R O C Z N I K P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A G E O L O G I C Z N E G O A N N A L E Ś D E L A S O C I f i T f i G f i O L O G I Q U E D E P O L O G N E
T o m (Volum e) X L — 1970 Z e sz y t (F ascicu le) 1 K r a k ó w 1970
L ID IA M A L IN O W S K A 1
RODZAJ PLATYSPHINCTES W GÓRNYM OKSFORDZIE JURY CZĘSTOCHOWSKIEJ
(Tabi. V, 4 fig.)
Le genre Platysphinctes dans I'Oxfordien superieur des environs de Częstochowa
(PI. V , 4 Figs.)
T r e ś ę : A u to r k a o p is a ła n o w y g a tu n e k P la ty s p h in c te s ovalis: s p .n . z o sa d ó w o k sford u górnego Ju ry C z ę sto c h o w sk ie j (Łobodno). Rodzaj Pla ty s p h in c te s dotychczas n ie b y ł zn an y z o sad ó w jury P o lsk i.
Rodzaj Platysphinctes został wyróżniony i opisany w roku 1961 przez H. T i n t a n t. Za genotyp tego' rodzaju autor ten uznał gatunek Pla
tysphinctes perplanatus T i n t a n t (19161, tabl. I, fig. 1). Według diag
nozy tego rodzaju maksymalna średnica poszczególnych okazów wynosi 160 mm; są to formy ewolutne o prostym ujściu. Na skrętach zewnętrz
nych u osobników dojrzałych ornamentacja skorupy zmienia się raptow
nie po każdym przewężeniu. Żeberka początkowo bifurkacyjne ustępują na rzecz trifurkacji niekiedy dischizotomicznej.
Wydzielenie nowego rodzaju podyktowane zostało tym, że gatunki na
leżące do niego wykazują znaczne zróżnicowanie żeberkowania. Odcinają się zdecydowanie od gatunków rodzaju Perisphinctes sensu lato> znanych w osadach oksfordu, szczególnie przy porównaniu ornamentacji w skrę
tach dojrzałych. O ile u Perisphinctes sensu lato przeważają ogólnie biorąc żeberka monoschizotomiczne, o tyle u gatunków rodzaju Pla
tysphinctes dominują żebra polifurkacyjne niekiedy dischizotomiczne. Ta ostatnia cecha pozwoliła H. T i n t a n t na przeprowadzenie pewnej ana
logii z niektórymi gatunkami rodzaju Ataxioceras z dolnego kimerydu, szczególnie z grupy „inconditum”. Według H. T i n t a n t (19161) uderza także znaczne podobieństwo gatunków rodzaju Platysphinctes do gatun
ków rodzaju Choffatia ze środkowego keloweju np. Choffatia waageni (T e i s s.). Bliższe jednak obserwacje wykazały różnice w żeberkowaniu na skrętach zewnętrznych i wewnętrznych, w ilości i charakterze prze
wężeń, a także w rozwoju linii przegrodowej.
Już J. S i e m i r a d z k i (1889, p. 138) zauważył, że u Perisphinctes ( = Choffatia) waageni T e i s s. typ żeberkowania wiązać by można z typem żeberkowania u Ataxioceras polyplocum ( Re i n. ) . To samo sta
nowisko przyjmuje J. N e u m a n n (1907) przy omawianiu takich ga
tunków jak: ,,Perisphinctes” polygyratus R e i n . , „ P ” cetechovius N e u -
1 Instytut G eologiczny, W arszaw a, ul. R a k o w iec k a 4.
12 R o c z n ik P T G t. X I, z. 1
m a n n , „P.” cetechovius var. N e u m a n n, „ P ” planula var. laxevoluta F o n t . , „P.” aff. inconditus F o n t . , ,,P.” praelotharius N e u m a n n .
Idąc za tokiem rozumowania H. T i n t a n t można sądzić, że rodzaj Platysphinctes występujący w osadach oksfordu jest pośrednim ogniwem między rodzajem Choffatia (gatunki ex gr. waageni T e i s s.) z keloweju środkowego i rodzajem Ataxioceras (gatunki ex gr. lothari O p p.) z ki- merydu dolnego. H. T i n t a n t (19)61) uważa jednak, że te podobieństwa należy wiązać ze zjawiskiem homeomorfii między rodzajami należącymi w rzeczywistości do trzech różnych podrodzin. Według H. T i n t a n t ro
dzaj Platysphinctes został umieszczony w podrodzinie Perisphinctinae.
