Tom (Volume) XXVI — 1956 Zeszyt (Fascicule) 3 Kraków, 1957
ST. D Ż U Ł Y N SK I i A. RADO M SKI
ZAGADNIENIE ŻYŁ KLASTYCZNYCH W OSADĄCH FLISZOWYCH NA TLE SEDYMENTACJI FLISZU
KARPACKIEGO
(Tabl. X IX — X X V i 7 lig.)
Clastic dikes in the Carpathian Flysch
(PI, X IX — X X V and 7 fig.)
S t r e s z c z e n i e . A u torow ie zajm ują się genezą żył k la sty czn y ch w e fliszu karpackim oraz ich stosu n k iem do zja w isk sed ym en tacyjn ych . Ż yły t e są p o st-d e pozycyjn ym i intruzjam i p iask ów w y w o łan ym i przez bodźce m echan iczne w czasie trw ającej sedym entacji fliszo w ej. O m ów ione są w tej pracy w arunki, w jak ich do
chodziło do intruzji p iaskow ych, oraz zw iązek żył k lastyczn ych z typ am i stru k tu ra ln y m i ła w ic piaskow cow ych. A u torow ie poruszają rów nież problem diagenezy n iek tórych osadów fliszo w y ch w n aw iązan iu d o .z m ia n k om pakcyjnych w id oczn ych na ży ła ch klastycznych.
I. UWAGI W STĘPNE
Ż yły klastyczne w karpackich osadach fliszowych nie należą do rzad kości. Istn ieją naw et takie serie w arstw , w k tó ry ch żyły klastyczne po ja
w iają się masowo. M ożna je wówczas napotkać niem al w każdej większej odkrywce.
W nasizej literatu rze geologicznej nie ma, o ile nam wiadomo, żad
nych w zm ianek n a tem at w ystępow ania żył klastycznych w osadach fliszpwych. B yły one pom ijane albo n aw et n ie dostrzegane przez geologów kartujących, któ ry ch uw aga skupiała się na bardziej istotnych problem ach z zakresu straty g rafii lub tektoniki fliszu. Innym powodem, dla którego zagadnienie żył klastycznych n ie znalazło swojego odzwierciedlenia w p racach publikow anych :z te re n u K a rp a t fliszowych, jest rów nież n ie
dostateczna ilość dużych odsłonięć. W małych, a zwłaszcza w z a n ieczy ść czonych rum ow iskiem i zw ietrzeliną odkryw kach żyły klastyczne mogą pozostawać niedostrzeżone lub uchodztić za zw yczajne zdeform ow ane ła
wice piaskowcowe.
Dó aktualizacji zagadnienia żył klastycznych w e fliszu niezbędne było podjęcie szeroko zakrojonych badań sedym entologicznych w K arp a
tach i now e ujęcie1 procesu sedym entacyjnego utw orów fliszowych. 'B a dania takie w raz z rów noczesnym zasadniczym zw rotem w dotychczaso
wych poglądach zaczęły się dopiero przed kilku laty. (M. K s i ą ż k i e -
w i c z 1948, 1952). W yniki osiągnięte na ty m polu pozw alają na ro zp atry w anie problem u żył klastycznych na tle procesów sedym entacyjnych w geosynklinie karpackiej, w naw iązaniu do typów stru k tu ra ln y c h ławic piaskowcowych itp.
W geologii dynam icznej problem żył klastycznych nie jest żadną no
wością. Od czasu pojaw ienia się klasycznych dzisiaj roizpraw J. S. D i 11 e- r a (1890) i J. F. N e w s o m a (1903) na te n tem at urosła duża lite ra tu ra obejm ująca wiele interesujących pozycji, do których będziem y w ciągu tej pracy naw iązywali. Ogólnie rzecz tra k tu ją c zagadnienie m echanizm u tw orzenia się żył klastycznych jest już rozw iązane i szczegółowych kom en
tarzy nie ^wymaga. Dlatego w tej pracy będziem y starali się położyć głó
w ny nacisk na tło sedymentologiczne procesu tw orzenia się in tru z ji k la
stycznych we fliszu i konsekw encje, jakie t e zjaw iska pociągnęły za sobą w stru k tu ra c h niektórych piaskowców fliszowych. Zagadnienia te, 0' ile nam wiadomo, nie były jeszcze szczegółowo rozpatryw ane.
W literatu rze geologicznej pod nazw ą żył lub dajk klastycznych ro zum iane są u tw ory O różnej genezie. Często są to zjaw iska niew iele m a
jące ze sobą wspólnego. Większość autorów tym i nazw am i określa także zw yczajne szczeliny w ypełnione od góry m łodszym od uszczelinionej ska
ły m ateriałem Ł. Środowisko, w jakim tw orzyły się takie dajki i żyły, tu dzież: sposób, w jaki został przyniesiony m ateriał w ypełniający, mogą być najróżniejsze. (Porównaj konkretne przykłady opisyw ane przez L. L.
A n d e r s o n a (1944), J. B i r m a n a (1952) i innych).
Może słuszniej byłoby nazyw ać ż y ł a m i l ub d a j k a m i k 1 a s- t y c z n y m i t y l k o t e u t w o r y , k t ó r y c h t w o r z y w o z o s t a ł o w p r o w a d z o n e w d a n y o ś r o d e k p o d c i ś n i e n i e m 2 (niekoniecznie w istniejące już szczeliny). Takie ograniczenie po
jęcia dajki lub żyły klastycznej pozwoliłoby uniknąć w ielu nieporozu
mień, które zresztą już niejednokrotnie na tym tle w ynikały.
W literatu rze anglosaskiej dla in tru z ji klastycznych u trw aliła się n a zwa clastic d ikes3. Istotnie większość opisyw anych przypadków w ykazuje analogię z dajkam i. W osadach fliszowych ch arak ter tych utw orów nie pokryw ą się geom etrycznie z tym , co w zjaw iskach magm owych zw ykło się określać m ianem dajki. D latego w tej p racy posługujem y się nazwą żyła klastyczna, co bardziej odpowiada przestrzennej form ie zjaw iska.
Iniekcyjne żyły klastyczne były, jak wspom inaliśm y, już w ielokrotnie opisane w literatu rze geologicznej (R. H a y (1892), J. F. N e w s o m e (1903), J. C. H a f f (1944), O. P. J e n k i n s (1925 i 1930), P. P r u v o s t (1949), R .R . S h r o c k (1948), M. S. W a 1 1 o n i R. B. 0 ’S u 1 i v a n (1953), N. B. W a s s o j e w i c z (1953), W. W. L a c h o w i c z (1953), C. B e e t s (1956), R. G. G ą r e c k i j (1956) i inni). Tylko niew ielka część z opisyw a
nych przypadków w ykazuje dalej idące analogie z naszym i z uwagi na spe
cyficzne środowisko fliszowe. Z tego p u n ktu, widzenia szczególnie in tere
sujące są prace C. B. B r o w n a (1938) i R. A. B a l d r y ’e g o (1938).
1 Ż yły „neptuniczne“ A. P a v l o f f a (1896) czy w szerszym ujęciu R. G. G a - r e c k i e g o 1956.
2 W takim zw ężonym u jęciu n azw y dajk k lastyczn ych u żyw ają nieliczn i au- torow ie jak np. J. A. F r a g e s t r o m (1955).
3 Do m niej używ an ych syn on im ów dajk klastycznych należą takie określenia jak iń tru c la sts O. P. J e n k i n s (1930) lub p e ir ó g lify N . P . W a s s o j e w i c z (1953).
A utorow ie podają opisy i zdjęcia żył klastycznych w ystępujących, w trz e ciorzędowych osadach fliszowych A m eryki Południow ej, k tó re są nadzw y
czaj podobne do karpackich. С. B. B r o w n , a zwłaszcza R. А. В a l d г у podają in terp retację genezy tych utw orów odm ienną od tej, jak ą p rzy ję
liśm y w stosunku do naszych przypadków . Zjaw isko iniekcji piaskowców w form ie zbliżonej do in tru zji m agm owych przypisuje B a l d r у „ . . . t o the flow of a crystalline solid un d er g reat shearing stress w hen th e solid is sufficiently n e a r its m elting point. The calcite cem ent in th e sandstone provides th e mobile phase.” (1. c. p. 352).
