Wizyta Marii Skłodowskiej-Curie w Stanach Zjednoczonych w 1921 roku

(1)

Historia medycyny • Historia medicinae

NOWOTWORY Journal of Oncology 2012, volume 62, number 2, 123–129

Wizyta Marii Skłodowskiej-Curie w Stanach Zjednoczonych w 1921 roku

Joel O. Lubenau

Pierwotnym celem wizyty Marii Skłodowskiej-Curie w Stanach Zjednoczonych w 1921 roku było przyjęcie daru w postaci jednego grama radu. Podróż była też okazją do odwiedzenia amerykańskich instytucji akademickich i medycznych, przedsiębiorstw produkujących rad oraz niektórych malowniczych zakątków kraju. Harmonogram podróży był niezwykle napięty i wyczerpujący. Przewidywał 30 wizyt w miastach i miasteczkach na rozległych obszarach Stanów Zjednoczonych, i to w ciągu zaledwie 46 dni. Ówczesne gazety bacznie śledziły podróż Marii Skłodowskiej-Curie. Do- nosiły też niestety o o niepokojących szczegółach jej stanu zdrowia, o nierzadkich momentach słabości i wyczerpania.

Wedle tych relacji prasowych, w planie podróży poczyniono liczne zmiany, niektóre zamierzenia zostały odwołane, a w pewnym momencie rozważano nawet przerwanie podróży przed czasem.

Marie Curie visits the United States in 1921

The primary purpose of Marie Curie’s visit to the United States in 1921 was to accept a gift of a gram of radium. The trip also provided an opportunity for her to visit American academic, medical and government institutions, the plants of the company that produced the radium, and some of the scenic sights of the country. A copy of her itinerary, its rarity and significance only recently recognized, sets out a tight, exhausting schedule that called for 30 stops in towns and cities across the United States in 46 days. Contemporary newspapers closely followed Curie’s travel reporting her frequent bouts of exhaustion and medical details. The newspaper accounts show that, to accommodate Curie’s frail health, numerous changes in the itinerary were made, some events were cancelled and, at one point, there was consideration of terminating her trip ahead of schedule.

NOWOTWORY Journal of Oncology 2012; 62, 2: 123–129 Słowa kluczowe: Maria Skłodowska-Curie, Warren G. Harding, Marie Mattingly Meloney Brown, rad, karnotyt, Standard Chemical Company, przemysł radowy w Ameryce

Key words: Marie Curie, Warren G. Harding, Marie Mattingly Meloney Brown, radium, carnotite, Standard Chemical Company, American radium industry

Lititz, Stany Zjednoczone

Wstęp

W maju 1921 roku Maria Skłodowska-Curie udała się w podróż do Stanów Zjednoczonych, aby przyjąć dar od kobiet Ameryki w postaci grama radu. Prezydent Warren G.

Harding wręczył jej Certyfikat Daru podczas wizyty w Białym Domu. W wyprawie towarzyszyły jej córki, Irene i Eve. Pobyt trwał sześć i pół tygodnia. W tym czasie Maria otrzymała liczne zaszczyty, odwiedziła też wiele instytucji akademickich i medycznych.

Geneza podróży

Początek historii wizyty Marii Curie jest dobrze udoku- mentowany, zarówno przez nią samą, jak i w biografiach pióra jej córki, Eve oraz Susan Quinn [1-3]. Marie („Missy”) Mattingly Meloney Brown, redaktor naczelna czasopisma dla kobiet The Delineator, wielokrotnie ubiegała się o prze- prowadzenie wywiadu z Marią. Ich spotkanie zapoczątko- wało serię zdarzeń inspirowanych przez Meloney Brown, które zaowocowały zebraniem — w imieniu kobiet Ame-

(2)

ryki — 100 000 dolarów na zakup grama radu. Biały Dom zaproponował, że będzie gospodarzem ceremonii, podczas której prezydent Harding osobiście przekaże dar na ręce pani Skłodowskiej-Curie.