W analizie nowego rodzaju H. T i n t a n t (19161) omówił zbieżności i rozbieżności w żeberkowaniu skrętów wewnętrznych między gatunkami rodzaju Platy sphinct es a Orthosphinctes S c h i n d e w o l f , Perisphin- ctes (sensu stricto) W a a g e n, Arisphinctes B u c k m a n n , Kranaos- phinctes B u c k m a n n , Pseudarisphinctes A r k e 11. Uzyskane wyniki wykazały odmienny w szczegółach typ żeberkowania, czym potwierdziły słuszność wydzielenia przez H. T i n t a n t nowego rodzaju.
Już w roku 19135 zwrócił uwagę W. J. A r k e 11 na gatunki z górnego oksfordu posiadające ślady rozwidlenia dischizotomicznego. Uważał jed
nak, że są to gatunki rodzaju Perisphinctes — podrodzaju Orthosphinctes.
Według H. T i n t a n t , który tę ewentualność wziął także pod uwagę, rodzaj P laty sphinctes ma jednak szansę samodzielnego istnienia z uwagi na różnice w ornamentacji.
Rodzaj Platy sphinctes T i n t a n t został uznany przez R. E n a y (1966) jako podrodzaj rodzaju Lithacoceras. Powyższe stanowisko R. E n a y uzasaćLnia silnym podobieństwem podrodzaju P laty sphinctes do Larche- ria, a który to podrodzaj jest zaliczony obecnie do rodzaju Lithacoceras.
Autorka niniejszego artykułu nie podziela stanowiska R. E n a y uważając, że różnice w żeberkowaniu między Larcheria a Platy sphinctes są dość znaczne. Zaznaczają się one nie tylko w skrętach zewnętrznych, ale i wewnętrznych. Niewątpliwie słuszna jest natomiast przynależność rodzaju P laty sphinctes do podrodziny Perisphinctinae. Wydaje się jednak, że ściślejsze określenie pozycji systematycznej tego rodzaju musi być poprzedzone jeszcze dokładnymi badaniami.
Rodzaj Platy sphinctes T i n t a n t ograniczony, jak się wydaje, do osadów oksfordu reprezentowany jest przez nieliczne gatunki:
Platy sphinctes perplanatus T i n t a n t , 1961 Platysphinctes talantiensis T i n t a n t , 19>61
Platy sphinctes (?) cetechovius ( N e u m a n n , 1907)
Platy sphinctes lothariformis ( N e u m a n n , 1907) — P. praelotharius ( N e u m a n n , p. 47)
Fig. 1. L ok alizacja o d sło n ięcia z Platys phinctes ovalis sp. n.
Fig. 1. L ocalisation de 1’a ffle u r em e n t a Platys phinctes ovalis sp. n.
— 179 —
Z osadów oksfordu w obszarze Polski pozakarpackiej gatunki tego rodzaju nie były dotychczas stwierdzane. W obrębie osadów Jury Często
chowskiej (Łobodno) — (fig. 1) znaleziono okaz, który może być zaliczony do rodzaju Platysphinctes.
P latysphinctes ovalis sp.n.
Tabi. V
H o l o t y p u s : Tabi. V. Muzeum Inst. Geol. 1139. II. 1 S t r a t u m t y p i c u m : górny oksford.
L o c u s t y p i c u s : Łobodno (Jura Częstochowska).
D e r i v a t i o n o m i n i s : ovalis — owalny kształt przekroju ostatnie
go skrętu.
M a t e r i a ł : jeden okaz.
W ym iary:
A B €
(S) 170 m m 115 m m 96 m m
(W) 0,20 0,28 0,27
(G) 0,21 0,23 0,26
(P) 0,48 0,50 0,48
A — k om ora m ie sz k a ln a ; B — o d c in e k sk o ru p y na g ra n icy k o m o ry m ie sz k a ln ej i części przegrod ow ej; C — część przegrodow a; (S) — śred n ica okazu; (W) — w y s o kość ostatniego sk r ę tu w sto su n k u do śr ed n ic y m u szli; (G) — szero k o ść o sta tn ie g o sk r ę tu w sto su n k u do śr ed n ic y m uszli; <P) — śred n ica p ę p k a w sto su n k u do śr ed n ic y m uszli.