Zam ieściliśm y tych p arę słów n a tem at ż y ł k l a s t y c z n y c h z fli
szu peruw iańsko-ekw adorskiego nie ty lk o z uwagi na zbieżność środowis
ka i analogię w w ykształceniu, ale rów nież ze względu na wypowiedź E. B, B a i 1 e у a w publikow anej dyskusji na tem at prac obydw u w ym ie
nionych wyżej autorów . В a i 1 e у zinterpretow ał żyły klastyczne będące między innym i przedm iotem rozpraw B a l d r y e g o i B r o w n a jako dowody in tru z ji kurzaw ki (evidence of quick-sand — B r o w n 1.: с. str.
370), co się pokryw a z poglądem p rzy jęty m przez n as w tej p racy d la żył z fliszu karpackiego.
Ż yły klastyczne w utw orach fliszowych K arp at są głównie piaskow
cowe. Z tego powodu obok przym iotnika klastyczny będziem y używali, rów nolegle określenia piaskowcowy. W kilku jed y n ie przypadkach m ieliś
m y do czynienia z żyłam i klastyczny mi o charakterze zlepieńoowym.
P raca niniejsza została w ykonana w Zakładzie Geologii U J oraz w Pracow ni G eologiczno-Stratygraficznej PAN w ram ach badań sedym en- tologicznych prow adzonych przez obie te instytucje. Jest naszym m iłym obowiązkiem podziękować w ty m m iejscu prof, drowi. M. K s i ą ż k i e- w i c z o w i oraz prof, drow i H. Ś w i d z i ń s k i e m u za cenne uwagi i dyskusję w czasie pisania tej pracy.
II OPISY ODSŁONIĘĆ Z ŻYŁAMI KLASTYCZNYMI
Zamieszczamy niżej szczegółowe opisy w ybranych odsłonięć z żyłam i klaśtycznym i, k tó re dają możliwie pełny obraz m echanizm u iniekcji i śro
dowiska, w k tó ry m cna w ystępuje. Poza w ym ienionym i niżej odsłonię
ciam i stw ierdziliśm y obecność żył klastycznych w innych miejscowościach na terenie polskich K arp at i w różnych ogniwach stratygraficznych (np.
Polany Surowiczne, M ur koło Poronina) Szczególnie Licznie pojaw iają się żyły klastyczne w dolnych łupkach m enilitow ych w Rudawce Rym anow skiej oraz w niższych poziomach fliszu podhalańskiego, skąd zresztą ze
braliśm y najobfitszy m ateriał obserw acyjny.
O d k r y w k i z ż y ł a m i k l a ś t y c z n y m i w p o t o k u Ł a p s z a ń s k i m n a S p i s z u .
Odsłonięcie z żyłam i znajduje się w praw ym brzegu Ł apszanki (Ł ap
szański potok) między Łapszam i N iżnim i a ujściem K acw ińskiego po
to k u 1.
1 N ie m ylić z K acw iń sk ą rzeką, która p rzepływ a przez m iejsco w o ść K aćw in i łą czy się niżej om aw ianych odkryw ek z Łapszanką.
Piaskowce i łupki z tego odsłonięcia (70° — 80° S 40°) zalicza się do dom niem anych odpowiedników stratygraficznych ta k zw. w arstw zako
piańskich. Ściana odkryw ki przedstaw ionej na tabl. XXV, fig. 1 p rze
biega wzdłuż pow ierzchni 90 — 100°, prostopadłej do biegu większości żył klastycznych.
Kom pleks piaskowców i łupków z żyłam i klastycznym i rozpościera się między dw iem a grubym i ław icam i piaskowców o w yraźnej stru k tu rz e osuwiskowo-spływowej. Nad dolną z tych ławic (na tabl. XXV, fig. 1 nie jest ona w rysow ana) spoczywa 1-m etrow ej miąższości seria łupków z cien
kim i w kładkam i piaskowców, n ad k tó ry m i leży ław ica gruboziarnistego piaskowca A o nieco ilastym , lecz burzącym z HC1 spoiwie. P rzeciętny w ym iar ziann w aha się w granicach 1 — 2 mm, a w ielkość niektórych dochodzi do 0,6 cm, a n aw et i więcej. Oprócz ziarn kw arcow ych w y stęp u ją w ław icy A drobne okruchy i m iał łupkowy, zwęglony d etry tu s roślin
ny i obtoczone grudki p iry tu . S tru k tu ra tej ław icy jest przew ażnie jedno
rodna, m iejscam i tylko, i to na nieznacznych odcinkach zaznacza się nie
w yraźne uw arstw ienie frakcjonalne lub odwrócone w arstw ow anie sym e
try c z n e 1.
Ławica B i C (tabl. XXV, fig. 1) 'mają drobnoziarnistą tek stu rę i przekątne 'Lub lam inow ane faliste uw arstw ienie. O bydw ie ławice w p rze
ciw ieństw ie do ław icy A nie w ytw arzają żadnych żył klastycznych, są na
tom iast lokalnie porozryw ane osuw iskiem i posiadają znam ienne kom pak- cyjne nabrzm ienia podobne do tych, k tó re w tektonice określa się mia
nem boudinage w stadium początkowym.
Ławica D ma pokrój podobny do ław icy A. Je st ona jednokowoż nie
co cieńsza od tej ostatniej i tek stu rę m a trochę grubszą. Ławica D jest również porozryw ana usuw iskiem i w jednym m iejscu (poza rysunkiem ) odchodzi od niej ku dołowi drobna żyła klastyczna.
Opis żył klastycznych, k tó re odchodzą od ławicy A, rozpoczniemy od żyły oznaczonej na tabl. XXV, fig. 1 cyfrą I.
Ż y ł a I przebiega prostopadle do ścian odkryw ki. Jej miąższość w dole wynosi 9 cm, a w ostatnich silnie skręconych p artiach 2 cm. Żyła przebija ławicę B n ie wchodząc jednak w nadległe łupki.
Ż y ł a II biegnie skośnie do ścian odsłonięcia i na tabl. XXV fig. 1 nie w idzim y jej prostopadłego przekroju. Bieg pow ierzchni ścian żyły jest skom plikow any i w ielokrotnie pozałam ywany. Miąższość żyły w dolnych partiach w ynosi około 11 cm, w yżej zaś w y d atn ie m aleje. Żyła II p rze
bija ławicę B i wciska się w wyżej leżące łupki n a odległość około 20 cm ponad stro p B.
Ż y ł a III przebiega równolegle do ścian odsłonięcia. Z tego powodu na ry sunku widzimy ją w postaci jak gdyby nabrzm ienia w obrębię m a
cierzystej ław icy A.
Ż y ł a k l a s t y c z n a oznaczona cyfrą IV należy do ciekawszych form in tru zji piaskowych w om aw ianej odkryw ce. W m iejscu, w którym odchodzi ona od ław icy m acierzystej A , zaznacza się w tej ostatniej dw u- dzielność podkreślona sm ugą łupku (tabl. XXV, fig. 1). Poniżej te j smugi piaskowiec je st gruboziarnisty i żwirowy, bezpośrednio powyżej natom iast bardziej drobnoziarnisty. W stropie ławicy A pojiawia się jednak ponownie
— 228 —
1 T erm inologia przyjęta w g M. K s i ą ż k i e w i c z a (1954).
gruboziarnisty i żw irow y m ateriał. Ten właśnie - m ateriał tw orzy odgałę
ziającą się w ty m m iejscu od A silnie poskręcaną ż y ł ę IV (tahi. X X II, fig. 2). G rube ziarno, a naw et otoczaki kw arcow e znajdują się u samego końca żyły.
Ż y ł a IV p rzebija ławicę B i dochodzi do ław icy C. Ta o statn ia po
dobnie jak w yżej położona ław ica D jest ponad żyłą rozerw ana. Na uwagę zasługuje uniesienie rozerw anych końców ławic B i C oraz widoczne objaw y iniekcji m ateriału ilastego (por. str. 249).
Ż y ł a V zasługuje na szczególną uwagę. Składa się ona z kilku ele
mentów, które dla orientacji oznaczyliśm y na tabl. XXV, fig. 1 cyfram i V i, V2, V3... itd. N ajniższa część om aw ianej żyły oddziela się od macie
rzystej ław icy A, biegnie n a pew nym odcinku równolegle do B, po czym ury w a się zupełnie. Dopiero kilkanaście cm dalej pojaw ia się w obrębie ław icy B nabrzm ienie V2 piaskowcowe złożone z m ateriału gruboziarni
stego, które naszym zdaniem jest kontynuacją i dalszym ciągiem prze
rw anej żyły klastycznej V i. M ateriał, z którego zbudow ane jest n a brzm ienie V2, jest, jak wspominaliśmy, gruboziarnisty, nie może zatem pochodzić z ławicy B ani z ławicy C. Poza tym o stra granica, k tó ra od
dziela V2 od reszty ław icy B, w ym ow nie w skazuje, że jest to ciało obce w. obrębie tej ławicy.