Po dłuższych namowach Maria przystała na tę propozy- cję oraz zaakceptowała plan podróży, który rozbudowano do sześciu i pół tygodnia. Prosiła, aby w planie znalazły się:

wodospad Niagara, Nowy Jork, Wielki Kanion, Arizona oraz zakłady w zachodniej Pensylwanii, w których przedsiębior- stwo Standard Chemical Company wyprodukowało ofiaro- wany jej gram radu. Przedsiębiorstwo to wyprodukowało w sumie 72 gramy radu, co w tamtych czasach stanowiło ponad połowę światowych zasobów [4]. Towarzyszyć jej miały córki, Irene i Eve, pani Meloney Brown oraz lekarz, Edward H. Rogers.

Curie wyruszyła z portu Le Havre we Francji rankiem 4 maja 1921 roku na pokładzie liniowca White Star Olympic, siostrzanego statku słynnego Titanica (ryc. 1). Do Nowego Jorku przybili po południu w środę 11 maja [5, 6].

Następnego dnia żona potentata Andrew Carnegie wydała dla Marii lunch w ich posiadłości na rogu Piątej Alei i 91 Ulicy [7]¹. Znajomość Carnegie i Curie miała swój początek w 1905 r., gdy Andrew Carnegie przyznał stypen- dium młodemu amerykańskiemu lekarzowi zajmującemu się radem, Williamowi Duane, na kontynuowanie badań pod kierunkiem Piotra i Marii Curie. W 1907 r. Carnegie przekazał do dyspozycji laboratorium Państwa Curie w Paryżu znaczą- ce granty, pozwalające na wsparcie sześciu badaczy rocznie.

Ten przykład okazał się skuteczny — następne stypendia dla laboratorium przekazane zostały m.in. przez Lazard Brothers Bank czy Barona Henri’ego de Rothchilda [8].

W dniu 14 maja egzemplarz uaktualnionego planu po- dróży Marii Skłodowskiej-Curie został wysłany przez Marie Curie Radium Fund do prof. Williama J. Hollanda, kanclerza

Uniwersytetu w Pittsburghu i dyrektora Carnegie Museum.

Ten plan znajduje się obecnie w archiwach Senator John Heinz History Center w Pittsburghu [9].

Marie Skłodowska-Curie odwiedza żeńskie college’e

Maria rozpoczęła swoją podróż po Ameryce od wizyty w trzech żeńskich college’ach: Smith College, który nadał jej swój pierwszy honorowy doktorat (ryc. 2) [10], Mt. Ho- lyoke College [11] i Vassar College w Nowym Jorku. W tym ostatnim wygłosiła przemówienie [12]. Było to jej pierwsze publiczne wystąpienie w Stanach Zjednoczonych i jedyne tak obszerne [13]. Powiedziała m.in.:

„Szczerze pragnę, aby niektóre z was podjęły pracę na- ukową, a potem wytrwały w ambicji i determinacji, aby w rezultacie — wnieść własny niepodważalny wkład w postęp nauki”.

Odwiedziła jeszcze: Women’s Medical College of Pen- nsylvania, gdzie przyznano jej honorowy doktorat nauk medycznych, Bryn Mawr College, Wellesley College w Mas- sachusetts (gdzie również otrzymała honorowy doktorat) oraz Hunter College w Nowym Jorku, gdzie wygłosiła wykład [14–17].

Nie ma pewności, czy odwiedziła dwa inne żeńskie college’e: Radcliffe i Simmons. Eve Curie [2] twierdziła, że tak, jednak wspomniane instytucje nie mają żadnych do- kumentów, które mogłyby to potwierdzić [18, 19]. Według gazety wydawanej przez Uniwersytet Harvarda, władze tych college’ów brały udział w powitaniu Marii 20 czerwca 1921 r.

w Sanders Theater w Cambridge, Massachusetts [20].

W środę 18maja Association of American University Women (AAUW) wydało oficjalne przyjęcie dla Marii Skło-

1W rezydencji mieści się obecnie Cooper-Hewitt National Design Museum, które jest częścią Smithsonian Institution.