K r z y w a żeberk ow a:
śred n ica okazu 170 m m — żeb erek 42
>» 140 m m — , 40
120 m m — , 40
n 100 m m — , 43
f9 ii 80 m m — , 43
>> if 50 m m — , 42
O p i s : Forma ewolutna, o skrętach obejmujących się w 1/3 wyso
kości; przekrój ostatniego skrętu owalny (fig. 2). Komora mieszkalna rozpoczyna się przy średnicy 115 mm. Pępek szeroki. Żeberkowanie silnie zróżnicowane tak w skrętach wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Żeberka początkowo1 dwudzielne w części przegrodowej stają się trój- a nawet czterodzielne. W części przegrodowej widać cztery przewężenia, dość głębokie i ograniczone uwypuklonym żeberkiem. Istnieją też żeberka rozwidlające się na obwodzie pępka. Na komorze mieszkalnej (ostatecz
nej ?) odległości między żeberkami głównymi są coraz większe. Żeberka są tu w większości trójdzielne, chociaż obserwuje się jedno żeberko
Fig. 2. Przekrój ostatniego skrętu (komora m ieszkalna) u g a tu n k u Platys phinctes ovalis n. sp. X0,7
Fig. 2. Coupe tra n sv ersa le de la lo g e term in a le (loge d ’habitation) d e Platys phinctes ovalis sp. n. X0,7
12*
dwudzielne. Na omawianym odcinku komory mieszkalnej (ostatecznej ?) widać trzy układy żeberek dischizotomicznych (fig. 3). Przewężenie jest głębokie, ograniczone uwypuklonym żeberkiem. Żeberka poza tym prze
wężeniem są ustawione zgodnie z jego kierunkiem. Żeberka główne są dobrze widoczne i pozwoliły na wykreślenie pełniejszej krzywej żeberko
wej (fig. 4). Linie przegrodowe słabo widoczne.
I
Fig. 3. U k ła d y żeberek d isch izo to m iczn y ch n a k om orze m ie sz k a ln e j (ostatecznej ?) u g a tu n k u P l a t y sphinctes ovalis sp.n.
Fig. 3. S y s te m e s de cotes d isch izoto m iq u es sur la lo g e d’h a b ita tio n (lo g e te r m i
n a le ?) de P la ty s p h in c te s ovalis sp.n.
60
50
40
30 20 IQ
Z
5 20 W 60 60 100 IZO KO 160 IQOmm
Fig. 4. K r z y w e ż e b e r k o w e p o szczeg ó ln y ch g a tu n k ó w rodzaju P la ty s p h in c te s T i m- t a n t , 1961. 1 — P la ty s p h in c te s ovalis sp.n. (holotyp — Polska); 2 — P la ty s p h in c te s p e r p la n a tu s T i n t a n t (1961, ta b i. I, fig . 1), h o lo ty p — F rancja; 3 — P l a t y s p h i n c tes cetechovius ( N e u m a n n ) (1907, tabi. II, fig. 8), h o lo ty p — C zech osłow acja;
4 — P la tysp hinctes (?) cetechovius ( N e u m a n n ) , H. T i n t a n t (1961, tabi. I, fig. 3); ;S —- średnica; z — liczb a żeberek
Fig. 4. C ou rb es m on tra n t l e d e v e lo p p e m e n t des cótes dans le s e sp e c e s de g enre Pla ty s p h in c te s T i n t a n t , 1961. 1 — Pla ty s p h in c te s ovalis sp.n. (h olotyp e — P o - logne); 2 — P la ty s p h in c te s p e r p la n a t u s T i n t a n t (1961, PI. I ,Fig. 1), h o lo ty p e — France; 3 — P la ty s p h in c te s cetechovius ( N e u m a n n ) (1907, PI. II, Fig. 8), h o lo ty p e — T c h e c o slo v a v q u ie ; 4 — P la ty s p h in c te s (?) cetechovius ( N e u m a n n ) ,
H, T i n t a n t (1961, PI. I, Fig. 3); S — diam etre; z — cótes
U w a g i : Opisany okaz jest największym ze znanych dotychczas oka
zów poszczególnych gatunków rodzaju Platysphinctes. Największe podo
bieństwo wykazuje do gatunku Platysphinctes cetechovius ( N e u m a n n ) (holotyp — J. N e u m a n n 19i07, tabi. II, fig. 8) szczególnie w skrętach wewnętrznych (tabela 1). Charakter rzeźby skorupy w części przegrodo-
— l'ai —
T a b e l a — T a b l e 1
(S) (W) (G) (P) (z)
Platysphinctes ovalis sp.n. 96 0,27 0,26 0,48 45
Platys phinctes cetechovius
( N e u m a n n ) 98 0,30 0,22 0,47 34
Platys phinctes (?) cetechovius
( N e u m a n n ) 92 0,24 0,24 0,47 33
(S) — średnica okazu w mm; (W) — wysokość ostatniego skrętu w stosunku do średnicy m u s z li; (G) — s z e r o k o ść o sta tn ie g o s k r ę tu w s to su n k u do śr e d n ic y m u sz li; (P) — śr ed n ic a p ęp k a w st o s u n k u do śr e d n ic y m u sz li; (z) — ilo ś ć że b e re k w o sta tn im sk rę cie .
wej przy tej samej średnicy jest prawie zbieżny, z tym jednak, że żeberka u Platysphinctes cetechovius ( N e u m a n n ) są bardziej od siebie odda
lone. Większe różnice zaznaczają się natomiast w wymiarach i w kształcie przekroju skrętów.
