Barbara Tokarska-Guzik, Adam Rostański Aleksander Herczek, Jacek Gorczyca
^ ^ ^ Z ^ ^ t o /2*^^/V7ć/ć7
/77 ^2M77> ^ ^ / W
Jaworzno 1994
O p r a c o w a n o i w y d a n o na zlecenie Z a r z ą d u M i a s t a J a w o r z n a
G
Redaktor: Anna Kubajak
Projekt okładki i opracowanie graficzne: Anna Sędziwy
Zdjęcia: Barbara Tokarska-Guzik. Adam Rostański. Aleksander Herczck.
Jacek Gorczyca
Ry sunki: Mar/cna Koslro. Adam Rostański. Barbara Tokarska-Guzik
I S B N 83-903466-2-1
Wydawca: P L A M A, ul. Krakowska 212, 32-065 Krzeszowice, tek (0-12) 82 10 86
Nakład: 1000 cg/.. Objętość: 3 ark. druk.
Skład i łamanie: ..Andre", Kraków, ul. Św. Stanisława 8A/11, lei.23 10 10 Druk: „ C O L O N E L " , Kraków, ul. Dąbrowskiego 11, teł. 560-173
Jeżeli niszczysz żywą przyrodę, podkopujesz swą własną egzystencję.
Albow iem ona nas żywi, leczy i podtrzymuje nasz b\ t.
O. Andrzej Czesław KLIMUSZKO
Rozwojowi miasta towarzyszy proces ubożenia jego zasobów naturalnych.
Pod zabudową przekazywane są kolejne c bszary. cząsto cechujące sią wyso
kimi walorami przyrodniczo- krajobrazowymi. Człowiek podporządkowując sobie przyrodą, dążąc do wykorzystania jej zasobów, systematycznie prze
kształca środowisko przyrodnicze, powodując wie/ckroć nieodwracalne zmiany w szacie roślinnej, w składzie gatunkowym flory i fauny. Roślinność, która jest najbardziej podatna na zmiany warunków jest doskonałym wskaźnikiem sianu i przemian ca/ego środowiska przyrodniczego.
Obszar miasta i jego strefa podmiejska stanowią specyficzną mozaiką terenów silnie przeobrażonych, którym towarzyszy roślinność synantro- pijna (utrzymująca sią dziąki stałej ingerencji człowieka), i w różnym stopniu zachowanych pledów roślinności pólnaturalnej i naturalnej.
W miarą rozwoju miasta te małe skrawki naturalnej przyrody, zamkniąte w jego wnętrzu, stają sią coraz ważniejsze dla utrzymania zasobów lokal
nego dziedzictwa naturalnego, a także zaspokojenia potrzeb emocjonalnych człowieka, umożliwiajcie mu obcowanie z .. dzikc[ "przyrodą. Aby móc utoż
samiać sią ze swym miastem należy poznać i pokochać jego przyrodą, krajobraz, zabytki kultury i techniki. W niniejszym przewodniku podjęto próbę ukazania skarbów przyrody wciąż jeszcze egzystujących w krajo
brazie miasta i zwrócenia uwagi na potrzebą ochrony tych osobliwości, które należy zachować i przekazać następnym pokoleniom.
Środowisko przyrodnicze
Jaworzno jest położone na Wyżynie Śląskiej, w obrębie Pagórów Jaworz
nickich, w widiach rzek: Przcmszy i Białej Przemszy. Krajobraz miasta jest urozmaicony. Rozlegle doliny rzeczne i obniżenia terenu oddzielają garby wznie
sień Ciężkowic, Jaworzna i Pagórów Imielińskich. Różnice wy sokości prze
kraczają 100 m. Wzgórze Grodzisko, wy noszące się na wysokość 350 m npm..
jest najwyższym punktem na terenie miasta, najniższy położony jest w dolinie Przemszy, na wysokości 240 m npm.
W budowie geologiczne j przeważają utwory formacji karbońskicj i triaso
wej. Utwory karbońskie stanowią osady w postaci zlepieńców, piaskowców i łupków zawierających pokłady węgla kamiennego. Starsze utwory pokrywają osady mezozoiczne triasu i jury. Trias reprezentowany jest przez piętra: pstry piaskowiec (zbudowany z. iłów i piaskowców), wapień muszlowy (tworzony przez w apienie, margle dolomitowe) i podobnie wykształcony kajper. W obrę
bie skal dolomitowy ch wy stępują złoża rud cy nkowo-olow iowy ch.
Przeobrażenie środowiska naturalnego miasta i jego okolic nastąpiło w wyniku działalności gospodarczej człowieka, która, na przestrzeni w ieków, doprowadziła do znacznych zmian w szacie roślinnej i faunie. Dawniej natu
ralną roślinność rejonu Jaworzna stanowiły zbiorowiska leśne. W części pół
nocnej i zachodniej, a także północno-wschodniej, na ubogich piaszczysty ch glebach wy stępowały bory sosnow e. Część centralną, od Szczakowej na półno
cy po Jeleń na południu, zajmowały lasy bukowe, porastające ży zne gleby bru
natne i w apniowcowe. Tereny położone na wschód i południe od śródmieścia zajmowały bory mieszane i lasy liściaste z dominacją graba i lipy (tzw. grądy).
W dolinach rzecznych rosły lasy olszowo-jesionowe i wierzbowo-topolowe (lęgi), niegdy ś rozpowszechnione, dziś zachowane tylko fragmentary cznie.
Na istniejących obszarach leśnych przeważają sztuczne drzewostany igla
ste - głównie sosnowe. Obok sosny pospolitej (Pinus syhestris) sadzone sq także sosny obcego pochodzenia: sosna Bankasa ( / ' banksicma) i sosna smoło
wa (P. rigic/a). Inny mi gatunkami lasotwórczy mi są tu: brzoza brodawkow ana (Betala pendula), olsza czarna (Lmis ghdinoza) i dąb szypulkowy {Ouercus robuf). Jednakże dzięki prowadzonej od przeszło 20 lal przebudowie drzewo
stanów udział drzew liściastych w lasach Jaworzna stopniow o wzrasta. W struk-
turze wiekowej przeważają drzew a młode i średnic, natomiast starsze - powy żej 60 lat - stanow ią ty lko 25% ogólnej pow ierzchni leśnej.
Znaczną powierzchnię (ponad 40%) zajmują użytki rolne: grunty orne. łąki.
sady i ogrody . Pola uprawne usytuowane są na daw ny ch siedliskach lasów bu
kowych, grądowy eh i mieszanych. Łęgi w dolinach rzecznych Przemszy. Ko
ziego Brodu. Łużnika i By czynki zamieniono na łąki i pastwiska. Ze względu na osuszanie i postępującą degradację siedlisk zajmowany ch przez łąki. coraz większy ich odsetek przekształca się w bezuży teczne zbiorowiska trawiaste.
Często na terenie miasta nieuży tki po dawny ch kopalniach galmanowo-galc- nowych tzw. warpie. nieczynne kamieniołomy i wapniówki pokry wają ubogie murawy kscrolermicznc (ciepłolubne), pastwiska lub zarośla.
Ubożenie Hory i fauny jest wyraźne. Obszar Pagórów Jaworznickich, podobnie jak cala Wy ży na Śląska, należy do najsilniej uprzemysłowionych i zurbanizowany ch w Polsce Przemiany środowiska przy rodniczego wywoła
ne różnorodną działalnością człowieka pociągnęły za sobą przeobrażenia w szacie roślinnej. Przemiany te uwidaczniają się w postępującej degradacji, a nawet zaniku zbiorowisk roślinny ch, który m towarzy szy proces wymierania gatunków. Na podstaw ie history czny ch zapisów flory sty czny eh pochodzący ch z. drugiej polowy X I X w. i lat 60. naszego wieku, można stwierdzić, że proces ubożenia flory objął przede wszy stkim gatunki wrażliwe na zmiany stosunków wodnych, a więc rośliny torfowiskowe, wodne, nadwodne i leśne. Zmiany te wy wołane działalnością górniczą, a lakżc regulacją cieków wodny ch (Prze
mszy, Białej Przemszy. Koziego Brodu) przy czy niły się do likwidacji starorze
czy, torfowisk i terenów trwale zabagniony ch. Wraz. z. likw idacją ty ch siedlisk wy ginęły rośliny z nimi zw iązane, w tym duża grupa gatunków rzadkich.
Chrońmy lokalne dziedzictwo przyrodnicze. Mimo dość intensywnych przeobrażeń, w krajobrazie Jaworzna zachowały się. głównie w jego strefie podmiejskiej, enklawy zbiorowisk naturalnych i pólnaturalnych. będące jedno
cześnie miejscami występowania szeregu rzadkich gatunków roślin i zwierząt.