B rak połączenia w odsłonięciu pomiędzy V i a V2 można by różnie tłum aczyć; 1) Połączenie takie istniało, ale z powodu erozji brzegu uległo w ty m miejscu zniszczeniu. Być może, że istnieje ono nadal w głębi tej serii skalnej. Znane są bowiem fak ty p rzerw w in tru zjach żyłowych i opływ ania przez in tru d u jący piasek większych lub m niejszych pakie
tów łupkolwych lub piaskowcowych (por. str. 239). 2) Nie jest wykluczone, że b rak połączenia mógł być spow odowany wyciśnięciem płynnego jeszcze m ateriału klastycznego w schyłkow ym stad iu m intruzji. Zwężenia i za
niki w obrębie żył klastycznych są bowiem dość pospolite.
W dalszym sw oim przebiegu żyła V rozpościera się na przestrzeni wielu dziesiątków m etrów niem al zupełnie poziomo. Dla poszczególnych wydzielonych odcinków tej części żyły klastycznej odsłonięcie nie byłoby łatw e do interpretacji. Żyła ta przypom ina swoim w yglądem zwyczajną pozbawioną hieroglifów i w yraźnych s tru k tu r prądow ych ławicę piaskow cową. Na jej ścianach z uwagi n a poziome ułożenie brak jest c h arak tery stycznych dla żył kom pakcyjnyćh zgarbień i bruzd (por. str. 243), po k tó rych piaskowce żyłowe łatw o można rozpoznać naw et w luźnych frag m entach.
Poziomo leżące żyły moglibyśmy nazw ać fałszyw ym i ław icam i lu b sil- lam i piaskowcowymi. W konkretnie om aw ianym przypadku następujące pow ody skłaniają do przypuszczenia, że ów poziomo leżący piaskowiec jest fałszyw ą ławicą, nie utw orzoną w norm alnym procesie sedym entacyjnym .
1) Istn ieje niew ątpliw e ciągłe przejście m iędzy V2 a poźiiomo leżącą partią.
2) M ateriał fałszywej- ław icy nie odpowiada tek stu rą ani ławicy B, ani C. Jest on natom iast analogiczny do tw orzyw a ław icy A i żył V i oraz V2. Istnieje w praw dzie podobieństwo do te k stu ry D, ale przeciw ko po
w iązaniu V3 i następnych odcinków z tą ławicą przem aw ia to, że na znacznej przestrzeni pozioma żyła 'biegnie równolegle i stale niżej ławicy D. Bliższa analiza zaburzonej osuwiskowo s tru k tu ry w arstw w tej części
230 —
odsłonięcia nie upow ażnia do przyjęcia skom plikow anych odgięć i zafał- dowrań, k tó re by mogły w yw ołać pow tórzenie się prom u ławicy D.
3) W niektórych miejscach fałszyw a ławica przeistacza się w żyłę tnącą skośnie łupki i posiadającą na sw ojej pow ierzchni znam ienne dla żył zm arszczenia kom pakcyjne (str. 243) (tabl. XXV, fig. 1 — V5).
4) Zarówno na stropie, jak na spągu nie obserw ujem y żadnych hie
roglifów. W ew nątrz fałszyw ej ław icy nie ma też żadnej s tru k tu ry sedy
m entacyjnej, która by w skazyw ała na zw yczajny proces osadzania się.
Ziarno jest rozmieszczone bezładnie lub też rów nolegle do ścian. T ekstu
ra zm ienia się chaotycznie.
Na zakończenie opisu żył klastycznych z odsłonięcia w Łapszance n a leży dodać, że ich te k stu ra jest podobna do te k stu ry ław icy m acierzystej tych żył. W szystkie żyły w ykazują na ścianach charakterystyczne zm ar
szczenia, które są w ażną cechą rozpoznawczą dla piaskow ców żyłowych (str. 243).
Ż y ł y k i a s t y c z n e o d s ł o n i ę t e w K a c w i ń s k i e j r z e c e Z wielu m niejszych żył, jakie obserwować m ożna w łupkach odsło
niętych na dnie i w brzegach K acw ińskiej rzeki, na uwagę zasługuje żyła klastyczna przedstaw iona n a tabl. XIX, fig. 1. Je st to jedna z trzech żył, które oglądać można w zerwie na praw ym brzegu K acw ińskiej rzeki oko
ło 800 m na południe od 'mostu przy dradze z Niedzicy do Łapszl. Żyła klastyczna, k tórej fragm ent widzim y n a tabl. X IX , fig. 1, przebiega wzdłuż esowato w ygiętej pow ierzchni cieniejąc po obu końcach aż do zu
pełnego w yklinow ania się. W odkryw ce nie łączy się ona z żadną ławicą piaskowcową.
Ż y ł y k l a s t y c z n e w d o l n y c h ł u p k a c h m e n i l i t o w y c h w R u d a w c e R y m a n o w s k i e j
Liczne i duże żyły k lasty cjn e pojaw iają się w dolnych łupkach, m e
nilitow ych odsłoniętych w obrębię fałdu Iwonicza w R udawce R ym anow skiej. Należą one do najpiękniejszych in tru z ji piaskowych, jakie obserwo
w aliśm y we fliszu karpackim 1. Te żyły klastyczne, których opisy są za
mieszczone niżej w y stęp u ją w dwu odkryw kach n ad Wisłokiem. Jed n a z tych odkryw ek znajduje się wyżej ujścia potoku Płonik, niżej n ato m iast obszernego zakola, nad k tó ry m wznosi się znana geologom strom a, kilkudziesięciom etrow a ściana zbudow ana z łupków m enilitow ych. D ru gie odsłonięcie znajduje się kilkaset m etrów wyżej od owego 'zakola w H am rach. O dkryw ka leży w praw ym brzegu W isłoka oibok starego
zniszczonego m ostu. J
Należy w tym miejscu podkreślić, że żyły klastyczne w dolnych łup
kach m enilitow ych tej okolicy w y stęp u ją masowo. Przykładem , któ ry doskonale ilu stru je ilościową stronę tego zjawiska, może być profil odsło
n ięty w potoku Płonik. Dolina tego potoku biegnie na pew nym odcinku wzdłuż biegu w arstw dolno-m enilitow ych. Liczne żyły klastyczne, często
1 N iektóre z ży ł piask ow cow ych w om aw ian ym rejon ie znane b y ły prof. St.
W dow iarzow i. A u torow ie pragną w ty m m iejscu w yrazić pod zięk ow an ie prof. St.
W dow iarzow i za cen n e u w agi o b u d ow ie tektonicznej obszaru, w którym w y stęp u ją ży ły klastyczne.
ponad m etrow ej grubości tw orzą w dnie tej doliny charakteryczne progi, na których pow stają wodospady. N iestety odsłonięcia, aczkolwiek dobre, są zbyt małe n a to, by można obserwować stosunek tych żył do innych zjaw isk sedym entacyjnych. Również zaledwie w kilku m iejscach widocz
ne są ławice m acierzyste żył.
O d k r y w k i w y ż e j u j ś c i a P ł O ' n i k a
Ławice łupków i piaskowców w ty m odsłonięciu zapadają ku połud
niow i pod kątem 40°. Piaskowce są przew ażnie drobnoziarniste o stru k turach: jednorodnej, lam inow anej i osuwiskowej. Są one przegradzane p a
kietam i czarnych łupków. Miąższość ławic piaskowcowych jest zm ienna i w ynosi najczęściej 30 — 40 cm: W górnej części odkryw ki pojaw iają się grube (ponad 1 m) ławice o słabo zarysow anych stru k tu ra c h spływowych.
Jed n ą z żył piaskowcowych, które znajdują się w om aw ianym przez nas odsłonięciu, przedstaw ia fig. 1 oraz tabl. XX, fig. 1. Wychodzi ona z ła
w icy "drobnoziarnistego piaskowca A o jednorodnej stru k tu rz e i gładkiej, pozbawionej jakichkolw iek hieroglifów, spągowej i stropow ej powierzchni.
