Anna Wiącek-Rosińska
Politechnika Krakowska
Projekt zmiany świadomości ekologicznej w zakresie zanieczyszczenia powietrza.
Studium przypadku
1. Wstęp
Świadomość ekologiczna jest pojęciem sytuującym się na pograniczu nauk społecznych (socjologia, psychologia) oraz nauk przyrodniczych, a nawet inży- nierskich (ekologia, inżynieria środowiska). Same zaś skutki zjawisk związanych ze świadomością ekologiczną w postaci specyfi cznych jednostek chorobowych mogą być obszarem zainteresowania nauk medycznych. Takie połączenie z jed- nej strony generuje bogactwo związane z interdyscyplinarnością, z drugiej zaś powoduje trudności pojęciowe i niejasności co do priorytetów w rozumieniu zjawiska i w obszarach badania.
Jak zauważa Anita Majchrowska (2013), w najszerszym kontekście świado- mość możemy odnosić do nauk humanistycznych, jednak opisywanie zachowania człowieka w świecie przenosi nas do opisów w obszarze nauk społecznych. Tutaj terminem świadomości społecznej oraz świadomości ekologicznej zajmuje się socjologia oraz psychologia społeczna. Socjologowie zwracają uwagę na aspekt zbiorowy świadomości, jak choćby P. Sztompka (2002), opisując świadomość jako „zbiór szeroko rozpowszechnionych i akceptowanych w danej zbiorowości poglądów, idei i przekonań, które stają się wzorcami czy schematami myślenia wpajanymi jej członkom i egzekwowanymi przez społeczny nacisk” (Sztompka, 2002, s. 225). Psychologowie społeczni odnoszą się w opisie świadomości raczej
do schematów myślenia, przekonań, wiedzy (Aronson 1997, s. 168) czy też ele- mentów tworzących postawy (Aronson 1997, s. 313–315), stawiając jednostkę i jej indywidualną świadomość na tle lub w konfrontacji z procesami grupowymi (Aronson 1997, s. 369). W koncepcjach psychologów zorientowanych poznaw- czo spotkamy się raczej z opisem świadomości w kategoriach przekonań (Oleś, Drat-Ruszczak 2008) czy schematów poznawczych (Pervin 2002) tworzących bardziej złożone struktury.
Badacze zajmujący się problematyką świadomości ekologicznej wskazują na dwa aspekty tego pojęcia:
• wymiary indywidualny i zbiorowy świadomości, gdzie w wymiarze indywi- dualnym znajdziemy odwołania do sposobu przeżywania i myślenia o sferze przyrody, zaś wymiar zbiorowy odwołuje się do standardów pojmowania, przeżywania i wartościowania biosfery (Hull 1984, za: Majchrowska 2013, s. 5–6);
• zwrotny charakter świadomości związany z jej rozwijaniem; w procesie kształtowania indywidualnej świadomości uczestniczymy w doświadczeniu innych osób, staramy się uogólnić wyniesioną stamtąd wiedzę i zbudować swój indywidualny system (Holly 1988, za: Majchrowska 2013, s. 5).
W budowaniu świadomości ekologicznej mamy zatem do czynienia zarówno z wpływem społecznym, jak i odniesieniem do indywidualnych postaw. Można przypuszczać, że zależność między obszarem indywidualnym a grupowym ma charakter sprzężenia zwrotnego.
2. Świadomość ekologiczna – badania w Polsce
Badania świadomości ekologicznej w Polsce zaczęły się w 1983 roku – od tzw.
badań tarnobrzeskich (Burger 2005), a nawet w 1981, jeśli brać pod uwagę badania Adama Bieli (1984) związane z doświadczaniem stresu pod wpły- wem czynników ekologicznych. Jednak zmiany społeczne w Polsce i globalne przeobrażenia ekonomiczne oraz środowiskowe powodują stałą konieczność aktualizowania stanu wiedzy z tego zakresu. W opisach prowadzonych w XXI wieku, defi niujących współczesny stan świadomości ekologicznej, warto zwrócić uwagę na stałe elementy obecne na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat (Burger 2005, s. 111–115; Majchrowska 2013, s. 12–19; Kłos 2015, s. 38–41):
• zmniejszenie się nasilenia emocjonalnego, swoiste przyzwyczajenie się do tematu: spadek liczby osób zaniepokojonych stanem środowiska, niepokój o środowisko światowe, a nie polskie, postrzeganie Polski jako mniej zagrożonej od otoczenia;
• koncentrację w przekazie tworzącym świadomość na informacjach wy- wołujących poczucie zagrożenia i związanych ze stanem zdrowia, a nie na tych związanych z profi laktyką;
• podejmowanie czynności proekologicznych z motywów ekonomicznych, bez świadomości ekologicznej (żarówki energooszczędne, segregacja śmieci, oszczędzanie wody, używanie toreb wielorazowego użytku);
• stała obecność respondentów „proekologicznych” związanych z grupą osób odróżniających się wyższym poziomem wykształcenia i zamożności, niższym wiekiem i zamieszkaniem w większych miastach.