Okaz, zaliczony do gatunku Platysphinctes (?) cetechovius (N e u- m a n n ) a określony przez H. T i n t a n t (19/61, tabi. I, fig. 3), w części przegrodowej też wykazuje podobieństwo, szczególnie jeśli chodzi o w y
miary, natomiast krzywa żeberkowa wykazuje pewne różnice (fig. 4).
Rzeźba skorupy w części komory mieszkalnej (ostatecznej ?) u ga
tunku Platysphinctes ovalis sp.n. może być porównywana jedynie z rzeźbą u gatunku Platysphinctes perplanatus T i n t a n t (19161, tabl. I, fig. 1).
U pozostałych gatunków komora mieszkalna nie jest znana lub istnieją tylko jej małe fragmenty. Żeberka główne u gatunku Platysphinctes perplanatus T i n t a n t są rzadziej ustawione, a ponadto wykazują sil
niejsze pochylenie ku przodowi.
W y s t ę p o w a n i e : Platysphinctes ovalis sp.n. pochodzi z osadów oksfordu górnego w odsłonięciu Łobodno (Jura Częstochowska). Okaz został znaleziony w wapieniach marglistych. Występujące razem gatunki amonitów wskazują pozycję stratygraficzną P. ovalis sp.n. jako poziom
„Perisphinctes cautisnigrae” (L. Ma 1 i n o w s k a 19169).
I n s t y t u t Geologiczn y Z a k ł a d S t r a t y g r a f i i P r a c o w n i a Paleozoologii W a r s z a w a
W Y K A Z L IT E R A T U R Y REFER EN CES
A r k e l l W . J . (1935— 1948), A m o n og ra p h of 'the A m m o n ite s of t h e E n g lish C orallian beds. Pale ont. Soc., 1— 13, L ondon.
E n a y R. (1966), L ’O xfordien da n s la m o itie sud du Jura Franęais. Etude strati- graphique. N o u v . A rc h . M u s. H is t . N a t . L y o n , 2, 8, L y o n .
E n a y R., T i n t a n t H. , C a r i o u E. (1967), L es fa u n e s o x fo r d ie n n e s d’E u rop e m erid ion a le esisai d e zonation. Colloque I n t e r n a t i o n a l d u Jurassique. L u x e m bourg 1967.
M a l i n o w s k a L. (1969), P o z io m y a m o n ito w e o ksford u górnego w J u r z e C z ę sto ch ow sk iej. K w a r t . geol. ’t. 12, z. 3.
N e u m a n n J. (1907), D i e O x fo r d fa u n a v o n C etech ovitz. Beit r. P a ld o n t. O s t e r .- - U n g . Bd. X X . W ien.
S i e m i r a d z k i J. (1889), M on o g rap h isch e B esch reib u n g des A m m o n ite fl-G a ttu n g P erisp h in ctes. Pale onto gr., 45.
T i n t a n t H. (1961), E tu d es sur le s A m m o n ite s de l ’O x fo r d ie n su p e r ie u r de B o u r gogne. I. Les G en res Pla'tysphinctes nov. et L a rch eria nov. T r . L a b o r . Geol.
F acu lt . Sc. D ijo n , 19, D ijon.
RESUMfi
S o m m a i r e . L ’au teu r deerit une n o u v e lle esp ece, P la ty s p h in c te s o va lis n.sp., des sed im en ts d e l ’O x fo r d ie n superieur a Łobodno, dans les e n v iro n s de C zęsto chowa.
Une analyse des ammonites oxfordiennes a permis a H. T i n t a n t (1961) de definir le genre Platysphinctes. II a indique, comme espece type de ce genre, le Platysphinctes perplanatus T i n t a n t .
L’auteur a trouve, dans les sediments de l ’Oxfordien de Pologne a Łobodno (Fig. 1) un specimen appartenant au genre Platysphinctes. Ce specimen, bien conserve jusqu’a la loge d ’habitation, qui, il se peut, etait la loge terminale de l ’animal, a permis de definir une nouvelle espece.
Platypshinctes ovalis n.sp.
P la n c h e V
H o l o t y p e : Planche V — Mus. Inst. Geol. 1139.11.1 S t r a t u m t y p i c u m : Oxfordien superieur
L o c u s t y p i c u s : Łobodno, dans les environs de Częstochowa. Po
logne.