Ż yła przebija wyżej leżące łupki i w arstw ę lam inow anego piaskowca B z hieroglifam i wleczeńiowymi i prądow ym i na spągu (kierunek hierogli
fów ok. 80°), a następnie wchodzi w u tw ó r osuw iskow y C i D. Dolna część tego u tw o ru rozw inięta je st w postaci litego drobnoziarnistego' piaskowca o gładkiej, lecz nierów nej pow ierzchni spągowej (częste podwinięcia), Tę dolną część żyła klastyczna p rzebija wzdłuż w yraźnej ostrej granicy. Gór
na część D om aw ianej ław icy osuwiskowej m a częściowo c h a ra k te r m u- łowcą, w k tó ry m tkw ią p łaty porozryw anych ławic piaskowcowych i to- czeńce. Między dolną częścią C a górną D nie m a ostrej granicy i n a j
praw dopodobniej obydw ie pow stały w jednym ru ch u osuwiskowym . W utworze- osuw iskowym C i D zn ajd u ją się charakterystyczne k ry ławic piaskowcowych, które uległy zniszczeniu. K ry owe grubieją i są zafałdo- w an e przy lew ych końcach, co w skazuje n a to, że k ierunek m as osuwis
kow ych w planie ry su n k u (i odsłonięcia) odbyw ał się od p raw ej ku le
wej. Ściana odsłonięcia jest jed n ak skośna do k ieru n k u rzeczyw istego ru ch u i stąd owe k ry są bardziej w yciągnięte, niżby to m iało miejsce, gdy
by pow ierzchnia profilu biegła prostopadle do k ieru n k u ruchu. N a pod
staw ie ogólnego na ty m odcinku i regionalnie zgodnego w e wszystkich ław icach k ieru n k u hieroglifów w leczeniowych (kierunek ok. 80°) można wnosić^ że rzeczyw isty ru ch m as osuw iskowych odbywał się z zachodu ku w schodow i.-
W górnej p a rtii D omawianego przez nas osuw iska żyła klastyczna zatraca sw oją indyw idualność. N iektóre jej p a rtie są rozerw ane i p rzy pom inają toczeńce, inne nie m ają ostrej granicy i przechodzą stopniowo w m u łowiec osuwiska. Na uw agę zasługuje to,, żś m ateriał w ychodzący z żyły i m ieszający się z osadem osuwiskowym je st w płaszczyźnie od
k ry w k i najw yraźniej odchylony ku lewej stronie (ku południow i); "Odcho
dzący z żyły m ateriał zaznacza się przy tym w yraźnie w górnej części ła
wicy osuwiskowej przez wzbogacenie jej w ziarn a kw arcow e. Dzięki te mu to charakterystyczne odchylenie m ateriału ku lew ej stronie jest dos
konale widoczne.
— 232 —
Fig. l.-Intruzjapiaskowcowałączącasię z osuwiskiem podmorskim. Rudawka Rymanowska, warstwymenilitowe 'dolne Fig. 1. Clasticdike fromthe LowerMenilite beds.Rudawka Rymanowska. The intrudingsandmixeswith the slumpdeposits. Detailed explanationin the text
Żyła klastyczna je st dość silnie spękana i przem ieszczona trzem a usko
kam i X , Y , Z (fig. 1). Obecny jej k o n tak t z ław icą m acierzystą A je st już tektoniczny.
Tworzywo żyły jest obecnie drobnoziarnistym piaskowcem o spoiwie w apiennym z dużą domieszką substancji ilastej. W szlifie mikroskopow ym widoczna jest w yraźna stru k tu ra fluidalna z rów noległą do ścian żyły o rientacją w ydłużonych ziarn kw arcow ych i porw anych fragm entów łupku.
Bezpośrednio nad ławicą m acierzystą A zalega u tw ó r osuwiskowy z toczeńcam i zniszczonych ławic, k tó ry jest p rzeb ity przez om aw ianą przez nas żyłę piaskowcową. Do znaczenia geologicznego tego i podobnych mu faktów pow rócim y jeszcze w dalszej części te j pracy (por. str. 249).
In terp retacja om awianego odsłonięcia nie jest tru d n a . In tru z ja pias
kowca pow stała w momencie, gdy dolna część osuwiska już zn ieru chom iała, a w górnej części ru ch odbyw ał się jeszcze w dalszym ciągu.
W zw iązku z tym w yciskany piasek rozpraszał się i mieszał w ruchom ej m asie osadów D. Ponieważ osuwisko m a ch arak ter powierzchniowy, w y znacza nam ono zatem położenie dna m orskiego w czasie in tru z ji piasko
w ej, a ty m sam ym głębokość jej źródła (to znaczy m inim alną odległość ław icy m acierzystej od dna w momencie in tru z ji (por. str. 247).
Ż yła klastyczna, której k ształt i przebieg przedstaw ia fig. 2, znajduje się w ścianie odsłonięcia n a wysokości kilku m etrów od podnóża ściany1.
Przypuszczalnie jej ławicą m acierzystą jest ław ica drobnoziarnistego jed norodnego piaskowca A. Nie udało się jednakow oż odnaleźć bezpośrednie
go połączenia żyły z ty m piaskowcem.
O m aw iana żyła z fig. 2 zasługuje na uw agę z powodu doskonale n a niej w idocznych poziomych uskoków, k tó re doprow adziły do rozerw ania jej n a oddzielne fragm enty. K ażdy z takich fragm entów kończy się typo
w ym i zlustrow aniam i tektonicznym i. Odkłucia te zarejestrow ane w pias
kow cu żyłowym nie są łatw e do uchw ycenia w łupkach, zwłaszcza gdy chodzi o ich kierunek. D latego też żyły klastyczne mogą być czułym i w skaźnikam i poziomych zaburzeń tektonicznych i ich c h a ra k te ru 2.
K ilkanaście m etrów dalej ku południow i w tej sam ej odkryw ce, z k tó rej opisaliśm y poprzednie żyły, w ystępuje grupa in tru z ji piaskowych
przedstaw iona n a fig. 3 i tabl. XXI, fig. 2. Szczególną uw agę zw raca na siebie duże n a b r z m i e n i e p i a s k o w c o w e d miąższości przer kraczającej 1 m. Zaczyna się ono piaskowcem c, który, jak się w ydaje, stopniow o przechodzi w ławicę ci. W pobliżu nabrzm ienia d piaskowiec ten biegnie skośnie do uw arstw ienia i złupkow acenia, w dalszej od niego odległości biegnie zgodnie z uw arstw ieniem , po czym u ry w a się rap to wnie. W jego przedłużeniu tkw ią w łupkach oddzielne fragm enty pias
kowca a i b. M ają one charakterystycznie w ydłużone kształty, grubieją w k ieru n k u „ław icy” c1} w yklinow ują się natom iast stopniow o w k ieru n
1 Ż yła je st dostępna z pom ocą liny.
2 U skoki w id oczn e w porozryw anej ży le n asu w ają porów n anie z talią kart do gry ułożoną na stole. G dy stół g w a łto w n ie poruszym y lub w strząśn iem y uderzeniem , karty w rów no złożonej ta lii porozsuw ają się w sposób podobny do tego, jaki ob
serw u jem y w łupkach na fig. 2. B y ć m oże, że an alogia z kartam i sięg a w tym przypadku głęb iej, że ow e poziom e odkłucia są w ła śn ie św ia d ectw em g w a łto w n y ch ru ch ów lub w strząsów w podłożu lub w g łęb szych partiach fliszu.
4 — R o c z n i k P o l s k . T o w . G e o l o g .