Rycina 1. Olympic był pierwszym z trzech liniowców nowej klasy zbudowanych dla White Star Line (później Cunard-White Star). Następne były Titanic i Britannic. W 1912 r. Titanic zatonął po zderzeniu z górą lodową, a w cztery lata później Britannic poszedł na dno podczas wojny. Olympic zakończył służbę w 1935 roku (U.S. Library of Congress)

(3)

dowskiej-Curie w Carnegie Hall w Nowym Jorku. Trzy i pół tysiąca członków zebrało się na sali, aby ją powitać i wręczyć 2000 dolarów nagrody [21, 22].

Napięty i wyczerpujący harmonogram

Dr Ann M. Lewicki podczas doskonałego wykładu na temat znaczenia wizyty Marii Skłodowskiej-Curie w Stanach w 1921 roku, określiła jej podróż jako „wyjątkowo ściśle zaplanowaną” oraz „wyczerpującą i trudną” [23]. Troskę o słabe zdrowie Marii widać już od pierwszej strony planu podróży. Program spotkania w Smith College zawierał udział w nadzwyczajnym zebraniu absolwentów, po którym miało nastąpić zwiedzanie szkolnych laboratoriów, przyjęcie oraz występ studenckiego chóru na świeżym powietrzu. Prze- widujący organizator dopisał przy tym punkcie notatkę:

„Jeśli Pani Curie będzie zmęczona, nie musi uczestniczyć w śpiewaniu”.

Jej podróż przez Amerykę obejmowała 30 miejscowości w ciągu zaledwie 46 dni.

W piątek 20 maja przyjechała na dworzec w Waszyng- tonie, gdzie czekał na nią komitet powitalny. Tego dnia po południu prezydent Warren G. Harding wręczył jej Certyfikat Daru, zawierający informację o podarowaniu grama radu [24]. Jeszcze tego samego dnia w planie podróży było spotkanie na jej cześć w Muzeum Narodowym, które rozpoczęło się o godzinie 21.

W dniach 21 i 22 maja zwiedzała państwowe laboratoria i brała udział w oficjalnych uroczystościach [25]. Była zmę- czona, ale doszła do siebie na tyle, by wywiązać się ze wszyst- kich zobowiązań, w tym wziąć udział w kolacji wydanej na jej cześć przez polskie poselstwo [26]. Rankiem 23 maja miała udać się do Filadelfii. Zmęczenie wymusiło jednak zmianę

planów. Została w Waszyngtonie [27]. W Woman’s Medical College of Pennsylvania jej córka Irene przyjęła nadany matce stopień naukowy i przekazała podziękowania [28–30].

Maria Skłodowska-Curie zjawiła się w Filadelfii tego samego dnia o późniejszej porze, w jakiś nadludzki sposób odzyskawszy siły. Jeszcze tego wieczora ofiarowała dla Col- lege of Physicians of Philadelphia piezoelektrometr wyko- nany przez Piotra Curie. Państwo Curie posługiwali się nim podczas badań nad radioaktywnością, które doprowadziły do odkrycia polonu i radu [31–33].

Następnego dnia odwiedziła panią dziekan Woman’s Medical College, dr Marthę Tracy, aby osobiście jej podzię- kować (ryc. 3). Potem udała się do Welsbach Company w Glo- ucester, New Jersey, gdzie ofiarowano jej 50 miligramów mesothorium (rad-224) [34, 35]. Jeszcze tego samego wie- czora odwiedziła Amerykańskie Towarzystwo Filozoficzne, które przyjęło ją w poczet członków i przyznało Medal Johna Scotta oraz nagrodę w wysokości 800 dolarów [36].

Miała jeszcze wygłosić wykład dla studentów w Bryn Mawr College, ale była na to już zbyt słaba — wyręczyła ją Irene [37]. Był to kolejny długi i męczący dzień. Późnym wieczorem wsiadły do prywatnego wagonu dołączonego do pociągu Pennsylvania Railroad². Rankiem 25 maja Marie Curie zjawiła się w Pittsburghu zupełnie wyczerpana.

Zbyt wiele gościnności

Lokalne gazety donosiły, że z powodu złego stanu zdrowia i zmęczenia będzie trzeba odwołać wizyty w zakładach Standard Chemical Company w Pittsburghu i Canonsburgu, tak jak całą planowaną podróż na zachód [39, 40].