Elementy te także będą brane pod uwagę w prezentacji i analizie studium przypadku.
3. Studium przypadku gminy Wielka Wieś – badania świadomości ekologicznej mieszkańców
Na terenie podkrakowskiej gminy Wielka Wieś przebadano za pomocą ankiet 488 osób, co stanowi 4,51% wszystkich zameldowanych mieszkańców gminy i 5,72% dorosłych mieszkańców. W zdecydowanej większości stwierdzali oni, że problem zanieczyszczenia dotyczy ich gminy (84,42% osób badanych) oraz identyfi kowali źródła zanieczyszczenia w najbliższym otoczeniu (62,71% osób badanych), deklarując na przykład, że zdarzało im się zamykać okna z powodu nieprzyjemnego dymu wydobywającego się z komina sąsiada.
Zatem w zakresie pierwszego z aspektów: „Przyzwyczajenie do tematu [za- nieczyszczenia środowiska], traktowanie swojego obszaru jako znacznie mniej zanieczyszczonego niż inne”, można uznać, że nie mieliśmy do czynienia z po- stawą w kategoriach: „u nas jest dobrze, gdzie indziej jest znacznie gorzej”. Nawet jeśli mieszkańcy gminy postrzegaliby Kraków jako bardziej zanieczyszczony (czego nie badała ankieta), to zauważali problem zanieczyszczenia powietrza także w swoim otoczeniu.
Respondenci wyrażali obawę o to, że obecna sytuacja w Krakowie przeniesie się na teren gminy, obawiali się również o zdrowie dzieci. Można więc stwier- dzić, iż mamy do czynienia z typową dla świadomości ekologicznej w Polsce koncentracją na informacjach wywołujących poczucie zagrożenia i związanych ze stanem zdrowia, a nie na tych związanych z profi laktyką.
Mimo występujących obaw respondenci w większości deklarowali, że pod- stawowym źródłem opału pozostaje węgiel (64,55% osób badanych), a średni wiek pieca węglowego to 24 lata. W dodatkowych wypowiedziach osób badanych pojawiał się wątek palenia węglem niskiej jakości, mimo wprost zauważalnych skutków w postaci „paskudnego dymu”. Respondenci mówili o kierowaniu się ceną opału wraz z uleganiem sugestii sprzedawcy. Znamienna była też niechęć czy podejrzliwość wobec akcji ekologicznych jako potencjalnie nakierowanych na konieczność wymiany pieca lub związanych z kontrolą (np. policji).
Mamy zatem do czynienia z silnym motywem ekonomicznym w zakresie ewentualnych działań proekologicznych. Ponieważ wymiana pieca jest kosztowna,
a jednocześnie węgiel złej jakości pozostaje najtańszym źródłem opału, to po- mimo dostrzeganych negatywnych skutków oraz wcześniej wyrażanych obaw (zdrowie dzieci) zachowanie mieszkańców nie ulega zmianie.
Badania pokazały także specyfi kę grupy seniorów akceptujących palenie odpadami w piecach, niełączących tego zachowania z zagrożeniami dla zdrowia.
Z drugiej strony aktywność mieszkańców gminy (np. zapytania mieszkańców na stronie urzędu gminy) wskazują na troskę o stan środowiska naturalnego i zainteresowanie działaniami w tym zakresie.
Warto zaryzykować wniosek, że mamy do czynienia z pojawieniem się pewnej dychotomii postaw ze względu na przynależność do grupy defi niowanej przez wiek i wykształcenie. Inne źródła danych wskazują na możliwą obecność mieszkańców „proekologicznych”, nie wiemy jednak, czy mamy do czynienia z podziałem na „rdzennych mieszkańców” i „ludność napływową”, która mi- growała na teren gminy z terenu Krakowa.
