e w ogólnym tw ie rd z e n iu : w otaczającym n as św iecie stale p a n u je p rzy czy n o w o -sk u tk o w y p o rzą d ek 7.

Po ty c h u sta le n ia c h m ożna ju ż p rze jść do an a liz y p y ta n ia , d o ty ­ czącego p rze słan k o w e j lu b d y re k ty w a ln e j fu n k c ji zasad y przyczyno- w ości w s tru k tu rz e sp ra w d z a n ia o b serw ac y jn y c h zdań przyczynow ych.

Otóż w ra m a c h te j an a liz y postaw io n e p y ta n ie, czy n a u k i em p irio - logiczne o p ie ra ją się n a ow ej zasadzie ja k o n a zd a n iu p rze słan k o w y m ro zu m iem y ja k o p y ta n ie : czy w śród zd a ń p rzesłan k o w y c h u z a sa d n ia ­ jących o b se rw ac y jn e tw ie rd z e n ie „w w a ru n k a c h Wi zjaw isk o P i jest p rzyczyną z jaw isk a S i” — w p rz y p a d k u te o rii d e term in isty cz n ej lub „w w a ru n k a c h Wi zjaw isko Ρχ je st p rzy czy n ą z jaw isk a S a, Sb, Sc,..., — w p rz y p a d k u te o rii in d e te rm in is ty c z n y c h s, m ieści się zdan ie p rz e sta n ­ kow e „w o ta cz ają cy m n as św ieoie stale p a n u je przy czy n o w y p o rz ą ­ d e k ”.

W ydaje się, że m etodologiczna an a liz a ro zu m o w an ia, k tó ra u z a sa d ­ n ia pow yższe zd a n ie o b se rw ac y jn e nie w y k ry w a zasady przyczynow ości ja k o p rz e sła n k i w śród tw ie rd z eń przesłan k o w y ch , a to dlatego, że tw ie r ­ dzenia te są w yłączn ie zd an iam i o bserw acyjnym i.

R ozum ow anie, k tó re u za sa d n ia o b se rw ac y jn e zdanie przyczynow e: „w w a ru n k a c h Wi zjaw isko Pi je st p rzy c zy n ą z jaw isk a Si lu b „w w a ­ ru n k a c h Wi zjaw isko P i je st p rzy czy n ą S a, Sb, S c,..., polega n a odw o­ ła n iu się do o b serw ac y jn y c h zdań przyczynow ych, zdobytych n a d ro ­ dze różn y ch fo rm w e ry fik a c ji o p era cy jn y c h p o d y k to w an y c h m iędzy in ­ n y m i k a n o n a m i Milła.

To w e ry fik a c y jn e odw oływ anie się do o b se rw ac y jn y c h zdań p rz y ­ czynow ych w logicznej s tr u k tu r z e tego ro zu m o w a n ia p rz e d sta w ia się w sposób n a s tę p u ją c y : spostrzegam y zjaw isk o P i w w a ru n k a c h Wi oraz zjaw isk o Si i w y ra ża m y to w zd an iu „w w a ru n k a c h Wi z ja w i­ sko P i je st p rzyczyną z jaw isk a Si”. Jeżeli chce się spraw d zić to z d a­ nie, należy p oszukać an alogiczną o b erw ać ję i w y ra zić ją w zdaniu: „w w a ru n k a c h W2 zjaw isk o P 2 je st p rzy c zy n ą z jaw isk a S„”. P om iędzy ty m i o b se rw ac ja m i w y stę p u je analogia, k tó ra polega n a ty m , że z ja ­ w isk a: Pi i P 2 o b se rw u je m y w w a ru n k a c h Wi i W2. O ba zdania ob­ se rw a c y jn e są p o d p o rzą d k o w a n e p ra w u przyczynow em u, k tó re w n a j ­ b a rd z ie j ogólnym u jęciu m oże p rz y b ra ć n a s tę p u ją c ą p o sta ć: jeżeli w w a ru n k a c h k lasy W p o ja w i się zjaw iśk o k la sy P to je st ono p rz y ­ czyną zjaw isk a k lasy S.