Ponieważ czuła się już lepiej, zgromadzenie na Uniwer- sytecie w Pittsburghu 26 maja, podczas którego otrzymała

2Prywatny wagon nosił nazwę “Adventurer” i został zbudowany w 1913 r. dla finansisty z Nowego Jorku, Jamesa Coxa Brady’ego. Brady oddał go do dyspozycji Marii Curie. Wagon wyposażony był w jadalnię z oknami panoramicznymi. Miał też cztery osobne apartamenty, dwie łazienki z prysznicami, kuchnię oraz pomieszczenia dla obsługi [38].

Rycina 2. Smith College był pierwszym z siedmiu żeńskich college’ów, jakie odwiedziła Maria Skłodowska-Curie. Rektor William Neilson towarzyszył jej podczas wręczania honorowy doktoratu. (Smith College Archives)

(4)

honorowy tytuł doktora praw, odbyło się, ale zostało skró- cone do 15 minut. Po ceremonii delegacja polskich kobiet i dzieci miała złożyć jej wizytę w Carnegie Music Hall — była jednak już zbyt zmęczona. Irene i Eve przyjęły gości w jej imieniu [41–43].

Natomiast później znalazła siły na odwiedzenie laboratorium rafineryjnego Standard Chemical Company w Vana- dium Building w Pittsburghu. Wizyta trwała półtorej godziny, a „pośród retort i probówek Maria zdawała się nie pamiętać o zmęczeniu” [42].

Podobnie było podczas zwiedzania zakładu przedsię- biorstwa w Canonsburgu, na południe od Pittsburgha, na- stępnego dnia, czyli 27 maja. Wyruszyła tam w towarzystwie Irene oraz innych osób [43–45]. Przewodnikami byli: James C. Gray, prezes przedsiębiorstwa oraz Louis F. Vogt, kierownik zakładu. Było to dla niej najważniejsze wydarzenie podczas całej podróży.

„Między ogromnymi zbiornikami, zawierającymi równo- wartość 27 samochodowych cystern kwasu solnego, mi- jając buchające parą pomieszczenia maszyn filtrujących pod ciśnieniem, gdzie wznoszące się opary niemal unie- możliwiały oddychanie, w dziale nasycania dwutlen- kiem węgla, gdzie surowa ruda poddawana jest kąpieli

w sodzie amoniakalnej; nawet w pomieszczeniu, gdzie znajdowały się piece hutnicze, gdzie produkt uboczny wanadu zlewany był do kadzi — wszędzie tam Pani Curie zdawała się być zadziwiająco na swoim miejscu.

Z odkrytą głową, z kosmykami siwych włosów rozwiany- mi wokół jej niecierpliwie zmarszczonego czoła, ubrana w czerń, Pani Curie była w swoim żywiole. Od kiedy przybyła do Ameryki, jeszcze nikt jej takiej nie widział.

Nikt nie mógł poradzić, że taka wizyta była o wiele bar- dziej inspirująca i sprawiła jej większą przyjemność… niż niejedno towarzyskie czy oficjalne przyjęcie, w którym uprzejmie zgodziła się wziąć udział...

Była to znacząca manifestacja przewagi technicznego i naukowego umysłu nad słabowitym i zmęczonym cia- łem... (ryc. 4, 5) [45]”.

Na koniec wizyty otrzymała 3½-funtową próbkę „naj- czystszej rudy karnotytu, jaka istnieje” [45].

28 maja miała w planie wizytę w Keystone Metals Re- duction Company w Cheswick, gdzie dopiero zaczęto wy- twarzać rad [46]. Udała się jednak do Nowego Jorku, aby odwiedzić grób prezydenta Theodore’a Roosevelta i miej- scowe laboratoria oraz wziąć udział w kolacji, wydanej przez organizację polsko-amerykańską.