Mimo że gmina Wielka Wieś nie jest „Polską w mikroskali”, choćby z racji specyfi ki położenia, społecznego przekroju mieszkańców oraz ograniczonego zakresu badań, można sformułować tezę, iż mamy do czynienia z występowa- niem wśród mieszkańców elementów wcześniej wyróżnionych jako typowe i stałe składowe świadomości ekologicznej w Polsce.
4. Studium przypadku gminy Wielka Wieś – program budowania świadomości ekologicznej
Projekt „Wielkowiejska Misja – Niska Emisja” realizowany w pierwszej połowie roku 2017 na terenie gminy Wielka Wieś w województwie małopolskim był jedną z ośmiu inicjatyw fi nansowanych w Polsce przez Polsko-Amerykańską Fundację Wolności w ramach programu „Lokalne Partnerstwa PAFW”. Skupił on zróżnicowane podmioty z terenu gminy: stowarzyszenie mieszkańców, gminną bibliotekę, szkoły, urząd gminy. Wielość i różnorodność podmiotów zaowocowała zróżnicowanymi działaniami, takimi jak:
• zamontowanie na budynkach szkół i placówek gminnych czujników mierzących stan zanieczyszczenia i włączenie ich w publicznie dostępną sieć monitoringu (czujniki mierzące stężenie pyłu zawieszonego PM 2,5 oraz PM 10, temperaturę, ciśnienie, wilgotność);
• warsztaty dla uczniów dotyczące zanieczyszczenia powietrza realizowane przez specjalistów z krakowskich uczelni;
• kreatywne formy podejścia do tematu zanieczyszczenia atmosfery (graffi ti, audiobooki, komiks, fi lmowanie eksperymentów);
• realizacja zajęć w terenie skierowanych do rodzin (gra terenowa, sadzenie drzew).
Formy komunikowania odwoływały się zarówno do tradycyjnych środków (ulotki, publikacje w gminnej gazecie, ilustrowany przewodnik), jak i nowych form przekazu (aktywny profi l na portalu społecznościowym, fi lmy dostępne na kanale internetowym, informacje na stronie internetowej gminy i portalach szkół).
Przygotowując projekt, zadbano o jego ciągłość także po zakończeniu działań fi nansowanych zewnętrznie: w ramach programu zakupiono sprzęt pomiarowy dla szkół i nauczono dzieci, jak z niego korzystać; wiedza pozostała w szkole w postaci materiałów i kompetencji nauczycieli, umożliwiających powtórzenie działań edukacyjnych skierowanych do uczniów w kolejnych latach. W budżecie zadbano też o serwisowanie sprzętu pomiarowego, który zostaje w szkołach.
5. Studium przypadku gminy Wielka Wieś – analiza działań i zalecenia
Zróżnicowane działania przyniosły wiele korzyści, jednak projekt nie był wol- ny od aspektów, które warto skorygować. Biorąc pod uwagę obecne analizy podobnych kampanii (Majchrowska 2013), wartością projektu „Wielkowiejska Misja – Niska Emisja” stało się:
1. Zaangażowanie lokalnej społeczności i różnorodność podmiotów bio- rących udział w przedsięwzięciu. Wśród różnych propozycji na uwagę zasługują szczególnie te, które angażują całe rodziny, likwidując problem
„a z kim zostawimy dzieci?”. Tego rodzaju działania (piknik, sadze- nie drzew, rodzinna gra terenowa) mają szansę wpłynąć pozytywnie na funkcjonowanie w obrębie całego systemu rodzinnego, a nie tylko zmienić postawy dzieci.
2. Można również stwierdzić synergię działań projektowych ze strategią gminy w zakresie niskiej emisji i działaniami administracyjnymi podejmowanymi przez urząd gminy (program wymiany pieców, dofi nansowanie instalacji odnawialnych źródeł energii na budynkach prywatnych, administracyjne określenie perspektywy czasowej zakazu palenia węglem). Dlatego stale obecny w świadomości mieszkańców aspekt ekonomiczny działań pro- ekologicznych jest wspierany przez działania gminy.