— 234 —
ku przeciw nym . Nie są to bezw ątpienia żadne tocżeńce ani frag m en ty ła
wicy rozerw anej w norm alnym osuw isku podm orskim , jakich tak wiele obserw ujem y we fliszu. W zgrubiałych zakończeniach nie w idać plastycz
nych deform acji tow arzyszących niem al z reg u ły przesuw ającym się w masie osadu osuwiskowego płatom rozerw anych ławic (por. fig. 1 — a, b, c). Są to ja k gdyby „krople” w yciskanej ku praw ej stronie u p ły n nionej lub plastycznej masy piaszczystej znajdującej się pod przykryciem
Fig. 2. Żyła k lastyczna przecięta poziom ym i uskokam i. R u
daw ka R ym anow ska, w a rstw y d oln o-m en ilitow e Fig. 2. A fau lted dike from th e L ow er M en ilite beds in
R udaw ka R ym anow ska
i ciśnieniem osadu w yżej leżącego. W ydaje się, że można bez pow ażniej
szych obaw1 utożsamić m ateriał ow ych luźnych fragm entów z m ateriałem
„ław icy” Ci i jej żyłowego zakończenia d. W m iejscu, w k tórym znajdują się obecnie owe luźne frag m en ty a i b oraz „ław ica” c, istniała rzetelna
%
Ё
cd
tл ТЭ
ä I
i
и1 1
y s
§Й
I
cd■3
S
■*- Ś
“ IЁ та W С
•^H or s
f i to 4 0 Ц
«N H 0 g
r iN oS
СО £
1 § u я
!
w«cdfH ft
4
I s
i: fi
^ aM oj
ф В
.s
ад
I
Я <
eo
♦адpH fa
СО
Йад
4*
ławica piaskowcowa. Je j pierw otny przelbieg 'wyznacza nam pow ierzchnia w ytyczona przez a, b i-c. Ławica ta została w yciśnięta już po złożeniu nad nią now ych osadów. R uch wyfciskanego m ateriału odbyw ał się od lewej ku praw ej stronie w planie fig. 3 (z południa n a północ w odsłonięciu).
W iększa część m ateriału w yciśniętej ław icy piaskowcowej znajduje się obecnie w żyle d. Po praw ej stronie nabrzm iałej in tru zji d nie m a śladów ław icy piaskowcowej. W łupkach zn ajd u ją się jedynie drobne żyły k la- styczne, których związek z om aw ianą przez nas żyłą d jest niepew ny.
Żyła d przebija ławicę lam inow anego piaskowca B oraz ławicę pias
kowcową C i w ciska się w wyżej leżące łupki. Je j górna p a rtia jest roz
cięta pow ierzchnią poziomej dyslokacji X i przesunięta w praw o. K on
ty n u u je się ona k u górze, jednak dalszy jej przebieg je s t tru d n y do uchw ycenia z uw agi n a przy k ry cie zw ietrzeliną w tru d n o dostępnym te
renie.
Po lewej stronie nabrzm iałej in tru zji d w ystępuje ż y ł a II, k tó ra przebija ławicę C i w ciska się w lam inow any piaskowiec B. Piaskowiec ten nie jest ławicą m acierzystą żyły II. W skazuje n a to ugięcie lam in w pobliżu k o n tak tu z żyłą i ostra granica między m ateriałem żyły a resztą ławicy B. In tru z ja piaskowa w ty m miejscu szła najw idoczniej z góry.
Nie oznacza to jednak, że żyła II jest zw yczajnym w ypełnieniem szczeli
ny n a dnie morza. Być może, że istnieje jakiś związek m iędzy tą in tru - zją ku dołowi a w yciskaniem m ateriału z c ku d (por. str. 234).
Na lew ym sk ra ju fig 3 widzim y jeszcze frag m en ty dużej ż y ł y k l a s t y c z n e j III przeciętej kilkom a drobnym i uskokam i (pionowymi i poziomymi). Ż yła ta m a dużą, kilkunastom etrow ą rozpiętość pionową.
Ławica m acierzysta tej żyły nie jest znana. Z n ajd u je się ona niżej po
ziomu rzeki.
Dla uzupełnienia obrazu środowiska opisanych żył należy nadm ienić, że około 10 m ponad d w ystępuje dw um etrow ej miąższości kom pleks piaskowca o stru k tu rz e osuwiskowej. Być może, że osuw isko to było im pulsem dla in tru zji żyłowych w tej części odsłonięcia (por. str. 249).
Ż y ł y p i a s k o w c o w e w H a m r a c h
P iękna odkryw ka z licznym i żyłam i klastycznym i znajduje się w p ra w ym brzegu W isłoka w H am rach (istniejący daw niej przysiółek R udaw ki Rym anow skiej) (fig. 4, tabl. XX, fig. 2, tabl. XXI, fig. 1, tabl. XXII, fig. 1, tabl. X X III, fig. 1, tabl. XXV, fig. 2).
Fig, 4 i tabl. XIX, fig 2 przedstaw ia najbardziej ku zachodowi w y
suniętą część odsłonięcia z żyłam i piaskowcowymi. Ż y ł a o z n a c z o n a c y f r ą I odchodzi od ław icy drobnoziarnistego piaskow ca B o jedno
rodnej stru k tu rz e i gładkich pow ierzchniach spągu i stropu. Pom im o znacznej ilości w yciśniętego m ateriału piaszczystego ław ica B nie w yka
zuje w sąsiedztwie żyły żadnej istotnej zm iany miąższości. Sam a żyła przebija pakiet łupków, a wyżej ławicę piaskowca o stru k tu rz e lam in o^- wanej falistej C i piaskowca D o stru k tu rz e lam inow anej rów noległej. Po pierw szych grubych sk rętach (ok. 40 cm) żyła w yraźnie cienieje i jej przekrój w miejscu, w k tó ry m przeb ija ona pierw szą ławicę C, w ynosi już tylko 5 do 8 cm. W yżej ław icy D żyła przebija łupki, rozgałęzia się i jedno z odgałęzień łączy się z ławicą E. Połączenie z ław icą E jest cią-
Fig. 4.Profilzachodniej części odsłonięciaw Hamrachkoło Rudawki Rymanowskiej,warstwy dolno-menilitowe Fig. 4.A partofthe outcropofthe LowerMenilitebeds in Hamrynear Rudawka Rymanowska. Explanationin the text
\
głe. Nie obserw ujem y tu żadnej pierw otnej pow ierzchni oddzielności ani różnic w teksturze skały. Ław ica E jest piaskow cem drobnoziarnistym o stru k tu rz e jednorodnej. W sąsiedztw ie m iejsca złączenia się żyły z ła
wicą pow ierzchnia spągowa ław icy E jest gładka i pozbawiona hierogli
fów. Jed n ak nieco dalej obserw ow aliśm y hieroglify wleczeniowe o kie
ru n k u około 90°. H ieroglify są zdeform ow ane zaczynającym się w ty m miejscu osuwiskiem F, k tó re spowodowało zaburzenia i rozerw ania w obrębie ławic C, D i E.
Powyżej m iejsca połączenia się żyły I z ławicą E odchodzi z niej nie
wielka żyła, która po p aru m ałych sk rętach biegnie niem al poziomo. Je st ona rozcięta uskokiem i widoczna tu ż n ad nią d ro b n a pozioma żyła jest jej dalszym ciągiem.
Ławice B i E są, ja k widzim y, sprzężone ze sobą za pośrednictw em żyły I, k tó rej m ateriał intrudow ał od dołu z ław icy B, przebił ławice la
m inowane C i D i n astępnie zlał się z tw orzyw em ław icy E.
Ż y ł a k l a s t y c z n a II (fig. 4) odchodzi przypuszczalnie z ław i
cy E, chociaż połączenia z n ią nie obserw ujem y. W górnej p a rtii je st ona również rozcięta uskokiem Z.
Ż y ł a III i j e j o t o c z e n i e jest interesującym problem em sedy- m entologicznym. Ław ica E, k tó ra dotychczas nie w ykazyw ała pow ażniej
szych deform acji, jest w ty m m iejscu silnie zaburzona osuwiskiem . Ł a
wica D je st rozciągnięta i w miejscu, w którym tendencja do rozciągania była najw iększa, utw orzyły się drobne graw itacy jn e uskoczki tw orzące m iniaturow y rów tektoniczny. Z aburzenia te d o tknęły ławicę D w cza
sie, gdy nie była ona jeszcze zdiagenezowana. W zdłuż tych drobnych dys
lokacji nie obserw ujem y żadnych zlustrow ań tektonicznych. Niżej leżąca ławica C je st n ato m iast rozerw ana. Pom iędzy ro zerw an e i odsunięte od siebie brzegi ław icy C w ciska się in tru z ja piaskowa. Źródłem tej in tru - zji była zapew ne ław ica leżąca głębiej i niewidoczna obecnie w odsłonię
ciu. N ad m iejscem rozerw ania w łupkach w ystępują luźne frag m en ty piaskowca, o których tru d n o powiedzieć, czy należą one do żyły klastycz- nej, czy są kaw ałkam i ław icy C.