Wyczerpanie szybko jednak dało o sobie znać, prze- niosła się więc do domu Meloney Brown, żeby odpocząć w samotności. W dniu 29 maja ogłoszono, że wyprawa na Rycina 3. Żeński College Medyczny w Pensylwanii również przyznał

jej honorowy doktorat, jednak stan zdrowia nie pozwolił jej uczestniczyć w ceremonii. Następnego dnia spotkała się natomiast z Panią Dziekan, lekarką Martą Tracy. (Legacy Center, Drexel University College of Medicine)

Rycina 4. Wizyta w zakładach radowych w Canonsburgu w Pensylwanii. (U.S. National Institute of Standards and Technology)

(5)

Zachodnie Wybrzeże została odwołana i Maria nie odwiedzi kopalni karnotytu w Kolorado, a dalsza część wyprawy bę- dzie skrócona [47]. W jednej z gazet pojawił się nagłówek:

„Zbyt wiele gościnności” [2].

Po odpoczynku u Meloney Brown Maria Skłodow- ska-Curie udała się „na kilka godzin czystej przyjemności

— zwiedzanie laboratoriów radowych w Memorial Hospi- tal” w Nowym Jorku, a następnie przeniosła się na Long Island aby spędzić weekend w prywatnym domu [47–49].

W międzyczasie wykonano kontrolne badania krwi, stwierdzono niedokrwistość i zalecono skrócenie zbyt forsownej eskapady [50, 51].

Pierwszego czerwca wróciła do Nowego Jorku, aby odebrać honorowy doktorat Uniwersytetu Columbia [52], a 2 czerwca wyruszyła — tym razem już tylko odpocząć

— w stronę Wielkiego Kanionu [17].

Ostatni etap podróży

W poniedziałek 13 czerwca przybyła do Chicago. Dzień później otrzymała honorowy doktorat tamtejszego Uniwer- sytetu, a Amerykańskie Towarzystwo Chemiczne wręczyło jej Medal Williama Gibbsa [53, 54]. Następnego dnia honorowy tytuł przyznał jej Northwestern University. Wieczorem wyruszyła nad wodospady Niagary [55].

Z powodu złego samopoczucia trzeba było odwołać zaplanowane spotkania w Buffalo [56]. W sobotę 18 czerwca Maria udała się do Bostonu [57]. W Cambridge, rektor Uniwersytetu Harvarda A. Lawrence Lowell przewodniczył przyjęciu w Sanders Theatre, na które przybyło ponad tysiąc studentów i darczyńców funduszu radowego [58]. Maria odwiedziła jeszcze jeden żeński college, Wellesley, który nadał jej swój pierwszy honorowy stopień naukowy [59], a 22 czerwca otrzymała honorowy doktorat Uniwersytetu

Yale. W sumie, amerykańskie uczelnie przyznały jej dziewięć honorowych tytułów naukowych [60].

Maria wróciła do Nowego Jorku na przyjęcie pożegnalne i odpłynęła do Francji na pokładzie liniowca Olympic w so- botę 25 czerwca. Był to 46 i zarazem ostatni dzień pobytu w Ameryce [61]. Do portu w Cherbourg przybiła 2 lipca.

Powitali ją przedstawiciele władz i dzieci z kwiatami. „Od- dział oficerów z wydziału dochodzeniowo-śledczego przejął opiekę nad gramem radu ofiarowanym pani Curie przez amerykańskie kobiety, i zabierze go do Paryża” [62].

Adieu

Wpłaty dla Marie Curie Radium Fund przewyższyły sumę 100 000 dolarów na zakup radu. Dodatkowe środki umożliwiły m.in. zakup mesothorium za 22 000 dolarów i innych wartościowych rud za sumę 162 000 dolarów. Ko- lejne 52 000 dolarów pozostawiono na koncie funduszu w oczekiwaniu na kolejne dary i przyszłe zagospodarowanie.

Maria Skłodowska-Curie otrzymała 6884 dolarów w postaci nagród [63] oraz zaliczkę w wysokości 50 000 dolarów od amerykańskiego wydawcy za biografię Piotra Curie [64].