Są to obszary o szczególny m znaczeniu przy rodniczy m - ostoje rodzimej flory i fauny . Ich w artość spoleczna jako lokalnego dziedzictw a przy rodniczego jest bezcenna. Znajdują się tu liczne zbiorowiska roślinne: wód. bagien, torfowisk, ziolorośli. ląk. pastwisk, muraw, zarośli oraz. lasów różnego ty pu. Zróżnicowa
nie szaty roślinnej wiąże się z różnorodnością siedlisk, wy nikającą z. urozmai
conej rzeźby terenu, budowy geologicznej, rodzaju gleb. stosunków wodnych i szeregu inny ch czynników ekologicznych. Flora i fauna, nadal bogate i zróż
nicowane, zawierają w swoim składzie w iele gatunków rzadkich i ginących.
Obszary i obiekty chronione
Aktualnie na terenie Jaworzna ochroną objętych jest:
- kilkanaście sędziwych drzew;
- stanowisko sasanki otwartej i dziewięćsiła bezłodygowego;
- obszar Dobra - Wilkoszyn zabezpieczający stanowiska 20 gatunków rzad
kich i ginących roślin oraz źródeł wody siarczanej.
Projektuje się:
- utworzenie rezerwatu przyrody w dolinie potoku Żabnik w rejonie Ciężko
wic dla ochrony fragmentu naturalnego krajobrazu charaktery sty cznego dla dolin rzecznych Wyżyny Śląskiej.
- objęcie ochroną prawną stanowiska jałowców.
Obok istniejących i projektowanych obszarów i obiektów chronionych w krajobrazie miasta istnieje wiele innych, przy rodniczo cennych enklaw zasługujących na ochronę. Są to często niewielkie powierzchniowo frag
menty remiz leśny ch, zarośli śródpolny ch i towarzyszących im kw iecistych muraw, bogatych fiorystycznie ląk. które przetrwały w krajobrazie rolni
czym strefy podmiejskiej.
Pomniki przyrody
Pomniki przyrody to pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno-pa- miątkowej i krajobrazowej oraz odznaczające sią indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów; w szczególności sądziwe i okazałych rozmiarów drzewa i krzewy gatunków rodzimych i obcych, źródła, wodospa
dy, wywierźyska, skałki, jary. głazy narżutowe. jaskinie.
Tą formą ochrony objętych jest 12 drzew rosnących w Byczynie, Dębie i Ciężkowicach. Są to: 10 dębów szypulkowych, lipa drobnolistna i wiąz szy- pułkowy. o obwodach pni od 300 do 400 cm. Kolejne proponowane pomniki przyrody to kilkanaście wiekowych drzew: dęby, graby, wiązy, grusza, o obw o- dach pni od 140 do 450 cm. Mają one po 200-300 lat.
I Jnikalne walory krajo
brazowe doliny Żabni- ka i istniejące tam za
soby rodzimej fiory i fauny w s k a z u j ą na konieczność utworze
nia rezerwatu przyrody
Piękny, wiekowy dąb szy wy - pomnik przyrody
Powierzchniowy pomnik przyrody „Sasanka"
Obiekt ten należy do najstarszych na terenie miasta. Powstał w 1981 r. ce
lem ochrony unikalnego stanowiska sasanki otwartej (Pulsatilla patens) i dziewięćsiła bezlodygowego (Carlina acctuBs) na wzgórzu dolomitowym So
dowa Góra, położonym w ciągu wzgórz Garbu Jaworzna, przy drodze ze śród
mieścia do Szczakowej. Wzgórze, osiągające wysokość 320 m npm., jest do
skonałym punktem widokowym. Kolej ne stanowisko sasanki notowane jest do
piero na wschodnim krańcu Wyżyny Śląskiej, w pobliżu Olkusza.
Populacja sasanki składa się z kilkudziesięciu kęp rosnących na dwóch odrębnych powierzchniach w młodym drzewostanie sosnowym. Stanowisko jest ogrodzone i oznakowane. Co kilka lat prowadzi się w jego obrębie przerzedze
nia drzewostanu, usuwany jest także podrost i samosiejki drzew, tak aby za
pewnić tej rzadkiej roślinie optymalne warunki świetlne.
Ciekawe przyrodniczo są również tereny sąsiednie. Laski sosnowe i modrzewiowo-sosnowe otaczają ciepłolubne murawy, porastające zbocza wzgórza oraz ściany nieczynnego kamieniołomu zlokalizowanego w jego pół
nocnym skłonie. W murawach tych spotkać można wiele interesujących i rzad
kich roślin. Tu właśnie rośnie chroniony dziewięćsił bezlodygowy (Carlina acaulis), konwalia majowa (Convallaria majalis), kokoryczka wonna (Poly- gonatum odoratum), krwiściąg mniejszy (Sanguisorbaminor), pajęcznica ga- lęzista (Anthericum ramosum), występująca również w innych punktach mia
sta, na silnie nasłonecznionych wzgórzach bogatych w węglan wapnia. W mu
rawach dominują trawy, a wśród nich: drżączka średnia (Briza media), charak
terystyczna ze względu na swe serduszkowate kioski zawieszone na delikatnych, pogiętych szypułkach, kłosownica pierzasta (Brachypodiumpinnatum), tymotka Boehmera (Phleum boehmeri), wiechlina ścieśniona (Poa compressa) i wiele innych gatunków traw i turzyc. Często występuje tu dziewięćsił pospolity (Car
lina acaulis), marzanka pagórkowa (Asperula cyncmchica), goździk kartuzek (Dianthus carthusianorum), krzyżownica czubata (Po/ygala comosa), pięcior
nik siedmiolistkowy (Potentilla heptaphylla) i pagórkowy (P. collina), a także dużych rozmiarów goryszsiny (Peucedanum cervańa) i pagórkowy (P. oreo- selinum), których drobne kwiaty zebrane są w baldachowate kwiatostany.
Sasanka z a k w i l ą | i i / w marcu Szerokie, d z w o n k o w a t e k w i a t y , najpierw zwieszone, p ó ź n i e j wzniesione są koloru niebieskolioleto- wego. Liście podzielone na wąskie lalki rozwijają się podczas kw itnienia
9
Wiele gatunków motyli występuje na kwietnych murawach. Uwagę przy
ciągają niewielkie, ładnie ubarwione kraśniki. Najczęściej spotkać można kra
śnika sześcioplamka (Zygaenafilipendulae), którego gąsienice żerują na koni
czynie, cieciorce i innych roślinach motylkowych. Przedstawicielem innej ro
dziny motyli jest, niebiesko ubarwiony, modraszek arion (Lycaena arion) czy czerwonawe czerwończyki - żarek (Lycaena phleas) i dukacik (Heodes vir- gaureae). Reprezentują one rodzinę modraszkow aty eh (Lycaenidae). Pewne stadia rozwojowe tych gąsienic są drapieżne, co jest zjawiskiem wyjątkowym wśród motyli. W rozwoju występuje także zjawisko trofobiozy, czyli swoistego związku z mrówkami.
Na nasłonecznionych ścieżkach, w pobliżu kamieniołomu, można spotkać w ziemi niewielkie otworki. Są to wejścia do gniazd pszczół samotnic. W prze
ciwieństwie do dobrze znanej pszczoły miodnej, nie tworzą one zorganizowa
nych społeczeństw, lecz żyją samotnic.
W kamieniołomie i jego okolicy występuje ropucha szara (Bufo bufo) i pięk
nie ubarwiona ropucha zielona. Prowadzą one nocny tryb życia i polują na praw ie w szy stkie, możliwe do złapania, bezkręgowce, a nawet na młode gryzo
nie, jaszczurki czy małe żabki. Na grzbiecie łych płazów znajdują się duże gruczoły jadowe wydzielające, w razie podrażnienia, trującą substancję zawie
rającą bufotalinę i bufoteninę. Młode ropuchy są aktywne całą dobę. Poza okre
sem godowym zwierzęta te unikają wody. Obydwa gatunki, mimo iż spotykane na tym samym obszarze, zajmują jednak różne siedliska. Ropucha szara prefe
ruje raczej zacienione leśne biotopy, natomiast zielona występuje chętnie na suchych, nasłonecznionych miejscach np. w kamieniołomie. Należy podkre
ślić, że wszystkie krajowe ropuchy są pod ochroną praw ną.
Nad łąkami i kamieniołomem można czasem zaobserw ować charaktery
styczną sylwetkę sokola pustułki (Falco tinnunculus). Ptak ten potrafi za- w i s n ą ć w jednym miejscu, trzepocąc skrzydłami i wypatrując gry zoni, które są jego podstaw owym pokarmem. Gniazduje w lasach, ale także na wyso
kich budynkach czy wieżach.
W kamieniołomie i jego okolicy występują 2 gatunki ropuch. Ropucha s/ara (z lewej) preferuje zacienione, leśne biotopy, natomiast zielona (z prawej) woli suche, nasło
necznione miejsca
LI
Obszar chronionego krajobrazu
„Dobra -Wilkoszyn"
Obszar chronionego krajobrazu obejmuje wyróżniające sią krajobrazowo tereny o różnych typach ekosystemów. Zagospodarowanie łych terenów po
winno zapewnić stan wzglądnej równowagi ekologicznej systemów przyro
dniczych.