D eform acje ław icy E oraz niżej leżących ławic D i C zostały spowo^- dow ane tarciem imais osuwiskowych F. O bjaw y ten sji widoczne w ty ch dw u ostatnich ław icach stw orzyły predyspozycję do pow stania w tym miejscu in tru z ji piaskowej.
Tabl. XXV, fig. 2 przedstaw ia profil dalszej części tego samego' od
słonięcia w H am rach. W.arstwy tu ta j odsłonięte leżą stratygraficznie nie
co wyżej od opisyw anych poprzednio. P rofil rozpoczyna się od ław icy osu
wiskowej A , k tó ra jest dla nas poziomem odniesienia dla w yżej leżących ławic piaskowców i łupków. N astępna z kolei ław ica B jest piaskowcem jednorodnym o te k stu rz e drobnoziarnistej. Z ław icy te j odchodzą żyły III b, IV bi i b2. Żyła IV b2 sprzęga ławicę B i C, tzn. łączy się z oby
dwoma w sposób ciągły.
Z ław icy C odchodzi szereg in tru z ji piaskowych. W p raw ej części profilu n a E od żyły V (tabl. X X I, fig 1) ławica je st drobnoziarnistym piaskowcem o grubolam inow anej stru k tu rze. W spągu tej ławicy, lecz w oddaleniu kilku m etrów od żyły V w ystępują drobne hieroglify nie
organicznego pochodzenia. W pobliżu miejsca, skąd odchodzi żyła klas- tyczna V, miąższość ławicy C dw ukrotnie m aleje (z 18 do 8 cm). Jej
— 238 —
s tru k tu ra staje się odtąd nie uporządkow ana (jednorodna), a ze- spągu znikają wszelkie hieroglify. W środkowej części profilu ławica C jest sprzę
żeń,a z ław icam i D i B za pośrednictw em żył IV a i i b2 oraz III a.
W lew ym krańcu odkryw ki ław ica C przechodzi całkowicie w pow y
ginaną i dość grubą żyłę (tabl. X XII, fig. 1), k tó ra łączy się z ławicą D.
Na W od w spom nianej powyżej żyły I ławica C zanika. W łupkach n a jej przedłużeniu zaznacza się jedynie spiaszczona sm uga bez w yraźnych zarysów ławicy. M ateriał ław icy C został w ty m m iejscu najw idoczniej całkowicie w yciśnięty ku górze.
Sprzężona z C ławica D w ykazuje n a całej przestrzeni odsłonię
cia nieregularności w stropie oraz odchodzą od niej liczne żyły klas- tyczne. Ławica ta posiada stru k tu rę jednorodną, tek stu rę drobnoziarni
stą i nie m a na spągu żadnych hieroglifów.
W miejscu, w którym łączy się z nią żyła I c, od stropu ław icy od
chodzi poziome odgałęzienie żyłowe, które „oblew a” ze w szystkich stro n pakiet łupków z cienką ławiczką węgla.
W tej części profilu, k tó ra n a ry su n k u oznaczona jest cy frą III, ła
wica D jest rozerw ana. Zachodni koniec rozerw anej ław icy kończy się żyłam i a i 0 1, Pierw sza z nich łączy się z ław icą C, druga natom iast przedstaw ia się pod postacią poziomej i odgiętej żyły, k tórej oś biegnie rów nolegle do ściany odkryw ki. P ra w y (wschodni) brzeg rozerw anej żyły jest natom iast tylko awężony. W przestrzeni w ytw orzonej przez roze
rw anie ław icy D zn ajd u ją się frag m en ty piaskowca żyłowego b. Z uw agi na trudności techniczne nie udało się n am w ty m m iejscu dotrzeć do nie zw ietrzałej skały, przeto stosunek in tru z ji żyłowej III b do żyły III a i jest niejasny.
N a praw o od dyslokacji w rejonie oznaczonym cyfrą IV odchodzi od ław icy D m ała żyła, k tó ra przeb ija w yżej leżącą w arstw ę lam inow a
nego piaskowca E oraz mułowiec osuw iskowy F. Bezpośrednio n ad stro
pem ław icy m acierzystej żyła je st bardzo cienka (2 cm), w yżej grubieje i rozdziela się obejm ując fragm ent nadległego m ułow ca (tabl. X X III, fig. 1). F ragm ent ten nie został poruszony z m iejsca przez in tru d u jący piasek, jak o tym świadczą zachowane w pierw otnym położeniu rysy stru k tu raln e.
In te rp re ta c ja sedym entologiczna górnej p a rtii w spom nianej już ży
ły V nastręcza pew ne trudności. Wiąże się to- ze zmianami, jakie zacho
dzą w w ykształceniu ławic D, E i F w tej części profilu (tabl. XXV, fig. 2).
Osuwiskowa ław ica F, k tó ra w zachodniej części profilu jest w y
kształcona pod postacią m ułowca z drobnym i i rzadkim i toczeńcami ila
stych piaskowców, przechodzi stopniowo, lecz dość szybko w lity drob
noziarnisty piaskowiec o stru k tu rz e jednorodnej. Miąższość tej ławicy w ydatnie w zrasta kosztem zerodowanej ław icy D, której m ateriał być może zmieszał się z m ułem dając początek ław icy piaskowcowej F.
W ław icy D zaznacza się dfetomiast dwudziielność podkreślona z po
czątku jedynie cienką smugą łupku. G órna część tej ławicy D i przeista
cza się rychło w u tw ór osuwiskowy, który, w m iarę jak przesuw am y się k u wschodowi, w odsłonięciu zajm uje coraz niższe położenie względem ław icy F.
— 240 —
Dolna część D2 u trzy m u je c h arak ter litego piaskowca i łączy się ści
śle z żyłą klastyczną V. Poza w spom nianą żyłą w k ieru n k u zachodnim nie w idać w łu p k ach żadnego utw oru, k tó ry by mógł odpowiadać D2.
Nie udało się nam n ie ste ty w teren ie rozstrzygnąć problem u, czy om a
w iana dolna p a rtia D 2 ma c h a ra k te r ław icy pow stałej na drodze zw y
czajnych procesów sedym entacyjnych, czy też je st k o n ty n u acją żyły V.
W p raw y m sk raju naszego profilu przedstawionego' n a tabl. XXV, fig. 2 jest jeszcze jed n a dość duża żyła klastyczna (tabl. XX, fig, 2), której dolna część jest w odkryw ce niewidoczna. P rzebija ona w arstw ę B i C, w yżej leżące łupki z osuw iskiem i łączy się z ławicą F. W stropie tej ławicy n ad miejscem połączenia się żyły VI z piaskowcem F odchodzi jeszcze k u górze niew ielka in tru z ja piaskow a zakończona k rótkim na
brzm ieniem .
I n n e t y p y ż y ł k i a s t y c z n y c h z w a r s t w k r o ś n i e ń s k i c h
R ozpatryw ane dotąd żyły klastyczne odchodziły od ławic piaskow cowych o w yraźnej pow ierzchni stropow ej. In tru z ja piaskow a może jed
n ak być w y tw arzan a przez ławice, k tó re w stropie stopniow o i niew y
raźnie przechodzą w spiaszczony łupek (mułowiec). Ławice tego ty p u czę
sto o stru k tu ra c h osuw iskowo-spływowych są charakterystyczne dla w arstw dolno-krośnieńskich i przejściow ych. Żyły klastyczne odchodzą-
Fig. 5. Drobne ży ły k la sty czn e w stropie ła w icy osu w isk ow ej. B esko, w a rstw y p rzejściow e
Fig. 5. S m all dikes raisin g from th e top part o f a slum p deposit. L ow er K rosno beds, eocen, B esk o
•
ce od takich ławic k u górze nie m ają w sw ojej dolnej (początkowej) czę
ści ostro zarysow anych -granic. M ateriał piaszczysty takich żył spraw ia w rażenie, jak gdyby „rozpływ ał się” w m asie m ułowca tw orzącego p a r
tie stropow e ławic, o których mowa. Żyły klastyczne o takich niew y-
raźnie zaznaczonych granicach w dolnej p a rtii m ożna oglądać w odlkryw- kaich w arstw dolno-krośnieńskich nad W isłokiem w W em ejów ce.
W stropow ych mułowcach niektórych ławic piaskowcow ych w ystę
pują niekiedy nieregularne in tru z je o niew yraźnych granicach, co do k tó ry ch nasuw a się podejrzenie, że utw orzyły się jeszcze w ruchom ym osadzie. Być może, że m am y tu do czynienia z w yciąganiem luźnego piaszczystego m ateriału przez ru ch w irow y w spływ ającej ilasto-piaszczy- stej m asie (fig. 5 a).