Posłowie

W listopadzie 1996 roku natknąłem się na program podróży Marii Skłodowskiej-Curie do Ameryki z 1921 r., przechowywany w bibliotece Towarzystwa Historycznego Zachodniej Pensylwanii w Centrum Historycznym Senatora Johna Heinza w Pittsburghu. Kopia tego programu przeleża- ła w mojej szufladzie aż do 2011 roku, kiedy to wspomniałem o nim dr. Richardowi F. Mouldowi (tab. I). Stwierdził on, że nie był świadom istnienia jakiejkolwiek kopii tego dokumentu i zasugerował, że trzeba to opisać. Postanowiłem wzbogacić suchy plan podróży sprawozdaniami z ówczesnej prasy.

Rycina 5. Takie zdjęcie Marii Curie należy do rzadkości — uśmiecha się na nim, a może nawet śmieje (Canonsburg). (U.S. Library of Congress)

(6)

Wynika z nich niezbicie, że stan zdrowia okazał się decydu- jącym czynnikiem kształtującym trasę i program tej podró- ży. Niemniej, wizyta Marii Skłodowskiej-Curie okazała się sukcesem: „Była niezwykłym popisem władzy technicznego i naukowego umysłu nad słabym i umęczonym ciałem” [45].

Podziękowania

Szczególne podziękowania należą się Richardowi F. Mo- uldowi, który zwrócił moją uwagę na unikatowy charakter egzemplarza programu podróży Marii Skłodowskiej-Curie z 1921 roku i zasugerował, że zasługuje on na wnikliwsze poznanie. James T. Herron, Jr. z Canonsburga w Pensylwa- nii udostępnił fotografie i inne materiały dotyczące wizyty w Canonsburg z kolekcji swojej i jego ojca. Jestem szczególnie zobowiązany za to, że przejrzał niezliczone rolki mikrofilmów z wydawanego w Canonsburgu The Daily Notes i wydrukował

dla mnie kopie artykułów poświęconych wizycie Marii Skło- dowskiej-Curie. Niezmiernie pomocni byli dla mnie również bibliotekarze i archiwiści z następujących instytucji: Bryn Mawr College, Carnegie Library of Pittsburgh Pennsylvania Depart- ment, Drexel University College of Medicine, Grand Canyon National Park, Harvard University Radcliffe Institute, Hunter College, Mt. Holyoke College, Senator John Heinz History Cen- ter, Simmons College, Smith College, The College of Physicians of Philadelphia, University of Pittsburgh, Vassar College oraz Wesleyan College.

Joel O. Lubenau BCE, MS 89 South Heck Road Lititz

PA 17543-8560 USA

Otrzymano: 8 listopada 2011 r.

Przyjęto do druku: 24 listopada 2011 r.

Piśmiennictwo

1. Curie M. Pierre Curie. New York: The MacMillan Company, 1923.

2. Curie E. Madame Curie. Tłum.Vincent Sheehan. Garden City: Country Life Press, 1937.

3. Quinn S. Marie Curie A Life. New York: Simon & Schuster, 1995.

4. Anon. The Story of Radium. The New York Times 15, maja 1921.

5. Anon. Mme. Curie Sails to Receive Radium Gift. The New York Times, 5 maja 1921.

6. Seabrook WR. Madame Curie, Though Seasick, Discusses Radium and Faces Cameras as Vessel Docks. The Denver Post, 12 maja 1921.

7. Anon. Radium Not a Cure for Every Cancer. The New York Times, 13 maja 1921.

8. Boudia S. An Inspiring Laboratory Director, Marie Curie and Women in Science. Chemistry International 2011; 33: 12-15.

9. Harwood A. letter dated May 14, 1921 to Dr. Holland. Holland papers, Box #4, Senator John Heinz History Center Library & Archives, Pittsburgh.

10. Anon. Smith College Gives Degree to Mme. Curie. New York Times, 14 maja 1921.

11. Anon. Madam Curie in the Valley. Holyoke Transcript, 14 maja 1921.

12. Anon. Mme. Curie Here. Vassar Miscellany News, 18 maja 1921.

13. Mould RF. Radium History Mosaic. Nowotwory J Oncol 2007; 57: supl. 4.

14. Anon., Mme. Curie Pays Surprise Visit to Hunter. Hunter College Bulletin, 26 maja 1921.

15. Anon. Mme. Curie Pays Surprise Visit to Hunter College. New York Evening World, 19 maja 1921.

16. Anon. Scientists’ Medal Given Mme. Curie. The New York Times, 20 maja 1921.

17. Anon. Mme. Curie to Start West. The New York Times, 31 maja 1921.

18. Informacja ustna od Ellen M. Shea, Schlesinger Library on the History of Women in America, Radcliffe Institute, Harvard University, 6 wrze- śnia 2011.