7 Z asa d a przyczynow ości pod w zględem sw ej tre śc i ró żn ic u je się n a

szereg fo rm u ł zależnie od p rzy ję teg o a sp e k tu : epistem ologicznego, m e to ­ dologicznego lu b ontologicznego. F ilozoficzna re fle k s ja n a d sta tu se m logicznym zasady przyczynow ości w y k az u je, że ona n ie je st u o gólnie­ n iem nau k o w y m , a n i u w ik ła n ą d e fin ic ją czy n n ik a przyczynow ego, czy. sch em atem p rze w id y w a n ia lu b ontologiczną hip o tezą n a u k p rz y ro d n i­ czych, a n i zd an iem p rze słan k o w y m dla tw ie rd z e ń naukow ych. W ydaje się, że zasad a przyczynow ości n a jk o rz y stn ie j p rz e d sta w ia się jako d y ­ re k ty w a p o zn a n ia przyrodniczego. P or. H. N ow ik, R ola zasady p rz y ­ czynow ości w nauce, S tud. Philos. C hrit., 16(1980)1, 192— 196.

8 P or. K. K łósak, „ P rzyrodnicze” i filo zo fic zn e sfo rm u ło w a n ie zagad­

nienia pochodzenia d u szy lu d zk ie j, w : Z Z a gadnień filo zo fii p rzy ro d o ­ zn a w stw a i filo zo fii p rzy ro d y, t. I, pod. red. K. K łósaka, W arszaw a 1976,

T a ogólna postać p ra w a przyczynow ego ró żn ic u je się w różnych n a ­ u k a c h przy ro d n iczy ch ze w zględu n a różny stopień złożoności p rz e d ­ m io tu ich badań. T y tu łe m p rz y k ła d u będ ą w zięte pod uw ag ę n a u k i f i­ zykalne i biologiczne. P rz ed m io tem n a u k fizy k a ln y ch są system y o m a ­ łej ilości elem entów i n ie w ielk iej ilości re la c ji m iędzy ty m i elm e n ta - m i, n a to m ia st przed m io tem an a liz n a u k biologcznych są system y o d u ­ żej ilości elem entów oraz o dużej ilości ró żn o ro d n y ch re la c ji m iędzy ty m i elem entam i. Różnica w złożoności p rze d m io tu b a d a ń w a ru n k u je różnicę w sfo rm u ło w an ia ch p ra w przyczynow ych fizy k a ln y ch i biolo­ gicznych.

Z fizykalnego p u n k tu w id zen ia m ożna podać n a s tę p u ją c e sfo rm u ło ­ w a n ie p ra w a przyczynow ego:

Je że li w y stą p i pew ne zjaw isk o k la sy P w odpow iednich w a ru n k a c h k la sy W, to je st ono sta le w a ru n k ie m n ie ty lk o w y sta rc za jąc y m , ale rów n ież koniecznym p o ja w ien ia się b ezpośrednio pew nego zjaw isk a k la sy S, przy czym p o ja w ien ie się z jaw isk a k la sy S, n ie pociąga za sobą p o ja w ien ia się zjaw isk a k la sy P .

T reść tego p ra w a d y k tu je fizyka klasyczna, w ra m a c h k tó re j obo­ w ią z u je jednoznaczny sc h em a t p rze w id y w a n ia: jeśli je st d an y sta n u k ła d u w czasie ti oraz p raw o rządzące ty m u k ła d e m to m ożna je d ­ noznacznie przew idzieć n a stę p n y sta n tego u k ła d u w czasie t 2.

F.izyka atom ow a za k w estio n o w ała jednoznaczny sc h em a t p rz e w id y ­ w an ia , w zw iązku z ty m w y stą p ił k ry zy s ta k sform u ło w an eg o p ra w a przyczynow ego. Zaczęto p o szukiw ać różn y ch rozw iązń. N a k an w ie d łu g o trw a łe j d y sk u sji L. de B ro g lie9 za proponow ał poszerzoną w e rsję p ra w a przyczynow ego. „R ozw ażm y — pisze a u to r — zjaw isk o A, po k tó ry m n a s tę p u je zaw sze k tó re ś ze zjaw isk Bi, B2, B3... Je śli n ad to żad n e ze zjaw isk Bi, B 2, B3 ... nie p o w staje, je śli n ie p o w stało A, to m ożna pow iedzieć, p rz y jm u ją c rozszerzoną d efin icję przyczynow ości (...), że A je st p rzyczyną z jaw isk a Bi, B2, B3>...”