Obszar chronionego krajobrazu „Dobra - Wilkoszyn" powołano uchwalą Rady Miejskiej w 1993 roku. Wydzielenie tego obszaru, obok zachowania jego walorów krajobrazowych, ma zapewnić ochronę występującym tu rzadkim ga
tunkom roślin oraz źródłom wody siarczanej.
Kompleks leśny Dobra - Wilkoszyn położony jest w północno-wschodniej części miasta, pomiędzy śródmieściem a Ciężkowicami. Obszar ten obejmuje powierzchnię 322 hektarów. Leży on w obrębie Niecki Wilkoszyńskiej, na dnie wielkiego obniżenia, wypełnionego piaskami fluwioglacjalnymi. Dolina ta pro
wadzi wody meandrującego potoku Łużnik, który w Szczakowej wpada do Koziego Brodu - lewobrzeżnego dopływu Białej Przemszy. Łużnik. w swoim dolnym biegu płynie wschodnią i północno-wschodnią granicą kompleksu.
Szata roślinna odznacza się różnorodnością i bogactwem gatunkowym. Duże zróżnicowanie roślinności na tak niewielkim terenie związane jest zarówno zjego cechami naturalnymi, geologiczno-morfologicznymi, glebowymi, jak i oddziaływaniem różnych form antropopresji, głównie działalności górniczej Na obszarze tym występują zbiorowiska leśne, łąkowe, wodne i nadwodne.
Bory i lasy mieszane częściowo zmienione są gospodarką leśną. Zmiany dotyczą przede wszystkim warstwy drzew; runo na obszarze nieomal całego kompleksu leśnego zachowało naturalny charakter. W drzewostanie dominuje sosna zwyczajna (Pinus syhestris) i brzoza brodawkowana (Betulapendula).
Obok tych gatunków często spotykana jest osika (Populus tremula), dąb szy- pulkowy (Ouercus robur), modrzew (Larix europaea) oraz rzadziej olcha czarna (Alnus glutinosa) i lipa drobnolistna (Tilia cordata). W domieszce występuje również świerk (Picea abies), a także drzewa obcego pochodzenia: północno
amerykańskie sosny Banksa (Pinus banksiana) i smołowa (P. rigida) oraz dąb czerwony (Quercus rubra).
Liście różnych drzew
Podrost jest bujnie rozwinięty. Tworzą go krzewy kruszyny pospolitej (Fran- gula alnus), czeremchy ptasiej (Primuspadus), derenia (Cornus alba), jarzę
biny (Sorbus aucuparia), szaklaka (Rhammis cathartica), kaliny koralowej (Yiburnum opulus) oraz młode okazy drzew. Często spoty kany jest waw rzynek wilczełyko (Daphne mezereum) i wiciokrzew czarny (Lonicera nigra). Kwit
nące krzewy wawrzynka podziwiać można wczesną wiosną (już w marcu), kie
dy na pędach - jeszcze przed rozwojem liści - pojawiają się bladoróżowe, sil
nie pachnące kwiaty. W końcu lata dojrzewają krwistoczerwone owoce tej ro
śliny. Gatunek len znajduje się w Polsce pod ochroną. Nie należy więc ścinać kwitnących pędów i zbierać owoców, tym bardziej, że zawierają one trujące i drażniące glikozy dy wywołujące zapalenie skóry, a szczególnie silnie działa
jące na błony śluzowe. Podobnie niejadalne są czarne, zrośnięte parami owoce wiciokrzewu.
Runo, w zależności od warunków siedliskowych, ma charakter borowy lub żyznych lasów liściastych. W pierwszym przypadku w warstwie tej dominują borówki: czarna (Yaccinium myrtillus), brusznica (V. \>itis'idaea), spotykana bywa również borówka bagienna (V. idiginosum) zwana pospolicie lochynią, poziomka (Fragaria vesca) i trawy: śmiałek pogięty (Deschampsiaflexuosa), tworzący łany trzcinnik orzęsiony (Calamagrostis villosa), a w miejscach uwil- gotnionych trzęślica modra (Molinia coerulea).
W runie występuje szereg gatunków typowych dla lasów liściastych, takich jak: podagrycznik pospolity (Aegopodium podagraria), dzwonek pokrzywoli- stny (Campamda trachelium), trawy: wysoka kłosownica leśna (Brachypo- dium syhaticum), delikatna wiechlina gajowa (Poa nemoralis) i charaktery
styczna perłówka zwisła (Melica nutans), której fiołkowo nabiegle kioski ze
brane są w jednostronnie zw ieszone grono. Szczególnie atrakcy jnie wyglądają piaty tego zbiorowiska wiosną w kwietniu i maju, kiedy masowo kwitną wcze
snowiosenne rośliny - przylaszczka pospolita (Hepatica nobdis) i zawilec ga
jowy (Anemone nemorosa), tworząc na dnie lasu niebicsko-bialy kobierzec.
Spośród innych, interesujących składników runa wymienić należy szczyra pospolitego (Mercurialisperennis), który zawiązuje rozdzielnoplciowe kwiaty żeńskie i męskie na odrębnych osobnikach, jarzmiankę większą (Astrantia major), czworolista pospolitego (Paris ąuadrifolia), jaskra kosmatego (Ra- nunculus lanuginosus), niecierpka pospolitego (Impaliens noli-tangere), fiol
ka leśnego (Yio/a syhestris), kokoryczkę wielokwiatową (Polygonatum multi- florum) czy gajowca żółtego (Galeobdolon luteum).
Prawdziwą ozdobą dna lasu jest, zakwitająca w czerwcu, lilia złotogłów (Lilium martagon). Jej okazale, o przytłumionym różowoczerwonym kolorze kwiaty zebrane są w szczytowe grona, na końcach 1 - 1,5-metrowych pędów.
^ — — — — — —
Rośliny runa lasu liściastego
Roślina ta jest całkowicie chroniona. Ponadto, oprócz wspanialej l i l i i , w ainie rosną inne gatunki objęte ochroną prawną: kopytnik pospolity (Asarum euro- paeum) o sztywnych, połyskujących, „kopytkowatych" liściach i niepozornych brudnobordowych kwiatach zawieszonych w kątach liści, pierwiosnka lekar
ska (Primula officinalis) rozwijająca swe siarkowożólte kwiaty na szczytach łodyżek kwiatostanowych i konwalia majowa (Comrallaria majalis), której pach
nące białe kwiaty zwisają w jednostronnych gronach.
Świat zwierząt omawianych kompleksów leśnych wykazuje stosunkowo duże zróżnicowanie.
Z fauny bezkręgowców warto wspomnieć o gatunkach reprezentujących rodzaj Carabus. Te stosunkowo duże chrząszcze są objęte ochroną prawną.
Zarówno postacie dorosłe jak i larwy z tego rodzaju są drapieżnikami i odgry
wają ważną rolę w ochronie lasu przed szkodnikami, podobnie jak przedstawi
ciel rodzaju liszkarzy - tęcznik mniejszy ( ( ' . inąuisitor). Ten ostatni gatunek jest rzadko spotykany i jedynie w lasach liściasty ch. Wymienione chrząszcze zaliczane są do rodziny biegaczowatych (Carabidae), która jest jedną z naj
liczniejszych rodzin owadów obejmującą około 20 000 gatunków; zamieszku
jących głównie strefy klimatu umiarkowanego i chłodnego. Czasami do rodzi
ny biegaczowatych zaliczany jest rodzaj trzyszcz (Cicindela), chociaż częściej wyróżnia się osobną rodzinę - trzyszczowatych (Cicindelidae). Na omawia
nym terenie spotkać można trzyszcza leśnego (Cicindela sihatica) posiadają
cego monstrualnie rozwinięte żuwaczki. Przedstawicieli tego gatunku obser
wować można często na nasłonecznionych, piaszczystych polanach śródleśnych, ale także na obrzeżach borów czy piaszczy slych leśnych drogach. Biegają one bardzo szybko, podlatują na krótkie dystanse polując na inne owady. Larwy, o równie masywnych żuwaczkach, kopią głębokie nory, u wylotu których cza
tują na zdobycz.
Z innych owadów warto zwTÓcić uwagę na wspaniale, kontrastowo ubar
wione motyle z gatunku rusałka żałobnik (Nymphalis antiopa). Rozpiętość skrzydeł sięga u nich 7.5 cm i tym samym są one jednymi z większy eh motyli krajowych. Żałobniki są motylami typowo leśnymi i ich larwy spotkać można na topolach, brzozach czy wierzbach. Dorosłe moty le bardzo chętnie odw ie
dzają zranione pnie drzew, z których spijają soki.