D e r i v a t i o n o m i n i s : la forme ovale de la coupe transversale du tour externe.
M a t e r i al: un specimen.
D i m e n s i o n s :
A В С
(S) 170 m m 115 m m 96 m m
(W) 0,26 0,28 0,27
(G) 0,21 0,23 0,26
CP) 0,48 0,50 0,48
A — lo g e d’h abitation; В — le test a la lim ite p o sterieu re de la lo g e d’habitation;
С — p a r tie c lo iso n n ee du test; (S) — diam etre; (W) — h a u teu r d e la lo g e ter m in a le par rapport au d iam etre du test; (G) — la rg eu r de la lo g e te r m in a le par rapport au d iam etre du test; (P) — d ia m etre de l ’o m b ilic par rapport au d ia m etre du test.
C ourbe montran't le d e v e lo p p m e n t des cotes:
d ia m etre 170 m m ; cotes 42
„ 140 m m ; ,, 40
„ 120 m m , ,, 40 100 m m ; „ 43
„ 80 m m ; „ 43
50 m m ; „ 42
Forme evolute, a tours s’embrassant a 1/3 de d ’hauteur du tour. La coupe transversale du tour terminal est ovale (Fig. 2). La loge d ’habita
tion apparait au diametre du test de 115 mm. Ombilic large. Sculpture tres differente sur les tours internes de meme que sur les tours externes.
— 183 —
Les cótes d’abord bipartites dans la partie cloisonnee de test deviennent tripartites et meme quadripartites. Dans la partie cloisonnee on voit quatre constrictions, assez profondes et bordees d’une cote plus convexe.
On voit aussi des cote qui bifurquent a la peripheric de l ’ombilic. Sur la loge d ’habitation (loge terminale?) les distances entre les cótes princi
pales augmentent. Les cótes y sont d ’ordinaire tripartites, on voit aussi une cóte bipartite. Sur la meme partie de la loge d ’habitation (loge ter
minale?) on voit trois systemes de cótes dischizotomiques (Fig. 3). La constriction est profonde et bordee d ’une cóte plus convexe, a laquelle les cótes posterieures sont paralleles. Les cótes principales, bien visibles, permettent d’etablir une courbe de developpement des cótes plus exacte
(Fig. 4). Sutures faiblement visibles.
R e m a r q u e s . Le specimen deerit ci-dessus depasse par sa taille tous les specimens jusqu’a present connus du genre Platysphinctes. II est le plus rapproche de Platysphinctes cetechovius ( N e u m a n n ) (holo- type — J. N e u m a n n , 1907, PI. II, Fig. 8), particulierement par ses tours internes. La sculpture de la partie cloisonnee en est presque iden- tique, sauf les cótes plus distancees chez Perisphinctes cetechovius (N e u- m a n n ) , mais les differences sont plus marquees dans les dimensions et dans la forme des coupes transversales des tours.
Le specimen determine comme Platysphinctes (?) cetechovius (N e u- m a n n ) (H. T i n t a n t , '19/61, PI. I, Fig. 3) dans sa partie cloisonnee se rapproche au nótre par ses dimensions, mais la courbe de developpe
ment des cótes en est differente (Fig. 4).
R e p a r t i t i o n . Platysphinctes ovalis n.sp. a ete trouve dans les sediments de l ’Oxfordien superieur a Łobodno pres de Częstochowa.
D ’autres especes d ’ammonites permettent de preciser l ’age comme zone a Perisphinctes cautisnigrae (L. M a l i n o w s k a , 19691).
In stitu t G eolo g iq u e t r a d u i t p a r S. G ą s io r o w s k i Fa culte de S tra tig ra p h ie
L ab oratoire de P a le o zo o lo g ie V a r so v ie
O B J A Ś N IE N IA T A B L IC Y V E X P L IC A T IO N S D E P L A N C H E V
P la ty s p h in c te s ovalis sp.n. (1139.11.1) h o lo ty p , część przeg ro d o w a i fr a g m e n t kom ory m ie sz k a ln ej '(os'tatecznej ?). G órny oksford, Ł obodno (Jura C zęsto ch o w sk a ) śred n ica okazu 170 m m
P la ty s p h in c te s ovalis sp.n. (1139.11.1), h o lo ty p e, p a rtie cloiso<nnee et lo g e d’h a b ita tion (loge te r m in a le ?). O x fo rd ien su p erieu re, Łobodno pres de C zęstochow a.
D iam etre de sp e c im e n 170 m m
L. Malinowska