R ozw iązanie de B roglie’a, uzu p ełn io n e przez ks. K. K łó sak a 1 0 w o p a r­ ciu o k ry ty c z n ą an alizę b a d a ń B. G aw ęckiego w dziedzinie te o rii p rz y ­ czynow ości, stw a rz a dogodną sy tu a c ję do sfo rm u ło w an ia tre śc i pojęcia p ra w a przyczynow ego n a g ru n cie w spółczesnej fizy k i atom ow ej. Otóż w y d a je się, że w ra m a c h te j dziedziny b a d a ń m ożna sfo rm u ło w ać p r a ­ wo przyczynow e w sposób n a s tę p u ją c y : Je śli w y stą p i określo n e z ja w i­ sko k lasy P w odpow iednich w a ru n k a c h k lasy W, to je st ono sta le w a ru n k ie m nie ty lk o w y sta rc za jąc y m , ale rów nież koniecznym p o ja ­ w ien ia się bezpośrednio, nie d ającgo się jednoznacznie przew idzieć, spośród w ięcej ty lk o lu b m n ie j p raw d o p o d o b n y ch zjaw isk z klasy Si, S2, S 3,... p rzy czym p o ja w ien ie się k tóregoś z nich n ie pociąga za so b ą p o ja w ien ia się z jaw isk a z klasy P.

Rozwój m ik ro fizy k i rzu c a now e św ia tło n a n ie k tó re doniosłe za g ad ­ n ie n ia biologiczne. O k azu je się bow iem , że n ajw a ż n ie jsz e z jaw isk a b io ­ tyczne p rze b ie g a ją n a poziom ie atom ow ym lu b cząsteczkow ym , gdzie d ete rm in iz m jed n o zn a cz n y nie m a zastosow ania. B a d an ia ty c h pozio­ m ów (objętych biologią k w an to w ą ) m ów ią, że w biosy stem ach „nie- kreośloność m ik ro sk o p o w a” zw ykle prze k szta łc a się w „nieokreśloność m a k ro sk o p o w ą ” podczas gdy w sy stem a ch nieożyw ionych n ie o k re ślo ­ ność zam yka się w ob ręb ie poziom u atom ow ego. W zw iązku z ty m

9 C ontin u et d isc o n tin u en p h y s iq u e m oderne, Panis 1941, 64. 10 „P rzy ro d n icze” i filozoficzne..., 209.

k ażdy biosystem należy opisyw ać jako . n iep o d zieln ą całość, k tó rą rz ą ­ dzą p ra w a przyczynow e jednoznaczne i w ieloznaczne.

W św ietle m e ta b io lo g ic z n y c h11 an a liz jed noznaczne p raw o p rzyczy­ now e może p rz y b ra ć n a s tę p u ją c ą p ostać: Je że li w y stą p i kom pleks czynników m a te ria ln y c h , en erg ety c zn y c h i in fo rm a c y jn y c h z k la sy P w ra z z ich p a ra m e tra m i ta k im i ja k : sw oistość czynnika, sw oistość n a ­ r a s ta n ia czynnika, siła fizyczna lu b stężenie su b stan cji, czas oraz sta n biosystem u, to je st on sta le w a ru n k ie m n ie ty lk o w y sta rc za jąc y m , ale rów nież koniecznym p o ja w ien ia się w sposób p o śre d n i określonego z jaw isk a k la sy S, p rzy czym w y stą p ien ie z jaw isk a k la y S nie pociąga za sobą w y stą p ien ie k o m p lek su czynników z k la sy P.

Je śli do te j fo rm u ły d o prow adzim y an alogiczne ro zw ią zan ia z m i- kro fizy k i, to w ów czas m ożna sform ułow ać p ra w o przyczynow e w ielo ­ znaczne d la b iotycznych zjaw isk staty sty czn y ch . Z atem p ra w o to m oże p rz y b ra ć n a s tę p u ją c ą postać: Jeżeli w y stą p i kom pleks czynników m a ­ te ria ln y c h , energ ety czn y ch i in fo rm ac y jn y ch z k la sy P w ra z z ich p a ­ ra m e tra m i ta k im i ja k : sw oistość czynnika, sw oistość n a r a s ta n ia czyn­ nik a, siła fizyczna lu b stężenie su b stan cji, czas oraz sta n biosystem u, to je s t on sta le w a ru n k ie m n ie ty lk o w y sta rc z a ją c y m ale rów nież k o ­ n iecznym p o ja w ien ia się w sposób p o śre d n i któregoś, n ie d ającego się jednoznacznie przew idzieć, spośród w ięcej ty lk o lu b m niej p ra w d o p o ­ dobnych zjaw isk z k la sy Si, S2, S3..., przy czym p o ja w ien ie się k tó re ­ goś z nich nie pociąga za sobą w y stą p ie n ia k o m p lek su czynników z k la sy P.