Z gadów, które można spotkać na terenie lasów wymienić należy , prowa
dzącego skryty tryb życia, padalca (Anguis fragilis). Te beznogie jaszczurki często są mylone ze żmiją zygzakowatą (choć są do niej całkowicie niepodobne - porównaj zdjęcia) i bezmyślnie zabijane! Padalce są zwierzętami o aktywno
ści zmierzchowej i nocnej, a w dzień można je czasami spotkać jedynie w cie
nistych i wilgotnych biotopach. W przeciwieństwie do innych jaszczurek są
Fauna bezkręgowców jest bogato reprezentowana
- biegacz
rusałka żałobnik
trzyszcz leśny
one raczej powolne i niezdarne, za lo dzięki znacznemu uszty wnieniu ciała doskonale ..wkręcają" się w mech czy pulchną glebę. Padalcc są tak nieporad
ne, że nie potrafią się wy dostać nawet z ply tkich wykopów. Polują głów nie na mało ruchliwe bezkręgowce, jak ślimaki nagie czy dżdżownice. Padałec jest jaszczurką jajoży-worodną. czy li młode opuszczają osłonki jajowe j u ż w orga
nizmie samicy i przechodzą od razu do samodzielnego życia.
Inną jaszczurką, spotykaną w wilgotnicjszych partiach lasu. jest jaszczurka żyworodna (Laćerta vivipara). Jak w skazuje nazw a, zw ierzę to, podobnie jak padałec. rodzi żywe młode. Jest gatunkiem o akty wności dziennej i poluje na różne owady, pajęczaki, ale także ślimaki i dżdżownice.
Bardzo rzadkim gadem spoty kany m na lerenic lasu jest żmi ja zygzakow a
ta (Vipera berus). Preferuje ona w ilgotne lecz cieple biotopy . Żmija jest gatun
kiem jadowitym, w ięc należy zachow ać szczególną ostrożność w razie je j spo
tkania. Należy podkreślić, iż podobnie jak wszystkie polskie gatunki gadów, jest to gatunek objęty ochroną prawną. Żmije występują w trzech odmianach barwnych: szarej, brązowej i melanistycznej, całkowicie czarnej. W przeci
wieństwie do innych węży krajowy ch, żmije mają sylwetkę krępą i stosunkowo krótki ogon. Są to zwierzęta o aktywności nocnej. Polują na drobne gry zonie i owady, rzadziej na żaby. które uśmiercają zębami jadowy mi. Żmija nie łowi od razu ukąszonej ofiary lecz czeka aż ta padnie, a następnie odszukuje zdo
bycz i pożera j u ż martwą. Przy odszukiwaniu ważną rolę odgrywają narządy zmysłu znajdujące się na języ ku. Jad żmii nie jest śmiertelny dla dorosłego, zdrowego człow ieka, chociaż skutki ukąszenia są zawsze bardzo nieprzyjem
ne. W przy padku ukąszenia należy jak najszy bciej podać surowicę przeciwja- dową, rezygnując / zalecanych czasami w medycynie ludowej sposobów. Ob
jawami, wy stępu jącymi już w kilka minut po ukąszeniu są wy mioty , duszności, omdlenia, a nawet zatrzymywanie akcji serca. Szczególnie niebezpieczne są ukąszenia w głowę. Należy jednak zaznaczy ć. że pokąsania przez żmije zda
rzają się rzadko i mają miejsce ty lko w przypadku nadepnięcia na nią lub umie
szczenia ręki czy nogi w bezpośredniej bliskości zwierzęcia.
Żmija jest zwierzęciem jajożyworodnym. Młode przy chodzą na świat w sierp
niu i wrześniu. Gady te najczęściej obserwujemy w miesiącach jesiennych, kie
dy noce są zimne i zw ierzęta wy chodzą w dzień na nasłonecznione miejsca, by się ogrzać. Jak wszystkie gady. żmija jest zmicnnocicplna. czyli temperatura jej ciała zależy od temperatury otoczenia. Po zimnych jesienny ch nocach są one, szczególnie rano. zupełnie bezbronne i nieporadne, często padając ofiarą ludzi zbierający ch grzyby.
Fauna ptaków w omawiany ch lasach jest bogato reprezentowana. Licznie wy stępuje tutaj dzięcioł duży (Dendrocopos major), którego można zobaczy ć
Padałec to jaszczurka beznoga, najczęściej spotkać go można w cienistych, wilgotnych biotopach
1!)
i usłyszeć prawie w każdym fragmencie lasu. Dzięcioł ten zakłada gniazda w dziuplach, które sam wykuwa. Charaktery żuje się (podobnie jak wszystkie dzięcioły) silną muskulaturą głowy, mocny m dziobem i długim wy suwanym językiem. Język służy do wyciągania z drewna owadów i ich larw. będących podstaw owym jego pożywieniem. Pokarmem dzięciołów są także nasiona drzew iglastych. Często spotkać można zgromadzone w jednym miejscu, rozłupane szyszki. Miejsce takie to tzw. kuźnia dzięcioła. Ptak wyszukuje odpowiedni fragment pnia drzewa, w którym może zaklinować szy szkę, a następnie wiełe- kroć wykorzystuje to samo miejsce, pozostaw iając stertę rozłupanych szy szek.
Innymi ptakami, które możemy obserwować w trakcie wycieczek po lesie są kosy (Turdus merit/a),p\cs7ki (Phoenicunisphoenicunis). pierwiosnki (Phy- loscopus trachilus), mysikrólik (Regulus regulus), kowalik (Sitta europea), kilka gatunków sikor i wiele innych.
Platy ląk wilgotnych i świeżych wy stępują na obrzeżach kompleksu (od strony południowej), a także w jego wnętrzu. Tu uwagę zwracają barwnie kwit
nące byliny: siedmiopałecznik błotny (Comarum palustre), przy tulią północna (Galium boreale), goryczka wąskolistna (Gentiana pneumonathe), mieczyk dachówkowaty (Gladiolus imbricattts), kosaciec syberyjski (Iris sibirica), sicr- pik barwierski (Serratula tinctoria), czarcikęs łąkowy (Succisa pratensis), rutewka żółta (Thalictrum flavum), dziewięciornik błotny (Parnassia palu- stris). storczyk szerokolistny (Dactylorhiza majalis)
Łąki storczyków o-mieczy ko we należą obecnie do szczególnie rzadkicli i silnie zagrożonych zbiorowisk roślinnych. Ich zachowanie zależy nic tylko od utrzymania właściwych w arunków wodny cli. ale także ich stałego użytkowa
nia. Łąki te powinny być koszone przynajmniej raz na dwa lata. Na terenie Jaworzna lak dobrze zachowane płaty występują poza rejonem Wilkoszyna na bardzo ograniczonych powierzchniach nad Białą Pr/.emszą w rejonie Szczako
wej, w Ciężkowicach i By czynie.
Na obszarze łąk spotkać można młode żaby trawne (Rana temporaria) [dorosłe prowadzą nocny tryb życia] oraz młode i dorosłe żaby moczarowe (Rana arva/is). Samce tych ostatnich przy bierają w okresie godowym prze
piękne niebieskawe zabarwienie. Gody odbywają się. zależnie od pogody, naj
częściej w kwietniu. Miejsca najchętniej wykorzy sty w ane do składania jaj to niewielkie, czyste stawy zarośnięte roślinnością wodną. Po okresie godowy m żaba moczarowa (podobnie jak trawna) opuszcza zbiornik wodny i prowadzi wy bitnie lądowy , dzienny try b ży cia.
Na łąkach i polach uprawnych można usłyszeć donośny glos samców prze
piórek (Coturnix coturnix) - pit-pilit. Ptak ten, dawniej tak bardzo charaktery -
21
styczny dla rolniczego krajobrazu Polski, jest obecnie rzadkim gatunkiem lęgo
wym. Jeszcze pod koniec X I X wieku liczba zastrzelonych, tylko na terenie Śląska, przepiórek wynosiła kilkadziesiąt t> sięcy sztuk w ciągu roku. W chwili obecnej fakt wy stępowania tych ptaków jest godny odnotowania. Wydaje się.
iż populacja w okolicach Jaworzna jest stosunkowo liczna i ma sprzyjające warunki, aby się utrzymać.
Łąki czasami odwiedza bocian biały (Ciconia ciconia), a wiosną obserwo
w a ć można nad nimi czajki (Vanellus vcmelhis).