Obok takich n ieregularnych in tru zji piaskowych w y stępują niekiedy w m ułow cach drobne uszeregow ane rów nolegle do siebie żyłki piaskow cowe (fig. 5 b, c, d, e). N achylenie tych drobnych in tru zji jest skierow ane przeciw nie do kieru n k u ru ch u osadów ustalonego n a podstaw ie badań sedym entologicznych. Na przykładzie przedstaw ionym n a fig. 5 widzi
my, że te prostolinijne żyłki nachylone są k u zachodowi. P ow stały one przypuszczalnie w m iejscu tw orzących się szczelin rozw arcia (pod dzia
łaniem pary sił) w osadzie o skłonności do obsuw ania się w kieru n k u wschodnim.
Nieznaczne rozm iary om aw ianych intruzji, ich niejednokrotnie za
burzone przez ru ch osuw iskowy k ształty św iadczyłyby o pow staw aniu pod niew ielkim nadkładem świeżego' osadu.
W spągu ławic osuw iskowych obserw uje się rów nież d r o b n e w y c i ś n i ę c i a o charakterze żył piaskowcowych. Ich rozm iary są przew aż
nie niew ielkie. Często są tu u tw ory m ające kształt n ieregularnych g ar
bów przypom inających hieroglify — ślady pełzania. Niekiedy na spągu piaskowców w ytw arza się sieć takich w ałków i wówczas p r z y p o m i n a j ą o n e swoim w yglądem ś l a d y w y s y c h a n i a (tabl. X X III, fig. 2).
Genezę tych utw orów w yjaśnia fig. 6. P rzedstaw ia ona fragm ent od
k ry w k i w Tylaw ie w w arstw ach dolno-krośnieńskich na p raw y m brzegu
Fig. 6. Spękania w iłach w spągu ła w icy osuw iskow ej w y p ełn io n e m ateriałem piaszczystym . T ylaw a, w a rstw y doln o-k rośn ień sk ie
Fig. 6. The sandstone fillin g s of th e sm all ten sion cracks on the bottom part of a slum p deposit. Low er K rosno beds, T ylaw a
— 242 —
Jasiołki. R uch osuw iskowy w w arstw ie a spowodował rozciąganie w pod
ścielającym osadzie b. W rezultacie tego rozciągania w ytw orzyły się w spągu liczne uskoki graw itacyjne i m iniaturow e rowy. Poniew aż roz
ciąganie objęło rów nież podścielający piaskowiec osad ilasty, pow staw ały w ty m ostatnim szczeliny, w k tó re w ciskał się piasek.
Isto tn a różnica między takim i utw oram i a typow ym i żyłam i polega nie n a wielkości czy n a k ieru n k u in tru zji (w tym przypadku ma ona miejsce k u dołowi), ale n a różnicy w konsystencji intrudującego m ate
riału. Piasek, k tó ry w ciskał się w szczeliny dając n a spągu drobne żyły przypom inające ślady w ysychania, nie był upłynniony, ponieważ zacho
w ały się n a spągu hieroglify.
III BUDOWA LITOLOGICZNA PIASKOW CÓW ŻYŁOWYCH M ateriał, z którego zbudow ane są opisyw ane żyły klastyczne, przed
staw ia się obecnie jako t w a r d y z b i t y p i a s k o w i e c o s p o i w i e w a p i e n n y m . W pły tk ach cienkich nie różni się on od pias
kowców ławic m acierzystych intruzji.
Z iarna piaskowców żyłowych z dolnych łupków m enilitow ych w R u dawce Rym anow skiej są przew ażnie drobne i ostrokraw ędziste. R ozm iary ich w ahają się w granicach od 0,04 do 0,14 mm. N iew ielki odsetek ziarn posiada rozm iary n ie mieszczące się w podanych granicach. P rzeciętne średnice w ynoszą około 0,09 mm.
Ilość spoiwa w e w szystkich szlifach z ty c h piaskowców je st znaczna.
Spoiwo to jest w apienne i może zajm ować n aw et 60% widocznej w p ły t
ce cienkiej pow ierzchni. v
O dmiennie przedstaw ia się te k stu ra piaskowców żyłowych odsłonię
tych w potoku Łapszańskim (str. 227). P rzeciętna średnica ziarn wynosi 0,28 mm. W iele z nich m a rozm iary większe, dochodzące do 4 i 6 mm, a naw et i 1 cm. Duże ziarna są zwykle obtoczone. Spoiwo, rów nież wa
pienne, je st jednak m niej rozw inięte niż u piaskowców żyłowych z R u
daw ki i ziarn a są lepiej upakow ane.
G łów nym składnikiem żył klastycznych w e fliszu jest oczywiście kwarzec. Poza tym w ystępują w nich te wszystkie m inerały, k tó re są akcesorycznym i składnikam i piaskowców fliszowych.
Pospolitym składnikiem wszystkich piaskowców żyłow ych są frag
m enty łupków porw ane przypuszczalnie podczas intruzji. Niekiedy m ają one w yraźnie zindyw idualizow ane kształty, co by wskazywało' na dość znaczny stopień diagenezy osadu ilastego w czasie in tru zji dużych żył k la stycznych. Niezależnie od tych porw aków łupkow ych w piaskowcach ży
łowych, podobnie jak w większości zw yczajnych piaskowców fliszowych, są spore ilości rozproszonej substancji ilastej.
Często w żyłach klastycznych pojaw ia się s tru k tu ra fluidalna. Je st ona podkreślona rów noległym do ścian żyły ułożeniem w ydłużonych ziarn kw arcu, blaszek m iki lub kaw ałków na wpół zdiagenezowanych iłów. S tru k tu ra fluidalna nie jest jednakowoż regułą w piaskowcach ży
łowych i często lub bodaj częściej obserw ujem y stru k tu ry bezładne.
IV ZMIANY DIAGENETYCZNE W PIASKOW CACH ŻYŁOWYCH W odkształceniach widocznych na żyłach klastycznych u trw aliła się rozpoznaw alna kolejność procesów diagenezy zachodzących w osadzie ilastym . Ż y ł y k l a s t y c z n e dzięki sw ojem u przew ażnie prostopad
łem u lu b skośnem u względem u w arstw ienia przebiegowi należą do ty ch nielicznych s tru k tu r w e flisau, które z a r e j e s t r o w a ł y z m i a n y k o m p a k c y j n e zachodzące pod w pływ em ciężaru grom adzącego się osadu 1.
M niej lub bardziej prostolinijne pierw otnie intiruzje piaskowe zostały pod w pływ em kom pakcji zm ięte i w ielokrotnie sfałdow ane. Fałdow aniu tem u tow arzyszyły zm iany w miąższości podobne do tych, jakie obser
w u jem y w fałdach tektonicznych. M ateriał je st w yciśnięty ze skrzydeł fałdów i gromadzi się w siodłach (por. żyła I) (tabl. XXV, fig. 2).
Fig. 7, K om pak cyjne spękania ży ł k lastycznych. K acw iń sk a rzeka, flisz podhalański;
a — ż y ła b iegnąca sk ośn ie do w arstw ow an ia, b — ży ła pion ow a Fig. 7. B edd ing c le a v a g e surfaces crossing through th e dikes. P od h ale F lysch
N a przegubach sfałdow ań nie w idzim y żadnych spękań lub szczelin.
Widoczne zaburzenia, o których mowa, pow stały w czasie, gdy m ateriał żyły był nie zdiageneizowany i zachował zdolność do deform acji plastycz
nych. Pod ty m względem w idzim y analogię z niektórym i fałdam i sedy
m entacyjnym i. '
Stopień sfałdow ań jest różny n aw et u żył wychodzących z jednej ła
wicy m acierzystej. Zależy to od k ieru n k u in tru z ji piaskowej. N ajw ięk
szym zmianom podległy te żyły, które intrudow ały prostopadle do u w a r
stw ienia. Słabiej zaznaczają się deform acje kom pakcyjne w żyłach prze
biegających skośnie do uw arstw ienia, a niewidoczne są zupełnie w żyłach poziomych.
Osie fałdów leżą zw yczajnie w płaszczyznach oddzielności łupkow ej.