W ym ienione fo rm u ły p ra w przyczynow ych w aspekcie fizy k aln y m i biologicznym w w e rs ji jednoznacznej i w ieloznacznej m a ją c h a ra k te r bardzo ro zw in ię ty pod w zględem treści, k tó rą p o d y k to w ała an a liz a m e- ta fiz y k a ln a i m etabiologiczna. T ak ro zw in ię te fo rm u ły , w to k u dalszych rozw ażań, m ogą się okazać n ie o p eraty w n e . W obec tego dalsza an aliza tego za g ad n ien ia będzie opierać się n a ogólnej fo rm u le p ra w a p rz y ­ czynow ego ta k d la zjaw isk fizycznych ja k i dla biotycznych z zacho­ w an ie m ty lk o a s p e k tu jednoznaczności i w ieloznaczności. Z atem ogól­ n a fo rm u ła przyczynow ego p ra w a jednoznacznego m ia ła b y n a s tę p u ją c ą treść : Jeżeli w w a ru n k a c h W p o ja w i się zjaw isk o k la sy P to je st ono przy czy n ą z jaw isk a klasy S. N ato m iast d la zjaw isk sta ty sty c zn y c h fo rm u ła tego p ra w a m ogłaby p rz y b ra ć ta k ą postać: Jeżeli w w a r u n ­ k ac h k la sy W p o ja w i się zjaw ik o k la sy P, to je st ono p rzy czy n ą p o ­ ja w ien ia się k tóregoś spośród w ięcej lu b m niej p raw d o p o d o b n y ch z ja ­ w isk klasy: Si, S2, S3;...

P o w ra c a ją c do p ro c e d u ry sp ra w d z a n ia o b serw ac y jn y c h zdań p rz y ­ czynow ych, poleg ającej n a p o w ta rz a n iu anlogicznych o b se rw ac ji i p rz y ­ jęciu p ra w a przyczynow ego, należy podkreślić, że to p ra w o je st uogól­ n ie n iem zdania: „w w a ru n k a c h Wi zjaw isk o Bi je st p rzy czy n ą z ja w i­ sk a S i” i m a m niejszy stopień p ra w d o p o d o b ie ń stw a w sto su n k u do tego zdania. S to p ień p raw d o p o d o b ie ń stw a p ra w a przyczynow ego w z ra sta w m ia rę p o w ta rz n ia o b se rw ac ji p o tw ie rd z ają cy c h : „w w a ru n k a c h Wi zjaw isk o P i je st p rzy czy n ą z jaw isk a S i”. P rzez o b se rw a c y jn ą p ro c e ­ d u rę p o w iększania sto p n ia p raw d o p o d o b ie ń stw a p ra w a : „jeżeli w y s tą ­ pi zjaw isko k lasy P w w a ru n k a c h k la sy W, to je s t ono p rzyczyną z ja ­ w isk a k lasy S ” u za sa d n ia się o b se rw cy jn e zdanie: „w w a ru n k a c h Wi zjaw isko P i je st p rzyczyną z jaw isk a Si” .

11 Zob. H. N ow ik, Biologiczne pojęcie p rzy czyn o w o ści, S tud. Philos. C hrist., 15(1979) 2, 170n.

S p ra w d z an ie o b serw acyjnego zd a n ia przyczynow ego je s t ro zu m o w a - nim praw dop o d o b ień stw o w y m , bo żaden zestaw zd ań przesłn k o w y ch n ie je st rów now żny zd an iu sp raw d za n em u . Ze w zględów p rak ty c zn y c h d o b ie ra n ie o b srw acy jn y ch zd a ń p rze słan k o w y c h w niekończoność je st niem ożliw e. Z atem u sta le n i sto p n i p raw d o p o d o b ie ń stw w ery fik o w a n y ch zdań o b serw ac y jn y c h zależy od decyzji i k o n w en c ji p odejm ow anych w k rę g u uczonych z d a n e j dziedziny w iedzy o świecie.