3. Pozytywnie należy też ocenić publiczną dostępność wyników działań przez stronę internetową i serwis mobilny. Takie działania pozwalają stworzyć siatkę monitoringu i w łatwiejszy sposób lokalizować źródła szkodliwej emisji.
4. Także sposób komunikowania się ze społecznością lokalną wykorzystujący klasyczne i współczesne kanały informacyjne stanowi o wartości projektu.
5. Mocną stroną jest ponadto dbałość o kontynuację przedsięwzięcia po zakończeniu fi nansowania o charakterze projektowym.
Działania te są spójne z postulatami wynikającymi z refl eksji nad dotychcza- sowymi działaniami zmierzającymi do budowania świadomości ekologicznej w Polsce, takimi jak wymieniane przez A. Majchrowską (2013):
• tworzenie interdyscyplinarnych zespołów odpowiedzialnych za opracowa- nie i realizację projektów ekologicznych w regionie (zob. pkt 1 zestawienia opisującego wartościowe działania w projekcie);
• tworzenie „aliansów” dla edukacji ekologicznej między strukturami samo- rządowymi, organizacjami pozarządowymi i wszelkimi innymi grupami tworzącymi lokalne zasoby (zob. pkt 2 zestawienia);
• zaangażowanie do współpracy lokalnych mediów, gdyż takim mediom w większym stopniu ufają społeczności lokalne (zob. pkt 3 i 4 zestawienia).
Projekt zrealizowany w gminie Wielka Wieś posiada niewątpliwe wartości, spójne z postulatami dotyczącymi prowadzenia projektów zmieniających świado- mość ekologiczną w Polsce. Nie ustrzeżono się jednak obszarów wymagających korekty i to u samych podstaw projektu:
1. Wydaje się, że konstrukcja akcji powoduje odwoływanie się do grupy osób przejawiających już pozytywną postawę wobec zagadnień ochrony środo- wiska, lecz niedemonstrujących swoich postaw proekologicznych (Kłos 2015, s. 37); innymi słowy, jest to „przekonywanie już przekonanych”: to oni dzięki smartfonowi będą sprawdzać „swój czujnik” w najbliższej szkole.
Natomiast osoba, która pali węglem w piecu liczącym ćwierć wieku, może mieć inny styl życia i wartości niż osoby związane z czerpaniem informa- cji o świecie za pośrednictwem smartfona i portali społecznościowych.
Możemy mieć zatem do czynienia z sytuacją utrwalającą podział obecny w podkrakowskich gminach na osoby napływowe prezentujące „miejski”
styl życia i wartości oraz społeczność lokalną mieszkającą w danej miej- scowości od kilku pokoleń.
To oczywiście wpływ pośredni na postawy mieszkańców poprzez dzieci i młodzież, jednak wydaje się, że nie zadano sobie pytania, kto jest decy- dentem lub jak jest podejmowana decyzja w zakresie sposobu ogrzewania.
Nie wiemy, jaki wpływ mają dzieci na tego rodzaju decyzje, więc może się okazać, że inwestujemy raczej w kolejne pokolenie, niż zmieniamy obecne postawy.
2. Różnorodność, szybkość realizacji oraz zasięg akcji mogły spowodować, że wnioski prezentowane jako rezultat przedsięwzięcia „Wielkowiejska Misja…” nie zawsze są poprawne metodologicznie (np. prezentowany przez uczniów znak równości między paleniem węglem kamiennym, gazem ziemnym i drewnem jest dużym uproszczeniem), są to niekiedy treści wprost przeniesione z dokumentów i niezrozumiałe dla dzieci (uczniowie z klas VI nie uczyli się jeszcze chemii i nie rozumieją nazw związków chemicznych) – takie działania mogą wręcz utrwalać szkodliwe stereotypy, gdyż uczniowie nie mają dużej wiedzy w zakresie problematyki
proekologicznej (Kłos 2015, s. 39) i to w szkole mogą zetknąć się z nią po raz pierwszy w sposób usystematyzowany.
3. Działania mocno akcentowały aspekt zbiorowy związany z tworzeniem się świadomości ekologicznej, w mniejszym stopniu wspierano obszar indywidualny, skupiając się na wiedzy dzieci. Takie działania mogą oczy- wiście zmienić postawy w obrębie rodziny, jednak wpływ na rodzinnych decydentów (czym ogrzewać pomieszczenia) może być osłabiony z powodu jego pośredniego charakteru.