Na pow ierzchniach żył klastycznych we fliszu w y stęp u ją z reguły ch arak tery sty czn e z m a r s z c z e n i a (tabl. XXIV, fig. 1, 2; fig. 7). Są
1 G łów nym m otorem przem ian diagenetycznych w osadzie ila sty m b ył prze
de w szy stk im ciężar grom adzących się osadów . Ż yły klastyczne' zajm ow ały w sto sunk u do tej siły tak ie położenie, jak ie później zajęły zw yczajn e ła w ice p ia sk o w c o w e w zg lęd em n a cisk ó w górotw órczych. Stąd bierze się podob ieństw o deform acji k om pakcyjnych w żyłach piask ow cow ych do w ie lu zaburzeń tek tonicznych obserw o
w a n y ch w ław icach.
one rów nież rów noległe do złupkow acenia. W yglądem przypom inają nie
kiedy pręgi failiste lub m iniaturow e skiby tektoniczne. Zm arszczenia po
jaw iają się we w szystkich żyłach, które przebiegają skośnie do u w ar
stwienia. ;
Geneza tych s tru k tu r pow ierzchniowych jest w yw ołana tendencją do poszerzania się żył pod w pływ em nacisku. W charakterze tych zm arsz- czeń zaznaczają się pew ne różnice uw arunkow ane ułożeniem żyły wzglę
dem uw arstw ienia. Jeżeli in tru z ja przebiegała pionowo do uw arstw ienia, w jej p rzek ro ju poprzecznym zaznaczają się pow ierzchnie nieciągłości wywołane rozpływ aniem się m ateriału żyły n a boki w zdłuż płaszczyzn prostopadłych do k ieru n k u działania siły (fig. 7). Form ą zew nętrzną tych zaburzeń w ew nętrznych są m niej lu b (bardziej sym etryczne zmarszczki i nabrzm ienia na pow ierzchni żył 1.
Na pow ierzchniach żył klastycznych przebiegających < skośnie do uw arstw ienia zm arszczenia są asym etryczne. Przypom inają one swoim wyglądem m iniaturow e skiby tektoniczne (fig. 7). N a w ygładzonych lub nadw ietrzałych przekrojach prostopadłych żył widzimy, że brzegi tych skib przypadają na linie intersekcyjne esowato' w ygiętych pow ierzchni nieciągłości w ew n ątrz piaskowca żyłowego. Pow ierzchnie te w ytw orzyły się pod ścinającym działaniem p a ry sił pow stałych z pionowego nacisku na pochyloną skośnie żyłę (fig. 7). W szlifach m ikroskopow ych ow e po
wierzchnie nieciągliwości uw y d atn iają się ciem niejszą barw ą spoiwa i reo rien tacją diagenetyczną w ydłużonych ziarn i blaszek m iki w k ie
ru n k u rów noległym do ty ch powierzchni. Ciem niejsza b arw a spoiwa w ią
że się przypuszczalnie z późniejszą p en etracją substancji bitum icznych, reorientacja natom iast z poślizgami wzdłuż om aw ianych pow ierzchni.
Poślizgi te n astąpiły w osadzie, k tó ry u tracił już sw oją płynność, ale nie postrądał jeszcze in terg ran u larn ej plastyczności.
Esowato w ygięte pow ierzchnie nieciągłości swoimi krańcam i zbiegają się z w yraźnym i pow ierzchniam i oddzielności w otaczających łupkach. To samo dotyczy pow ierzchni nieciągłości, k tó re opisyw aliśm y przedtem i k tó re biegły prostopadle ido ścian pionowych odcinków intruzji. Możemy je zatem uw ażać za re z u lta t tych sam ych procesów, które doprow adziły do w ytw orzenia się oddzielności łupkow ej.
D eform acje o któ ry ch pisizemy, są przypuszczalnie nieco późniejsze od zafałdow ań żył klastycznych, chociaż oba proicesy w pew nym m om en
cie m usiały siię zacząć zazębiać. W ystępują one u w szystkich żył piaskow
cowych skośnych do uw arstw ien ia bez względu na stopień sfałdowania.
____ Jeżelibyśm y przyjęli, że pionowe in tru z je m iały m niej w ięcej pro
stolinijny przebieg, to rozprostow ując sk ręty obecnie silnie sfałdow anych żył pow inniśm y otrzym ać m inim alną wielkość kom pakcyjnego zgniece
nia osadu ilastego. Poczynione w ty m k ieru n k u próby dały dość zgodne wyniki dla różnych żył klastycznych. M inim alna wielkość zm iany miąż-
— 244 —
1 D eform acje te są an alogiczne do w y w o ły w a n y c h w drodze dośw iadczalnej w obciążanych próbkach spiaszczonych iłó w (W. P a u l e k e 1912 i inni).
szóści osadu ilastego bez uw zględnienia popraw ek w ynikłych ze zm ian s tru k tu ry w e w n ę trz n e j. żył oraz drobniejszych odkształceń wynosi prze
ciętnie od 1,6 do 2.
H. D. H e d b e r g (1936) w yróżnił w procesie diagenezy i graw ita
cyjnej kom pakcji osadu ilastego 4 stadia: 1 stadium reo rien tacji m echa
nicznej (mechanical rearrangem ent stage), 2 stadium odw odnienia (de- w atering stage), 3 stadium m echanicznej deform acji (mechanical defor
m ation stage), 4 stadium rek ry stalizacji (recrystallization stage).
Większość in tru z ji piaskow ych we fliszu pow stała najpraw dopodobniej w dw u pierw szych stadiach. W edług H. D. H e d b e r g a porow atość osadu ilastego' pod ciężarem 3000 m własnego nadkładu zm niejsza się do 10%.
Możemy z peiwnym przybliżeniem przyjąć, że w artość ta odpowiada kom pakcji graw itacyjnej łupków m enilitow ych pod ciężarem serii kroś
nieńskiej 1.
P rzy jm u jąc dw ukrotną redukcję miąższości osadu ilastego wyliczoną na podstaw ie deform acji żył klastycznych dochodzim y do w niosku, że po
row atość jego w czasie in tru z ji piaskowych n ie była m niejsza od *55%.
Zgodnie z poglądem H. D. H e d b e r g a trzecie stadium diagenezy, to znaczy stadium mechanicznej deform acji zaczyna się w ów czas,’ gdy po
row atość osadów ilastych spadnie do 30— 35%. I n t r u z j e p i a s k o w e w e f l i s z u p o w i n n y z a t e m p o w s t a w a ć g ł ó w n i e w d w u p i e r w s z y c h s t a d i a c h . W niosek ten pokryw a się z pew nym i ob
serw acjam i, o któ ry ch będzie mowa w następnym rozdziale (str. 248). De
form acje w piaskowcach żyłowych przypadają natom iast na II i III sta
dium diagenezy iłów 2.
V. WARUNKI I MECHANIZM POW STAW ANIA IN TRU ZJI PIASKOW YCH W OSADACH FLISZOW YCH
Ju ż p rzy pow ierzchow nej obserw acji żył klastycznych w e fliszu na
suw a się oczywisty wniosek, że m a t e r i a ł i n t r u d o w a n y m u s i a ł b y ć n i e s k o n s o l i d o w a n y m, u p ł y n n i o n y m p i a s k i e m . P otw ierdzają to przypuszczenie zm iany kom pakcyjno-graw itacyjne n a sa
mych żyłach, obecność s tru k tu r fluidalnych itp. In tru zje piaskowe za
częły się zatem w niezdiagenezowanym jeszcze osadzie.
M echanizm tw orzenia się intruzyw nych żył klastycznych jest znany w ogólnych zarysach 3. Polega ona na w yciskaniu upłynnionnych piasków k u r z a w k i przynajm niej w szerszym słowa tego znaczeniu. Nie jesteś
m y w stanie udzielić odpowiedzi na pytanie, czy in tru d u jący piasek miał
1 Łupki fliszo w e są dodatkow o sprasow ane przez procesy tek toniczne. Ich obecna porow atość jest z teg o pow odu m niejsza od tej, która w y n ik a z kom pakcji graw itacyjnej pod w p ły w em ciężaru nadkładu.
2 N ie poruszam y w ty m m iejscu zagadnienia deform acji tek ton iczn ych w ży ła ch klastycznych, o których b ęd zie jeszcze m ow a w dalszej części tej pracy (str. 252).
3 Z estaw ien ie literatu ry na ten tem at podają R. R. S h r o c k , (1948) oraz R. G.
G a r e c k i (1956).