W zespole o b serw acy jn y ch zd a ń przyczynow ych, ja k o p rze słan e k ro zu m o w a n ia u zasad n iająceg o , n i z n a jd u je m y zasady przyczynow oś­ ci. A naliza logiczna tego ro zu m o w a n ia n ie w y k ry w a bow iem te j za­ sady, jako p rz e sła n k i w p ro ce d u rz e sp ra w d z a n ia o b se rw ac y jn y c h zdań przyczynow ych. N ato m iast sam proces d o b ie ra n ia o b se rw ac y jn y c h zdań przyczynow ych, ja k o u z a sa d n ia ją c y c h p rz e sła n e k do spraw d zan eg o zdania: ,,w w a ru n k a c h Wj zjaw isk o Pi je st p rzy c zy n ą z jaw isk a S i”, do­ k o n u je się w łaśn ie n a p o d sta w ie m ilcząco założonej zasady p rzyczyno­ wości·. „w o ta cz ają cy m n a s św iecie sta le p a n u je przyczynow y p o rz ą ­ d e k ”. Z asada przyczynow ości p ełn i tu bow iem ro lę d y re k ty w y h e u r y ­ stycznej (u n iw ersaln y p ro g ra m k a u z a ln y całego p rzy ro d o zn a w stw a) oraz d y re k ty w y im p e ra ty w n e j, n a k ła d a ją c e j ontologiczne zobow iązania n a p ro ce d u rę u za sa d n ian ia o b serw acyjnego (p rzy p o rząd k o w an ie logicznej s tr u k tu ry ro zu m o w a n ia do b a d a n e j rzeczyw istości.

Chcąc zatem uzasadnić o b se rw ac y jn e zdanie przyczynow e; „w w a ­ ru n k a c h Wi zjaw isko P j je st p rzy czy n ą p o ja w ien ia z jaw isk a S i” na pod staw ie p rzestankow ego zd a n ia obserw acy jn eg o ; „w w a ru n k a c h W2 zjaw isk o P2 je st p rzyczyną z jaw isk a S2” oraz p ra w a przyczynow ego; „w w a ru n k a c h k la sy W zjaw isk o k la sy P je st przy czy n ą z ja w isk a k la sy S ”, . pod k tó re te o b se rw ac y jn e zd a n ia są p o d p o rząd k o w an e, to należy p rz y ją ć p o zasystem ow ą zasad ę przyczynow ości, k tó ra w te j p ro ­ cedurze pełn i ro lę d y re k ty w y h eu ry sty c zn e j (u n iw ersaln y p ro g ra m k a u ­ zalny) oraz d y re k ty w y p rzy p o rz ą d k o w u ją c e j logiczną s tr u k tu r ę u za­ sa d n ian ia o b serw acyjnego do re a ln ie istn ie ją c e j rzeczyw istości (zobo­ w iąz an ia ontologiczne).

2. K O M PLEM EN TA R N A W IĘŹ TO M A SZO W EJ A RG U M EN TA C JI Z PRZY CZY NO W OŚCI SPR A W C Z E J ZA IS T N IE N IE M BOGA

Z O BSERW A C YJN Y M I ZD A N IA M I PRZYCZYNOW YM I D y re k ty w n a zasad a przyczynow ości, b ędąc założeniem n a u k p rz y ­ rodniczych, m oże znaleźć sw oje ra c jo n a ln e u g ru n to w a n ie w m e tafiz y cz­ n e j te o rii istn ie n ia A bsolutu, w p rz y p a d k u to m aszow ej a rg u m e n ta c ji za istn ie n ie m B oga z przyczynow ości spraw czej.

T ę a rg u m e n ta c ję m ożna w y ra zić w p ostaci o k resu w aru n k o w eg o , za pom ocą n a s tę p u ją c e j fo rm u ły :

Je że li w św iecie re a ln y m istn ie je u p o rzą d k o w a n y u k ła d p rzyczyn sp ra w ­ czych, z k tó ry c h k aż d a je st u zależn io n a b ezpośrednio w sw ym istn ie n iu od ak tu a ln e g o w p ły w u in n e j i jeżeli w o b rębie tego ciągu u p o rz ą d k o ­ w an y c h p rzyczyn spraw czy ch n ie m ożna posuw ać się w nieskończoność, to istn ie je pierw sza przyczyna spraw cza, do k tó re j isto ty należy is t­ n ie n ie 12.

12 Zob. K. K łósak, Próba u w p ó łcześn ien ia to m a szo w ej a rg u m en ta cji

za istn ie n ie m Boga z p rzy czy n o w o śc i spraw czej, w : S tu d ia z filo zo fii Boga, t. II, pod red. bpa B. Bejze, W arszaw a 1973, 204.