19. Informacja ustna od Jasona Wooda, Archivist and Digital Assets Libra- rian, Simmons College Archives, 6 września 2011.

20. Anon. To Extend Welcome to Madame Curie. The (Harvard) Crimson, 17 czerwca 1921.

21. Anon. Great Audience Honors Mme. Curie. New York Evening World, 19 maja 1921.

22. Anon. Mme. Curie Given Memorial Prize. New York Telegraph, 19 maja 1921.

23. Lewicki AH. Marie Sklodowska Curie in America, 1921. Radiology 2002;

223: 299-303.

24. Anon. Radium Presented to Madame Curie. The New York Times, 21 maja 1921.

25. Anon. Mme. Curie at Dedication. The New York Times, 22 maja 1921.

26. Anon. Marie Curie to Return Here. New-York Tribune, 23 maja 1921.

27. Anon. Mme. Curie Ill; Daughter Here to Take Honors. (Philadelphia) Evening Public Ledger, 23 maja 1921.

28. Anon. University Honors Madame Curie. Weekly Magazine of the Uni- versity of Pennsylvania 19: 31, 27 maja 1921.

Tabela I. Trasa Marii Skłodowskiej podczas wizyty w Stanach Zjedno- czonych w 1921 roku (wg planu opatrzonego datą 14 maja 1921 roku)

Nowy Jork

Springfield w stanie Massachusetts

Northampton w stanie Massachusetts (Smith College) South Hadley w stanie Massachusetts, (Mt. Holyoke College) Poughkeepsie w stanie Nowy Jork (Vassar College) Nowy Jork

Waszyngton

Mt. Vernon w stanie Wirginia Filadelfia w stanie Pensylwania

Bryn Mawr w stanie Pensylwania (Bryn Mawr College) Gloucester w stanie New Jersey

Filadelfia w stanie Pensylwania Sewickley w stanie Pensylwania Pittsburgh w stanie Pensylwania Canonsburg w stanie Pensylwania

Cheswick w stanie Pensylwania (według Planu Podróży: „Nowy zakład na przedmieściach”)

Nowy Jork Dayton w stanie Ohio Chicago w stanie Illinois Wielki Kanion w stanie Arizona Los Angeles w stanie Kalifornia Pasadena w stanie Kalifornia Salt Lake City w stanie Utah Chicago w stanie Illinois Buffalo w stanie Nowy Jork

Wodospad Niagara w stanie Nowy Jork Boston w stanie Massachusetts

Wellesley w stanie Massachusetts (Wellesley College) New Haven w stanie Connecticut

Nowy Jork

(7)

29. Anon. Honors for Mme. Curie Received by Daughter. The New York Times, 24 maja 1921.

30. Anon. (artykuł wstępny bez tytułu) Bulletin of the Woman’s Medical College of Pennsylvania, 72: 2.

31. Anon. Marie Curie Ill, Honored by Proxy. The (New York) Evening World, 24 maja 1921.

32. Hicks RD. Bringing Physics to Physicians. Rittenhouse, 2009; 23: 1.

33. Lubenau JO. Pierre Curie’s piezo-electrometer & Robert Abbe’s scrap- book at the College of Physicians in Philadelphia. Nowotwory J Oncol 2012 — w druku.

34. Anon. Offer to Equip Mme. Curie With $42,000 Workshop. The (New York) Evening World, 25 maja 1921.

35. Anon. Rare $5,000 Chemical Given to Mme. Curie at Glouscester, N.J.

New-York Tribune, 25 maja 1921.

36. Notes and Correspondence, Madame Curie Receives Gram of Radium and Many Honors. The Journal of Industrial and Engineering Chemistry 13, 1 czerwca 1921.