Płaty muraw psammofilnych (piaszczy skowy eh) występują na zachodnich i północnych obrzeżach kompleksu od strony Dobrej i Wilkoszy na. w kontak
cie ze zbiorowiskami borowymi. Głównymi gatunkami budujący mi te zbioro
wiska są trawy: mietlica pospolita (Agrostis vulgahs) i kostrzewa owcza (Fe- sluca ovina). Obficie występuje jastrzębiec kosmaczek (Hieracium pilosella).
roślina rozetkowa wytwarzająca rozłogi, ktć rej żółte kwjaty zebrane są w kw ia- tostany zwane koszyczkami, silnie aromatyczna ze względu na obecność olej
ków eterycznych macierzanka zwyczajna (Thymuspulegioides), której fiołko
we poduchy przyciągają roje moty l i , a także inne barwnie kw itnące rośliny:
zawciąg pospolity (Armeria elongata) o kwiatach różowy ch, goździk kropko
wany (Dianthus deltoides) o kwiatach czerwony eh. jasieniec piaskowy (Jasio- ne montand) o kwiatach niebieskich i żółto kwitnąca przytulią właściwa (Ga- liiun verum).
Wiele gatunków owadów związanych jest ze środowiskami psammofil
nych muraw, jak choćby wspomniany j u ż trzyszcz leśny. Na kwiatach spotkać możemy liczne gatunki motyli, w ty m przedstawicieli rodziny modraszkowa- tych.
Wiosną zwracają uwagę szybko poruszające się jaszczurki zwinki (Lacerta ctgihs). Gatunek ten, w przeciwieństwie do wcześniej wspomnianej jaszczurki żyworódki, unika siedlisk w ilgotny ch, występując jedynie w ciepłych, nasło
necznionych biotopach, najchętniej piaszczystych. W maju i czerwcu zaznacza się u tego gatunku silny dymorfizm płciowy . Samce przybierają przepiękne j a skrawozielone ubarwienie, natomiast samiczki pozostają w swy m niepozor
nym, brązowym kolorze. Samce w okresie godowym są bardzo agresywne i toczą między sobą zacięte walki o samicę. Kopulacja i zaplemnicnie samicy następu
je za pomocą parzy stego narządu kopulacyjnego. Jaszczurka zw inka jest kolo
nijna i w dogodnych siedliskach zamieszkuje czasami kilkadziesiąt osobników.
Jako kryjówki wykorzystuje nory gryzoni, usypiska kamieni lub wy kopane przez siebie norki. Jest zwierzęciem o aktywności dziennej, wy bitnie ciepłolubnym.
Pokarm jej stanow ią głów nie różnego rodzaju ow ady, często koniki polne i sza-
Często występujące trawy
i
JAWORZNO
4
6
* 7
Legenda
1. Obszary zwartej zabu
dowy
2. Szlaki k o m u n i k a c j i kołowej
3. Koleje
4. Kompleksy leśne 5. Cieki wodne 6. Granice miasta 7. Numeracja obszarów
i obiektów7 chronio
nych:
* 1 - Powierzchniowy pomnik przyrody
„Sasanka"
*2 - Obszar chronio
nego krajobrazu
„Dobra - W i l k o szyn"
*3 - Projektowany re
zerwat przyrody
„ D o l i n a Ż a b n i - ka"
*4 - Ciężkowickie ja
łowce
*5 - Glinna Góra
Opis proponowanych tras wycieczkowych na sir. 26
Opis proponowanych tras wycieczkowych
1. Pomnik przyrody „Sasanka"
Trasy piesze:
- ze śródmieścia Jaworzna ul. 22 Stycznia, ul. Paw ią i dalej drogą polną,
- ze stacji kolejowej Jaworzno-Szczakowa czerwonym szlakiem do połączenia ze szla
kiem niebieskim. Idąc dalej szlakiem niebieskim dochodzi się do samego obiektu.
2. Obszar chronionego krajobrazu „Dobra-Wilkoszyn"
Trasy piesze:
- ze śródmieścia Jaworzna szlakiem żółtym od przystanku autobusowego przy u l . Grunwaldzkiej, dalej ul. Stojalowskiego, ul. Chełmońskiego. Za cmentarzem w lewo do połączenia ze szlakiem zielonym, który prowadzi do kompleksu leśnego
„Dobra-Wilkoszyn",
- z Jeziorek od ul. Gwardii Ludowej podążając za znakami żółtymi przez obszar) le
śne do ul. Ciężkowickiej. Po jej przejściu wchodzi się w obszar kompleksu leśnego ,. Dobra- Wilkoszyn"
Autobusem:
- ze śródmieścia Jaworzna linią 3 14 lub 319 do Wilkoszyna. Dalej pieszo ul. Botanicz
ną, skrajem lasu dochodzi się, obok zalewiska pogómiezego, do szlaków zielonego i żółtego. Idąc dalej szlakiem żółtym wchodzi się w część kompleksu leśnego.
- z Ciężkowic do Wilkoszyna linią 3 14 i dalej pieszo j w . 3. Projektowany rc/.erwat przyrody „Dolina Żabnika"
Trasa piesza:
- ze stacji PKP w Ciężkowicach ulicami: Ciężkowicką, ks. A. Stronka, Zdrojową. Za kaplicą słupową z końca X I X w. drogą leśną, która przecinając potok Kozi Bród, doprowadza do rozlewisk Żabnika wewnątrz obszarów leśnych.
Autobusem:
- ze śródmieścia Jaworzna linią 306 lub 316 do Ciężkowic i dalej pieszo jw.
4. Ciężkowickie jałowce
Położone są za rozlewiskami Żabnika. Dotarcie tam wymaga zorganizowania cało
dziennej wycieczki, najpierw trasą do doliny Żabnika, opisaną wyżej, i dalej drogą leśną na obrzeże piaskowni.
5. Glinna Góra Trasa piesza:
Ze śródmieścia Jaworzna od przystanku autobusowego przy ul. Grunwaldzkiej ulicą .1. Matejki, ul. Fabryczną przy Zakładach Chemicznych „Organika Azot" do przy
stanku autobusowego na wzgórzu przy os. Górka. Tu należy skręcić w lewo, w drogę polną, która prowadzi na Glinną Górę.
Autobusem:
Ze śródmieścia Jaworzna do wzgórza przy osiedlu Górka dojechać można autobu
sem linii 312, dalej pieszo jak opisano wyżej.
rańczaki należące do ow adów z rzędu prostoskrzydlych (Orthopterd). Samica składa jaja do wy kopanego przez siebie dołka. Jaja są pokry te cieniutką perga
minową osłonką i muszą mieć zapewnioną odpowiednią wilgotność. W tym celu samica musi czasami odbywać wędrówki w celu znalezienia odpow iednie- go miejsca.
Zbiorowiska roślinności wodnej i nadwodnej związane są z potokiem Łużnik oraz stworzonymi przez człow ieka mikrosiedliskami w postaci rowów melioracyjnych oraz antropogeniczny ch zbiorników wodnych (zalewisk pogór- niczych). które powstały w zachodniej części kompleksu. W zbiorowiskach ty ch przeważają najpospolitsze rośliny błotne, tj. manna jadalna (Glyceria flit- itans), palka szerokolistna (Typha latifolia) i sity (rodzaj Juncus). Na powierzch
ni wód zalewisk pogórniczy eh rozwija się pospolite zbiorów isko rdestnicy pły wającej (Potamogeton natans). Interesujące natomiast są zbiorow iska tworzo
ne przez jeżogłówki (Spargemium emersum, S. minimum. S. erectum) i okręż- nicę (Hottonia palustris), zaliczane do rzadkich na Wyżynie Ś l ą s k i e j . W miejscach podmokłych, na obrzeżach zbiorników wodnych, występują nie
wielkie piaty roślinności bagiennej i torfowiskowej z. udziałem wełnianki wą
skolistnej (Eriophorum angustifolium).
Kaczki krzyżówki (Ancis platyrhynchos). łyski (Fulica atra), kokoszki w odne [Gallimda chlompus), a nawet perkozka (Podiceps ryfficollis) spotkać można na niewielkich zbiornikach. Ten najmniejszy z naszy ch perko/ów naj
chętniej zamieszkuje niewielkie, silnie zarośnięte zbiorniki wodne, w który ch znajduje się obfitość pokarmu i dogodne w arunki schronienia. Perkozek odży wia się drobnymi rybkami, ale główny pokarm stanowią wodne bezkręgow ce, larwy owadów czy skorupiaki.
Zbiorniki wodne, niew ielkie cieki, a nawet okresowe kałuże są miejscem rozrodu w ielu gatunków płazów, w ty m wspomniany ch powy żej. Zw iązane są z. nimi bardzo silnie wszystkie gatunki żab zielony ch, a te z kolei stanow ią podstawowy pokarm, coraz rzadszego w rejonie Jaworzna, zaskrońca (Natrix natrix). Ten zupełnie nieszkodliwy wąż odznacza się charakterystycznymi żół
tymi plamami na bokach głowy . Odż\Avia się praw ie wy łącznie płazami i dlate
go spotykany jest zawsze w rejonach podmokłych lub w pobliżu wody. Samica składa jaja do butwiejąey ch stert liści, mchu lub wilgotnej gleby. Zaskrońce bardzo dobrze pływają i chętnie przebywają w wodzie, lecz mimo to nic potra
fią skutecznie polow ać na ryby. Wyjątek stanow ią stawy hodow lane, gdzie duże zagęszczenie obsady sprawia, iż gad ten może nawet powodować pewne szko
dy. Jest to zwierzę chronione (poza terenami stawów hodow lany ch).