6. Zalecenia, czyli celowana edukacja
O ile w marketingu dóbr i usług już od lat siedemdziesiątych XX wieku konstruuje się coraz bardziej złożone klasyfi kacje konsumentów i różnicuje się przekazy do poszczególnych grup docelowych (Solomon i in. 2016, s. 382–504), a podobna wiedza jest dostępna w zakresie komunikowania się instytucji publicznych z otoczeniem (Flis 2007), o tyle w zakresie projektów mających na celu zmianę postaw wobec środowiska naturalnego w dalszym ciągu wydaje się to aspektem w niewystarczającym stopniu wykorzystanym. Być może przyczyną jest złożoność oraz interdyscyplinarność samej świadomości ekologicznej:
• osoby o wykształceniu inżynierskim lub w zakresie nauk przyrodniczych posiadają w swoim programie kształcenia wiedzę z obszaru nauk spo- łecznych w minimalnym stopniu i mogą ją traktować jako niezwiązaną z pracą eksperta;
• także przedstawiciele lokalnych organizacji mogą w większym stopniu bazować na entuzjazmie grupy związanym z poszczególnymi akcjami niż na analizie wartości i zachowań grupy docelowej.
Wydaje się zatem, że ważnym obszarem zmiany jest identyfi kacja grupy docelowej przekazu i pojedynczej kluczowej myśli przekazu (Flis 2007) opie- rająca się na wcześniejszej wiedzy dotyczącej sposobu podejmowania decyzji zakupowej w rodzinie (Solomon i in. 2016, s. 436–443) na temat wyboru lub zmiany sposobu ogrzewania, a w przypadku opalania węglem – doboru rodzaju opału i sposobu palenia.
Drugi obszar rozwojowy jest związany z trwałą zmianą zachowań, dzięki czemu uzyskujemy nie tylko krótkotrwałą modyfi kację nastawienia emocjo- nalnego, ale także długotrwałą zmianę wiedzy i zachowania (Aronson 1997, s. 313–314). Warto brać pod uwagę, że zmiana zachodzi przez modyfi kację pojedynczego nawyku (Duhigg 2014, s. 182–183) uznawanego za priorytet roz- wojowy (Rosiński, Filipkowska 2009, s. 220–222). W projekcie „Wielkowiejska Misja…” mieliśmy do czynienia w wielością działań, zabrakło jednak jedno- znacznej myśli przekazu, np. „zmień piec teraz, i tak to trzeba będzie zrobić”,
„zacznij w inny sposób spalać węgiel”, „ogrzewanie gazem kosztuje mniej niż
obecne opalanie węglem, jeśli ocieplisz dom”, „dofi nansujemy wymianę pieca i ocieplenie domu”. Nawet jeśli pojawiały się spójne instrukcje (np. ulotka fi r- mowana przez gminy podkrakowskie), to tonęły one w różnorodności przekazu emitowanego z innych form działania.
Dla tworzenia się nowego nawyku ważne jest zmodyfi kowanie sposobu zachowania, zastąpienie jednego sposobu zachowania innym, w sytuacji poja- wienia się tych samych początkowych wskazówek poznawczych (Duhigg 2014, s. 105–141; Falkowski, Tyszka 2001, s. 266). Innymi słowy, celem byłoby na przykład skłonienie mieszkańców do wyboru innego rodzaju węgla przy do- konywaniu zakupu w tym samym składzie opału czy branie pod uwagę innych źródeł ogrzewania niż obecny od 25 lat w domu piec węglowy (nieodrzucanie wstępnie innych rodzajów ogrzewania jako zbyt drogich w porównaniu z wę- glem). Wpływ grupy, o który starannie zadbano w projekcie „Wielkowiejska Misja…”, jest niezwykle ważny, jednak ma znaczenie zwłaszcza dla utrzymania nawyku w dłuższym czasie (Duhigg 2014, s. 141, 183).
7. Podsumowanie
W czasie zewnętrznego fi nansowania projektów rozwijających świadomość ekologiczną wyzwaniem jest nie tyle sama akcja, ile celowany przekaz służący zmianie specyfi cznego nawyku uznanego na podstawie diagnozy za priorytet rozwojowy. Warto zdefi niować grupę docelową i poznać jej funkcjonowanie zwłaszcza w obszarze nawyków zachowania oraz decydentów związanych z wy- borami, których dotyczy kampania zmieniająca postawy na proekologiczne.