M etafizyczna a rg u m e n ta c ja z a w a rta w ty m okresie w aru n k o w y m , p osiada c h a ra k te r złożony. W y stęp u ją tu bow iem n a s tę p u ją c e tw ie r ­ dzenia: a) w świiecie re a ln y m istn ie ją u p o rzą d k o w a n e ciągi przyczyn spraw czych, b) każdy b y t p rzygodny po siad a sw ą przyczynę sp raw czą, c) ciąg sam y ch p rzyczyn zależnych w istn ie n iu (n aw et nieskończony) nie tłu m ac zy siebie, d) istn ie je pierw sza przy czy n a sp raw cz a w szy stk ich by tó w p rzygodnych ■— Bóg.

T w ierd zen ia: (a) i (d) są są d am i egzy sten cjaln y m i. N ato m iast tw ie r ­ dzenia: (b) i (c) są zd a n ia m i m etafizy czn y m i i ich p raw d ziw o ść u z a ­ sad n ia się przez re d u k c ję do zasady niesprzecznoścd. T w ierd ze n ie ty p u (a) jest sąd em eg z y ste n cja ln y m i w ra z z in n y m i tw ie rd z e n ią m i te j a rg u m e n ta c ji ra c jo n a ln ie u g ru n to w u je zasad ę przyczynow ości, k tó ra z p u n k tu w idzenia m e ta n a u k i je st d y re k ty w ą w sensie: no rm y , p ro ­ pozycji, p ro g ra m u , celu i jako ta k a d om aga się, ab y dla o kreślonych ty p ó w zjaw isk tw o rzy ć ta k ie p raw a, w ra m a c h k tó ry c h d an e m u z ja ­ w isk u z k lasy S, zachodzącem u w c h w ili t2 w w a ru n k a c h z k la sy W je st zaw sze, w k aż d ej chw ili np. w t x p rzy p o rzą d k o w a n e zjaw isk o z k la sy P, p rzy czym n a p o szu k iw an ie tego z jaw isk a z k la sy P, ju ż z góry nałożone są p ew n e zobow iązania ontologiczne. Z asad a p rz y ­ czynow ości, ja k o ontologiczna d y re k ty w a p rzy p o rz ą d k o w u je logiczną s tr u k tu r ę uzsadnianda o b serw ac y jn y c h zd a ń p rzyczynow ych do r e a l­ n ie istn ie ją c e j rzeczyw istości, k tó ra z p u n k tu w id zen ia m etafizycznego je st u p o rzą d k o w a n a w sposób p rzy czy n o w o -sk u tk o w y w re la c ji do is t­ n ie n ia A bsolutu. T eo ria istn ien ia ta k ie j rzeczyw istości, w a r u n k u je r a ­ cjo n aln a zasadność d y re k ty w n e j zasad y przyczynow ości w jej p ro g ra ­ m ie h eu ry sty c zn y m i ontologicznyrm

D y re k ty w a ln a ro la za sa d y przyczynow ości, im p licite za k ła d a n a w p r o ­ cedurze u za sa d n ia n ia tw ie rd z e ń naukii, z n a jd u je sw oje ra c jo n a ln e u g ru n to w a n ie w to m isty czn ej m etafizyce, k tó ra u k a z u je m yślow e przejście od przy czy n o w o -sk u tk o w y ch szeregów bytów do je d y n e j ich przyczyny, ja k o o n tycznej r a c ji uniesprzeczniiającej k a u z a ln y p o rzą d ek św ia ta w aspekcie istn ie n ia . T ą r a c ją je st A bsolut, w k tó ry m nie m a złożenia realn eg o z isto ty i istn ie n ia , bo sam o istn ie n ie je s t jego isto tą, z k tó reg o czerp ią sw oje istn ien ie w szy stk ie b y ty otaczającego n as św iata. N aw et niskończona ilość o n tycznie zależnych by tó w n ie z a stą ­ p i b y tu istniejącego m ocą w łasn ej n a tu ry . W ty m sensie n ależy in ­ te rp re to w a ć słow a św. T-omasza „gdyby n ie było p ie rw sz ej przyczyny, to n ie byłoby p o śred n ie j anil o sta tn ie j”. W szystkie bow iem re a ln e byty , u p o rzą d k o w a n e k au z aln ie, p a rty c y p u ją w istn ie n iu A bsolutu, p o n ie ­ w aż istn ie n ie n ie leży w g ran ic ac h ich m ocy spraw czej. Poszczególne b y ty w w ie lo ra k ic h ciąg ach p rzy czy n o w o -sk u tk o w y ch p o sia d a ją c h a ­ r a k te r in stru m e n ta ln y , są bow iem p rz e k a ź n ik a m i istn ien ia, nie jego źródłem .