28
W zbiorowiskach leśnych, na polanach śródleśny ch i ciekach wodnych tego niewielkiego obszaru wy stępuje 20 gatunków roślin naczyniowy ch objętych ochroną prawną i 4 gatunki proponowane do objęcia ochroną na terenie woje
wództwa katowickiego.
Obok gatunków w cześniej wymienionych rośnie tu także zimozielony bluszcz pospolity (Hedera helix), centuria pospolita (Centaurium umbellatum), cie
miężyca zielona (Veratrum album ssp. lobelianum) - okazała roślina spotyka
na w górach, nad potokami, w wilgotnych lasach i zaroślach, oraz kilka gatun
ków storczyków: na łąkach gólka dlugoostrogowa (Gymnadenia conopsea), storczyk szerokolistny (Dactylorhiza majalis). a w lasach kmszczyki: pospoli
ty i rdzawoczerwony (Epipactis helleborine, E. atrorubens), listera jajow ata (Listera ovata). w y b l i n jednolistny (Malaxis monophyllos). N i e k t ó r e z. wymienionych gatunków to prawdziwe rzadkości na terenie Jaworzna, posia
dające tu swoje jedy ne stanow iska.
Do wybitnie rzadkich należy stanowisko tojada smukłego (Aconitum gra- cile) - rośliny górskiej, notow anej sporadycznie na niżu. Efektowne, ciemno
niebieskie kwiaty lej rośliny mają charakterystyczną budowę: jeden z. płatków ma kształt hełmu, w którym ukryte są organy generaty wnc.
30
Projektowany rezerwat przyrody
„Dolina Żabnika"
Rezerwat przyrody jest obszarem obejmującym zachowane w stanie natu
ralnym lub mało zmienionym ekosystemy, określone gatunki roślin i zwierząt, elementy przyrody nieożywionej, mające istotną wartość ze wzglądów nauko
wych, przyrodniczych, kulturowych bądź krajobrazowych. Rezerwat powoływany jest Zarządzeniem Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Na
turalnych i Leśnictwa.
Potrzebę utworzenia rezerwatu przy rody w dolinie Żabnika sygnalizow ało w ielu botaników. Prowadzili oni badania fiorystyczne w dolinie Przemszy bę
dącej ostoją roślin górskich, a także roślin z okresów lodowcowych. Już 100 lat temu odkry to na ty m terenie wy stępow anie niezwy kle rzadkich, reliktowy ch gatunków mchów.
Relikty są najstarszymi roślinami w historii polodowcowcj Wyżyny Ślą
skiej. Są pozostałością po istniejącej tu około 10 000 lat temu (na przełomie plejstocenu i holocenu) arkty cznej tundrze. Jeszcze w latach 60. naszego stule
cia podawano z okolic Jaworzna stanowiska tej interesującej grupy roślin, postulowano także objęcie ochroną rezerwatow ą doliny Żabnika. Badania w spół
czesne nie p o t w i e r d z i ł y wprawdzie wy s t ę p o w a n i a reliktowych mchów glacjalny eh, które wymarły na tym terenie na skutek uregulowania, dawniej silnie zabagnionego. ujścia potoku, udokumentowały jednak konieczność utwo
rzenia rezerwatu ze w zględu na wciąż istniejące tu zasoby rodzimej flory i fauny , a także unikalne walory krajobrazowe.
Projektowany rezerw at położony jest na wschodnim krańcu miasta, w dziel
nicy Ciężkow ice, w obrębie rozległego kompleksu leśnego Kolaw ica. Obejmuje on całą dolinę potoku Żabnik będącego prawobrzeżnym dopły wem Koziego Brodu. Planuje się utworzenie rezerwatu ścisłego o pow ierzchni 42,32 ha oraz jego otuliny o powierzchni 196,76 ha.
Żabnik pły nie głęboką, malowniczą doliną, wcinającą się w plaski teren kotliny Biskupiego Boru. Dno tego rozległego obniżenia pokry wa gruba war
stwa piasków plcjstoceńskich porośniętych przez bory sosnowe. Dolina potoku jest wąska, o stromy ch, często urwistych brzegach, dochodzący ch w górnym biegu do 10 m wysokości. Na brzegach potoku wy stępują liczne rozlewiska
rosiczek stanowią czasami śmiertelną pułapkę nawet dla większych owadów.
Na zdjęciu rosiczka z przyklejonym do niej motylem
32
i zabagnienia. a także zastoiska wodne utworzone przez powalone kłody drzew, czy przy udziale człowieka (tamy, groble). Z doliną potoku związane są rzad
kie i zagrożone postępującymi zmianami środowiska fitocenozy wodne, szuwarowe, torfowiskowe otoczone borami sosnowymi i mieszanymi porasta
jącymi gleby bielicowe wytworzone z piasków wodnolodowcowych.
Torfowiska w dolinie Żabnika wykształciły się na glebach bagiennych i mulowo-blotnych. Są to osobliwe ekosystemy o stałym, bardzo silnym uwil
gotnieniu, porośnięte przez zbiorowiska roślinne, który ch obumarłe szczątki ulegają stopniowo przekształceniu w torf tj. osad o wyraźnie widocznej struk
turze roślinnej. W jego budowie biorą udział wyspecjalizowane grupy roślin bagiennych. Masowo występują tu mchy i torfowce tworzące zwarty kobierzec na obrzeżach potoku lub wystające ponad powierzchnię wody kępy i poduchy.
Na tym podłożu rosną inne rośliny. Bujnie rozwija się tu żuraw ina błotna (Oxy- coccus ąuadripetalus) o płożących pędach i skórzastych, zimotrwalych list
kach. Duże. czerwone jagody tej rośliny zawierające witaminy i kwas cytryno
wy, d o j r z e w a j ą na p o c z ą t k u zimy. Torfowiska s p e ł n i a j ą w a ż n ą r o l ę w kształtowaniu bilansu wodnego, są ponadto miejscem występowania roślin charakteryzujących się ciekawą budową i ekologią. Do grupy tej należą tzw.
rośliny o w a d o ż c r n e (mięsożerne), u których obserwujemy przy stosowanie do specjalnych sposobów odżywiania się. Oprócz asymilowania zielonymi liśćmi umożliwiającymi samożywność, rośliny te mają specjalne urządzenia do chwy
tania drobnych zwierzątek, które następnie ulegają strawieniu.
Rosiczka okrąglolistna (Drosera rotundifolid), drobna roślina o okrągły ch liściach zebranych w przyziemną rozetkę, wyposażona jest w czerwone wioski gruczołowe - przypominające czulki ślimaków - wydzielające słodką, lepką ciecz o zapachu miodu. Zwabione przez nią owady: muchy, komary, mrówki, mszyce przyklejają się do niej, a podrażnione czulki zaginają się ku środkowi liścia powodując uwięzienie owada w kleistej wydzielinie. Liście rosiczek sta
nowią czasami śmiertelną pułapkę również dla większych owadów np. motyli.
Podobnie radzi sobie tłustosz pospolity (Pinguicula vulgaris) posiadający na zewnętrznej stronie liści lepkie włoski gruczołowe. Po „złowieniu" owada brzeg blaszki liściowej zawija się.
Oczka wodne wśród kęp torfowców i mchów są siedliskiem innej rośliny mięsożernej - plywacza mniejszego (Utricularia minor). Na wąskich liściach tej rośliny znajdują się małe zielone pęcherzyki - pułapki. Są to miniaturowe, sprawnie działające urządzenia. Mają one mały otwór otwierający się klapką tylko do wnętrza Wessane wTaz ze strumieniem wody drobne zwierzątka wod
ne zostają uwięzione i strawione wewnątrz pęcherzyka.
Torfowiskowe rośliny mięso/cnie
pływacz pospolity rosiczka okrąglolistna
W czerwcu malowniczo prezentują się piaty mszaru wclniankowego - zbio
r o w i s k a , w k t ó r y m obok m s z a k ó w dominuje w e ł n i a n k a w ą s k o l i s t n a (Eriophorum angustifolium). Charakterystyczny wygląd nadają welniance owocostany przypominające kłębki wełny zawieszone po kilka na szczytach pędów. Owoce - orzeszki zaopatrzone są w długie, jedwabiste wioski spełnia
jące rolę aparatu lotnego przy ich rozsiewaniu.
Dolina Żabnika jest ostoją wielu innych ciekawych gatunków rodzimej flo
ry: roślin naczyniowych i zarodnikowych (mszaków i grzybów). Występuje tu 19 gatunków roślin naczy niowy ch prawnie chronionych oraz wiele gatunków rzadkich w skali regionu i miasta. Część z nich ma tutaj swoje jedyne stanowi
ska na terenie Jaworzna. Dolina daje także schronienie 14 gatunkom roślin górskich. Ponad 60% występujących tu mszaków to gatunki zagrożone na Wy
żynie Śląskiej.