Tego rodzaju działania wprost sugerowała wcześniej A. Majchrowska (2013) w odniesieniu do mieszkańców Lubelszczyzny: przeprowadzenie pogłębionych badań ze zwróceniem szczególnej uwagi na behawioralne elementy postaw wobec środowiska naturalnego oraz socjogeografi czne ich korelaty; edukacja ekologiczna celowana, ukierunkowana szczególnie na grupy o najniższym poziomie świadomości ekologicznej, tj. mieszkańców wsi, osoby o niższym poziomie wykształcenia oraz ludzi starszych. Jak pokazuje studium przypadku gminy Wielka Wieś, wnioski pozostają aktualne niezależnie od upływu czasu i kontekstu socjologicznego czy geografi cznego. Wspomniane obszary rozwojowe (znajomość grupy docelowej, strategia i spójność przekazu) są charakterystyczne dla szerszego kontekstu: funkcjonowania organizacji sektora publicznego (Flis 2007), zatem świadomość ekologiczna i jej kształtowanie byłyby tylko specy- fi cznym przykładem pewnej ogólnej tendencji.
Bibliografi a
Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M. (1997). Psychologia społeczna. Serce i umysł.
Wyd. I. Poznań: Zysk i S-ka.
Biela A. (1984). Wstępne badania terenowe sytuacji psychologicznej mieszkańców wsi zagrożonych ekologicznie. W: A. Biela (red.), Stres psychiczny w sytuacji kryzysu ekologicznego. Lublin: TN KUL.
Biela A. (1984). Sytuacja psychologiczna mieszkańców wsi zagrożonych ekologicznie.
W: A. Biela (red.), Stres psychiczny w sytuacji kryzysu ekologicznego. Lublin: TN KUL.
Bik B. (2001). Koncepcja promocji zdrowia. W: A. Czupryna, S. Poździoch, A. Ryś, C. Włodarczyk (red.), Zdrowie publiczne. Kraków: Vesalius.
Burger T. (2005). Świadomość ekologiczna społeczeństwa polskiego. Warszawa: Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa.
Duhigg Ch. (2014). Siła nawyku. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Falkowski A., Tyszka T. (2001). Psychologia zachowań konsumenckich. Gdańsk: GWP.
Flis J. (2007). Samorządowe public relations. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Holly R. (1988). Założenia psychospołecznej koncepcji świadomości. Studia Socjologiczne, 3, s. 95–123.
Kłos L. (2015). Świadomość ekologiczna Polaków – przegląd badań. Szczecin:
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytet Szczecińskiego.
Majchrowska A. (2013). Świadomość ekologiczna i postawy wobec środowiska natu- ralnego wśród mieszkańców Lubelszczyzny. Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny 2010–2013. Urząd Miasta Lublin, http://www.kil.lubelskie.pl (dostęp: 5.02.2017).
Oleś P.K., Drat-Ruszczak K. (2008). Osobowość. W: J. Strelau, D. Doliński (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 1 (s. 651–764). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Pervin L.A. (2002). Psychologia osobowości. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Piątkowski W. (1985). Socjologia w ochronie środowiska. Przyroda Polska, 12, s. 22–31.
Piątkowski W., Kosiński S. (1986). Socjologia i sozologia. Perspektywa konwergencji.
Biuletyn Lubelskiego Towarzystwa Naukowego. Sectio A, 28(2), s. 55–62.
Rosiński J., Filipkowska A. (2009). Pracownicy wiedzy – jak rozwijać kompetencje specjalistyczne z korzyścią dla pracownika i organizacji. W: E. Skrzypek, A. Sokół (red.). Zarządzanie kapitałem ludzkim w gospodarce opartej na wiedzy (s. s. 213–228).
Warszawa: Instytut Wiedzy i Innowacji.
Solomon M.R., Bamossy G.J., Askegaard S.T., Hogg M.K. (2016). Consumer Behaviour:
A European Perspective. 6th edition. Harlow: Pearson Education Limited.
Wierzbicki Z.T. (2008). Sozoekologia społeczna. Główne problemy – materiały – roz- wiązania. Toruń–Warszawa: WMK – WSEiZ.