37. Anon. Mademoiselle Curie Speaks Before Large Audience. The (Bryn Mawr) College News, 7: 28, 1 czerwca 1921.

38. Beebe L. Mansions on Rails. Berkeley: Howell-North, 1959.

39. Anon. Mme. Curie’s Visit Here on Friday is Reported Cancelled The (Canonsburg) Daily Notes, 25 maja 1921.

40. Anon. Visit Depends In Her Health. The (Canonsburg) Daily Notes 26 maja, 1921

41. Anon. Pitt Degree Conferred on Mme. Curie. The (Pittsburgh) Gazette Times, 27 maja 1921.

42. Anon. Mme. Curie Again Honored. New York Times 27 maja 1921.

43. Lubenau JO. Standard Chemical Company, Marie Curie, and Pittsburgh.

Jefferson College Times 38:1 marca 2005.

44. Anon. Mme. Curie Sees World’s Largest Radium Works. The (Canonsburg) Daily Notes 27 maja 1921.

45. Anon. Mme. Marie Curie Inspects Big Radium Factory at Canonsburg.

The Pittsburgh Sun 28 maja 1921.

46. Roush, GA & Butts A. The Mineral Industry Its Statistics, Technology and Trade During 1921 Vol. 30. New York: McGraw-Hill Book Company, 1922.

47. Anon. Mme. Curie, Worn Out, Gives Up Coast Trip. New-York Tribune, 29 maja 1921.

48. Anon. Memorial Hospital Greets Mme. Curie. New York Times, 29 maja 1921.

49. Anon. Mme. Curie Has Restful Day. The New York Times, 30 maja 1921.

50. Anon. Mme. Curie’s Blood is Under Analysis. The (New York) Evening World, 30 maja 1921.

51. Anon. Mme. Curie’s Breakdown Not Due to Radium Rays. New-York Tribune, 31 maja 1921.

52. Anon. Columbia to Award Degrees to 2,457. The New York Times, 1 czerwca 1921.

53. Gray JC list do Mrs William Brown Meloney z 9 lutego 1921 (Gray był prezesem Standard Chemical Company) Holland papers, Box #41, Senator John Heinz History Center Library & Archives, Pittsburgh, PA.

54. Anon. Marie Curie Plans to Visit Carnotite Mines of Colorado. Denver Post, 12 maja 1921.

55. Dorman R. Rocky Mountain Railroads, The Rio Grande Southern. Santa Fe: R. D. Publications, 1999.

56. Bruyn K. Uranium Country. Boulder: University of Colorado Press, 1955.

57. Chenoweth WL. Radium-Southwestern Colorado’s First Uranium Boom.

The Mountain Geologist 48: 1, 23 stycznia 2011.

58. Anon. Load Honor on Mme. Curie. (Philadelphia) Evening Public Ledger, 14 czerwca 1921.

59. Anon. Presentation of the Gibbs medal to Mme. Curie. Chemical and Metallurgical Engineering 24:1132-1140, 29 czerwca 1921.

60. Anon. Northwestern Confers Degrees. The New York Times 16 czerwca 1921.

61. Anon. Mme. Curie Again Ill. The New York Times, 17 czerwca 1921.

62. Anon. Mme. Curie in Boston. New York World, 19 czerwca 1921.

63. Anon. Lowell Lauds Mme. Curie. The New York Times, 21 czerwca 1921.

64. Anon. Award Mme. Curie a Wellesley Degree. New York Times, 21 czerwca 1921.

65. Anon. Angell Inaugurated at Yale Graduation. The New York Times, 23 czerwca 1921.

66. Anon. Olympic Departs With 2,023 Aboard. The New York Times 26 czerwca 1921.

67. Anon. Mme. Curie Reaches France; Children Bring her Flowers. New York Tribune, 3 czerwca 1921

68. Meloney MM. list do Dr. Hollanda z 11 czerwca 1921, Holland papers, Box #41, Senator John Heinz History Center Library & Archives, Pitts- burgh, PA.

69. Goldsmith B. Obsessive Genius. New York: W.W. Norton & Co., 2005.

70. Anon., Mme. Curie Finds America a Marvel. The New York Times, 25 czerwca 1921.