Wody ż a b n i k a zasiedla m.in. strzebla potokowa (Phoxinus phoxinas).
Niewielka ta rybka występuje w rzekach należących do krainy pstrąga oraz pstrąga i lipienia. Należy do rodziny karpiowaty eh (Cyprinidae) i jest jej jedy
nym przedstawicielem występującym w górnym biegu rzek i potoków. Jest to gatunek chroniony. Sam potok i jego rozlewiska są miejscami rozrodu płazów.
Występuje w nich również wiele gatunków zwierząt bezkręgowych. Na sa
mych rozlew iskach można czasami spotkać w spomniane już krzyżówki.
Zbiorowiska krzewów porastających brzegi potoku są miejscem gniazdo
wania i schronienia wielu gatunków ptaków śpiewających. Wymienić tu można:
pięgżę (Sylvia curruca), cierniówkę (Syhia communis), rudzika (Erithacus rubectda) czy pierwiosnka (Phylloscopus trachilus).
Dolinę Żabnika zamieszkują przedstawiciele rzędu owadożernych (Insecti- vora): ryjówka aksamitna (Sorex araneus), ryjówka malutka (Sorex mimthis), kret (Ta/pa europea) i jeż wschodni (Erinaceus eiiropeas). Ssaki te prowadzą nocny tryb życia, w związku z. czym nic są zbyt często obserwowane. Ryjówki odżyw iają się praw ie wyłącznie ow adami i innymi stawonogami. Te niewielkie ssaki mają bardzo szy bką przemianę materii i w związku z tym zapotrzebowa
nie pokarmow e jest u nich bardzo duże. Pozbaw ione pokarmu, giną w bardzo krótkim czasie. Nie zapadają w sen zimowy.
W sen zimowy zapada natomiast jeż. największy w Polsce przedstawiciel owadożerny ch. Ten sympatyczny, pokry ty kolcami, ssak poluje na drobne krę
gowce, owady, ślimaki i dżdżownice. Wbrew utartym opiniom, pokarm roślinny stanow i niew ielki procent jego diety. Należy zaznaczyć, iż wszyscy wymienie
ni przedstawiciele rzędu owadożerny ch są zwierzętami chronionymi.
W lasach otaczających dolinę Żabnika spotykamy wspomniane j u ż plaży, gady i ptaki. Częste są również sójki (Garrulus glandarius), kukułki (Cuculus
Dziewięciornik błotny - roślina wilgotnych ląk
gruszyczka jednostronna gruszyczka okrąglolistna
canorus) i sroki (Picapica). Z wody Żabnika korzystają także sarny (Capreo- lus capreolus) i dziki (,S';/.v scrofa).
Jednak te najlepiej zachowane w rejonie miasta fragmenty przyrody naturalnej są zagrożone nasilającymi się zmianami w środowisku. Najpo
w a ż n i e j s z y m ź r ó d ł e m z a g r o ż e n i a jest d z i a ł a l n o ś ć g ó r n i c z a , w tym eksploatacja piasków prowadzona na ogromną skalę między Szczakową a Bukownem, powodująca nieodwracalne zmiany stosunków wodnych.
Osuszenie terenu może doprowadzić do całkowitej zagłady tego unikalne
go w skali regionu zbiorowiska.
38
Ciężkowickie jałowce
W północno-wschodniej części kompleksu leśnego Kolawica, na powierzchni kilku hektarów rośnie kilkaset sztuk jałowca pospolitego (Juniperus commu- nis). Jest to krzew lub drzewo osiągające wysokość do 10-12 m, o bardzo zmiennym pokroju. Na wyprostowanych lub zwieszonych gałązkach osadzone są sztywne, ostre i klujące igły, zebrane po 3 w okólki. Krzew ten wytwarza aromatyczne szyszkojagody, dojrzewające w 2-3 roku.
Jałowiec - jak wskazuje już sama nazwa tej rośliny - nie jest wymagający co do warunków siedliskowych. Rośnie na ubogich, piaszczystych glebach, w miejscach nasłonecznionych. Często spotkać go można w prześwietlonych borach sosnowych.
Krzewy rosnące w Ciężkowicach przybierają interesujące formy pokrojo
we. Można tu oglądać na jednym stanowisku okazy wykształcające formy ko
lumnowe, przekraczające niekiedy 3 m wysokości i inne - przybierające cha
rakterystyczne formy kuliste lub płożące się przy samej ziemi. Dla porówna
nia - największe okazy w Polsce osiągają wysokość przekraczającą 13 m i obwód pnia ponad 200 cm.
Powierzchnie porośnięte jałowcami otacza bór sosnowy, gdzie również można odnaleźć pojedyncze krzewy jałowca. Tu jednak nie przybierają tak oso
bliwych form i pokaźnych rozmiarów.
Ciepłolubne murawy i zarośla na Glinnej Górze
Na wzniesieniach rozciągających się na południowy zachód od Jaworz- n a - B o r ó w w kierunku Jelenia, wśród pól i niewielkich młodników sosnowych występują barwne i bogate pod względem florystycznym i faunistycznym płaty muraw i zarośli kserotermicznych. Większe ich powierzchnie można spotkać zwłaszcza na trzech wzgórzach: Glinnej Górze, Rudnej Górze i Górze Bie
lany. Wzgórza te należą do Pagórów Imielińskich zbudowanych z wapieni i dolomitów dolnego oraz środkowego triasu. Są najwyższymi punktami w tej części miasta: wznoszą się na wysokość przekraczającą 300 m npm. W pogod
ne dni są doskonałymi punktami widokowymi. Można stąd zobaczyć wody zbior
nika Dziećkowickiego i majaczące na horyzoncie pasmo Beskidu.
Barwnie kwitnące rośliny, między innymi: cieciorka pstra (Coronilla va- ria), bodziszek czerwony (Geranium sanguineum), posłonek pospolity (He
ban themum ovatum), przelot pospolity (Anthyllis vulneraria), chaber driakiew- nik (Centaurea scabiosa), wchodzą w skład występujących tu zbiorowisk. Wiele rosnących tu roślin, dzięki zawartości olejków eterycznych, posiada intensyw
ny zapach. Dzięki temu w słoneczne dni wzgórza nimi pokryte są nie tylko kolorowe, ale także niezwykle aromatyczne. Do grupy tej należy: lebiodka po
spolita (Origanum vulgare), macierzanka pospolita (Thymuspulegioides), szał
wia łąkowa (Sahia pratensis). Szczególnie malowniczo wzgórza prezentują się wczesnym latem, kiedy masowo zakwita pajęcznica gałęzista (Anthericum ramosum) i wczesną jesienią podczas kwitnienia goryczuszki (Gentianella germanica). Latem dominuje kolor biały, jesienią intensywnie niebieski.
Z gatunków chronionych rosną tu: obok wymienionej j u ż goryczuszki, dzie
więćsił bezłodygowy (Carlina acaulis), niewielkich rozmiarów storczyk: wy- blin jednolistny (Microstylis monophyllos), wilżyna ciernista (Ononis spino- sa) i pierwiosnka lekarska (Primula officinalis). Inne, interesujące i rzadkie rośliny muraw i zarośli tu rosnące to: głowienka wielkokwiatowa (Prunella grandiflora), dzwonek skupiony (Campanula glomerata), janowiec wlosisty (Genistapilosa), rutewka pojedyncza (Thalictrum simplex), turzyca pagórko
wa (Carex montana).
Wielu gatunkom ptaków dają schronienie zarośla tarniny i głogu porasta
jące miedze śródpolne na wzgórzach, białe w trakcie obfitego, wiosennego
41
42
kwitnienia. Jesienią dostarczają pokarmu takim ptakom, jak kwiczoły, kosy czy sójki. Na wzgórzach spotkać można wielu przedstawicieli fauny charaktery
stycznych dla ciepłych, nasłonecznionych biotopów. Na krzewach występuje, kontrastowo ubarwiony ślimak - wstężyk (Cepea), a na skałkach znaleźć moż
na ślimaki winniczki (Helix pomatia). Jak wszystkie ślimaki lądowe, gatunki te są aktywne w wilgotne, cieple dni. W okresach suszy zasklepiają otwór mu
szli śluzem.
Z grupy owadów uwagę zwracają głównie motyle. Spotkać tu można jedne
go z najładniej ubarwionych i jednocześnie jednego z największych motyli Pol
ski - pazia królowej (Papilio machcioń). Gatunek ten podlega całkowitej ochro
nie. Należy on do rodziny witeziów i pojawia się w dwóch pokoleniach - wio
sennym i letnim. Rozpiętość jego skrzydeł dochodzi do 9 cm. Są one żółto ubar
wione, z czarnymi brzegami i czarnym deseniem. Na tylnych skrzydłach, w pobliżu ich wydłużenia znajduje się czerwone i niebieskie, otoczone czarną obwódką oczko. Motyle pokolenia wiosennego są jaśniejsze i nieco mniejsze od przedstawicieli pokolenia letniego. Dorosłe gąsienice pazia królowej są ubar
wione zielono i mają poprzeczne czarne pasy. Żerują one na dzikiej marchwi, biedrzeńcu. koprze itp. Poczwarki przyczepiane są bądź. do roślin, na których żerują gąsienice, bądź do przedmiotów znajdujących się nic opodal miejsca żerowania. Warto zaznaczyć, iż motyle te zapylają koniczynę.