D ziałanie Boga ja k o p ierw szej przyczyny sp raw czej pod w zględem p rze k azy w a n ia istn ie n ia n ie p odw aża rea ln o ści d ziała n ia przyczyn sp ra w ­ czych. A b so lu tn ie pie rw sz a p rzyczyna sp raw cza i przyczyny w tó rn e h a rm o n iz u ją ze sobą n a te j p odstaw ie, że ich fu n k c ja odnosi się do różnych asp ek tó w tego sam ego sk u tk u . K ażdy b ow iem sk u te k , w a s ­ pekcie eg zy ste n cja ln y m je st zależny od Boga, n a to m ia st w aspekcie e sen c jaln y m od przyczyn bezpośrednich.

Bóg ja k o pie rw sz a p rzyczyna je st b y te m koniecznym , źródłem is t­ n ien ia, u n ie sp rz ec zn iają cą r a c ją rea ln o ści kosm osu. J e s t On w zględem by tó w przy g o d n y ch zarazem tra n sc e n d e n tn y i im a n en tn y . J e s t t r a n s ­

ce n d en tn y dlatego, że je st przy czy n ą sp raw cz ą św iata, a n ie jego s u b - stra te m . J e s t je d n a k rów n ież dm m anentny ja k o daw ca i zachow aw ca istn ie n ia w szy tk ich bytów , u p o rzą d k o w a n y ch w sposób przyczynow o- -sk u tk o w y . T a o sta tn a m yśl, b ęd ąc in te g ra ln ą częścią etiologicznego a rg u m e n tu za istn ien iem Boga, w sposób b ard z o p ro sty u p raw o m o c­ n ia d y re k ty w a ln ą zasadę przyczynow ości, k tó ra w y ra ż a p rześw idcze- nie, że w o taczający m n as św iecie sta le w y stę p u je przyczynow y p o ­ rządek. Z asad a ta z p u n k tu w id ze n ia m e ta n a u k i je st p ozasystm ow ą d y re k ty w ą poznania przyrodniczego. Z asad a przyczynow ości, m a jąc c h a ra k te r pozasystem ow y, m oże być in te rp re to w a n a i u za sa d n ia n a w ra m a c h m etafizycznej te o rii b y tu , bez n a ru sz a n ia m etodologiczno- -epistem ologicznej płaszczyzny n a u k przyrodniczych. P oprzez tę z a sa­ dę w y stę p u je ch a ra k te ry sty c z n y zw iązek n a u k przyro d n iczy ch i m e ta ­ fizyki. Z w iązek te n m a c h a ra k te r k o m p le m e n tarn y . B ędzie to k o m p le­ m e n ta rn o ść in te rd y sc y p lin a rn a w ed łu g fo rm u ły „i — i” za m ia st „ a l­ bo — a lb o ”.

ZA K O Ń CZEN IE

Z ap ro p o n o w an a tu in te rd y sc y p lin a rn a k o m p le m e n tarn o ść n a u k p rz y ­ rodn iczy ch i m e tafiz y k i to m aszow ej polega n a tym , że p ro c e d u ra u za­ sa d n ia n ia o b serw ac y jn y c h zdań p rzyczynow ych im p licite z a k ła d a z a sa­ dę przyczynow ości, k tó ra z n a jd u je sw o je ra c jo n a ln e u g ru n to w a n ie w m etafizycznej te o rii przyczynow ego w y ja ś n ie n ia istn ie n ia św iata. Z a ­ sa d a in te rd y sc y p lin rn e j k o m p le m e n tarn o śc i pom iędzy w ied zą em p irio - logiczną i b y to w ą za ch o w u je m etodologiczno-epistem ologiczną a u to n o ­ m ię p rzy ro d o zn a w stw a i m e tafiz y k i oraz tw o rzy p o d sta w ę do u n iw e r­ sa ln ej w izji św iata, w k tó re j nie ty lk o b y t ale i zjaw isk o o trzy m u je sw ój eg zy sten cjaln y sens w gentycznym odniesieniu do A bsolutu.