Innym motylem spotykanym na omawianym terenie jest perłowiec malino- wiec (Agrynnis paphia) reprezentujący rodzinę południc. Jest to stosunkowo pospolity motyl spotykany na polanach leśnych, obrzeżach lasów lub zarośli.
Jego gąsienice żerują na różnych gatunkach fiołków i malinach. Prow adzą one, w związku ze zjadaniem niewielkich roślin, stosunkowo ruchliwy tryb życia, przemieszczając się w poszukiwaniu pokarmu. Skrzydła dorosłego motyla osią
gają 6 cm rozpiętości i są barwy ochrowej z czarnobrunatnym deseniem. Spo
dnia ich strona ma zielonkawe tlo i trzy srebrne, przechodzące w nieco fioleto
we pasy. Charakterystyczną cechą tego motyla jest skarlowaciala pierwsza para odnóży, przekształcona w tzw. nogi czyszczące. Motyl ten pojawia się w lipcu i na początku czerwca.
Spotkać tu można również niedźwiedziówkę nożówkę (Arctict ca/a), motyla o rozpiętości skrzydeł dochodzącej do 7 cm. Jego przednie skrzy dła mają cha
rakterystyczny biały rysunek na brązowawym tle, zaś tylne są czerwonawoce- glastej barwy z czarnogranatowymi plamami. Głowa i tułów mają brunatno- czerwoną barwę, odwłok zaś jest tego samego koloru co druga para skrzydeł.
W ciągu dnia zazwyczaj motyl ten przebywa w ukryciu, a wylatuje w cieple wieczory. Gąsienica niedźwiedziówki żeruje na rozmaitych roślinach zielnych
43
I
i krzewach od sierpnia do maja z przerwą na sen zimowy. Jest ona silnie owłosio
na, a przepoczwarcza się w szarym oprzędzie przety kanym wioskami.
Na kwiatach zawsze obserwować można trzmiele (Bombus). Owady te, należące do rodziny pszczołowatych, poznać można po krępej budowie ciała i jego gęstym owłosieniu. Są one objęte całkowitą ochroną prawną. Trzmiele budują gniazda w ziemi, często wykorzystując nory gryzoni. Zakłada je zapło
dniona samica, tzw. królowa, która przezimowała. W odróżnieniu od pszczół przy budowie gniazda nie używa ona czystego wosku, lecz miesza go z żywicą lub pyłkiem kwiatowym. Obok komory wylęgowej, do której składane są jaja.
często budowana jest druga, przeznaczona na magazynowanie nektaru. Młode trzmiele są początkowo zawsze tzw. robotnicami, charaktery żującymi się mniej
szymi rozmiarami.
Trzmiele, dzięki długiemu języczkowi (części aparatu gębow ego) mogą za
pylać koniczynę i lucernę, a ze względu nr: mniejszą od pszczół wrażliwość na nie sprzyjające warunki pogodowe, ich wydajność w zapy laniu roślin jest wy
soka.
Na krzew ach porastających zbocza można obserwować trznadle (Emberiza citrinela). ładnie ubarwione szczygły (Carduelis carduelis) oraz dzierzbę gą- siorka (Lanius collurio). Ten ostatni gatunek chętnie gnieździ się w suchych biotopach, wśród gęstych krzewów. Podobnie jak pozostałe dzierzby zakłada ona swoiste „spiżarnie", nakłuwając swoje ofiary na ciernie tarniny, głogu i innych krzewów. Można więc czasem znaleźć nabite na kolce chrząszcze, trzmiele, a naw et drobne gry zonie.
Podziwiając krajobraz, można dostrzec skowronki (Alauda arvensis) oraz sylwetki polujących ptaków drapieżnych. Będą to najczęściej, wspomniane już.
pustułki oraz myszołowy zwyczajne (Buteo buteo). Rzadziej nieco można za
obserwować na drzewie, czatującego na zdoby cz, jastrzębia (Acipiter genti- lis). Wszy stkie ptaki drapieżne są w7 Polsce objęte ochroną prawną.
Obszar ten, zc względu na swe walory przyrodniczo-krajobrazowe, zasługuje na ochronę, tym bardziej, że zbiorowiska tego typu, z powodu niewłaściwego użytkowania, stopniowo zarastano przez drzewa i krzewy, kurczą sw ój arcal.
Summary
Jaworzno is situated on the Silesian Upland, between the Przemsza River, the Wliite Przemsza, and the Jaworzno Hills. Town scenery is diverse. Broad river canyons and \allevs separate hills of Ciężkowice, Jaworzno and Imielin. The diffe- rences in height exceed 100 m.
Changes in the natural environment of the town are due to anthropogenic factors.
Primarily natural vegetation of Jaworzno region consisted o f forests. N o w buildings and arabie grounds cover major part of the area. Existing forests eonsist mainly o f artificially grown coniferous trees. mainly pines.
Despite quite intensive elianges in the landscape of Jaworzno, the enclaves o f natural and senu-natural habitats remained. There are numerous habitats of waters, swamps, peat bogs, meadows, pastures, grasslands. scrubs and forests o f different type. Flora and fauna are still rich and inelude many rare and endangered species.
In order to preserve local natural resources, the most precious part o f them has been included into the local environmental protection project.
The Ibllowing objects in the Jaworzno area are p rolet ted by law:
- several old trees as the monuments of naturę including: oaks (Quercus), linie trees (Wid), elms (Ulmtts), hornbeams (Carpinus). They are 200-300 years old;
- the habitat o f pasque flower (Pulsatilla patem) and stemless carline (Carlina acaulis). This is the monument o f naturę ..Sasanka" („Pasque Flow er""). created in
1981. It is situated on the Sodowa I l i l l . Pasque flower population consists o f a few do/.ens of clumps growmg in a young pine woodland;
- Dobra-Wilkoszyn area |irotecting the habitats of 20 rare and endangered plant species and sulphur water springs. This is the area of protected landscape covering 332 hectares. These are mainly forests, but also meadows. grasslands and streams.
Nowadays rare and strongly endangered meadow s of oreliids and gladioli can be found herc. Protected plants such as T u r k s cap lily (Lilium martagon), ivy (Hedera hel ix), mezereon {Papinie mezereum), centaury (Centaurium umbellatum), Veratrum lobelianum andseveral .species oforchids.
The following is planned:
- a naturę reserve in the Żabnik Stream vallev. the Ciężkow ice region, protecting a piece o f natural landscape typical of river valleys in the Silesian Upland. The planned area of the resen e is 42,3 hectares".
- protection ofa group of junipers (Juniperus communis) in the north-eastem part o f the woodland „Kolawica" in Ciężkow ice In the area o f several hectares there are several hundred of junipers of various shapes: spherical, trailing and column-like.
Apart from existing and planned protected areas and objects there are mam Yaluable enclaves o f naturę m the tow n scenery, that should be protected. They are usually smali pieces of woodlands, scrubs surrounded by fields and co-existing blooming grasslands and meadows rich in plant species, that survived in the rural landscape o f the suburban area.
SPIS TREŚCI
Wstęp 3 Środowisko przyrodnicze 4
Obszary i obiekty chronione 6
Pomniki przy rody 6 Powierzchniowy pomnik przyrody „Sasanka" 8
Obszar chronionego krajobrazu „Dobra-Wilkoszyn" 12
Mapka Jaworzna 24 Opis proponowany ch tras wy cieczkowy ch 26
Obszar chronionego krajobrazu „Dobra-Wilkoszyn" cd 27 Projektowany rezerwat przyrody „Dolina Żabnika" 31
Ciężkowickic jałowce 39 Ciepłolubne murawy i zarośla na Glinnej Górze 41
Summary 46
W ę d r u j ą c po terenach chronionych pamiętaj, że:
- zabrania się:
- b e z m y ś l n e g o niszczenia i uszkadzania roślin;
- chwytania, płoszenia i zabi jania zwierząt;
- z a ś m i e c a n i a terenu;
- wzniecania ognia;
- h a ł a ś l i w e g o zachowania;
- zaleca się:
- korzystanie z dostępnych kluczy i a t l a s ó w przyrodni
czych;
- wykonywanie dokumentacji fotograficznej ciekawych o b i e k t ó w przyrodniczych;
- w y k o n y w a n i e szkiców i opisów terenu oraz napo
tkanych roślin i zwierząt.
