Roszczenie względem obdarowanego o uzupełnienie zachowku

Agnieszka Malarewicz-Jakubów

Roszczenie względem obdarowanego

o uzupełnienie zachowku

Studia Prawnoustrojowe nr 24, 97-105

2014

A g n ie sz k a M a la rew icz-J a k u b ó w

K a te d r a P r a w a C y w iln eg o - Z a k ła d P r a w a H a n d lo w e g o W y d ział P r a w a U n iw e r s y te tu w B ia ły m s to k u

Roszczenie względem obdarowanego

o uzupełnienie zachowku

Wstęp

Z g o d n ie z p r z e p is a m i p r a w a p o lsk ie g o , u p r a w n io n y m i do z a c h o w k u s ą z s tę p n i, m a łż o n e k o ra z ro d z ic e sp a d k o d a w c y , k tó rz y b y lib y p o w o ła n i do s p a d ­ k u z u s ta w y . Z g o d n ie z t r e ś c ią a r t. 991 § 1 k .c., je ż e li u p ra w n io n y j e s t tr w a le n ie z d o ln y do p ra c y albo je ż e li z s tę p n y u p r a w n io n y j e s t m a ło le tn i - p r z y s łu ­ g u ją m u d w ie trz e c ie w a rto ś c i u d z ia łu sp a d k o w e g o , k tó r y b y m u p r z y p a d a ł p rz y d z ie d z ic z e n iu u s ta w o w y m , w p o z o s ta ły c h p r z y p a d k a c h - p o ło w a w a r to ­ ści te g o u d z ia łu . N a to m ia s t z g o d n ie z b r z m ie n ie m a r t. 991 § 2 k .c., je ż e li u p r a w n io n y n ie o tr z y m a ł p rz y s łu g u ją c e g o m u z a c h o w k u w p o s ta c i d a ro w iz n y u c z y n io n e j p rz e z s p a d k o d a w c ę lu b p o w o ła n ia do s p a d k u w p o s ta c i z a p is u , p r z y s łu g u je m u p rz e c iw k o s p a d k o b ie rc y ro sz c z e n ie o z a p ła tę s u m y p ie n ię ż n e j p o trz e b n e j do p o k ry c ia z a c h o w k u lu b do je g o u z u p e łn ie n ia .

N a le ż y p o d k re ś lić , że ro s z c z e n ie o u z u p e łn ie n ie z a c h o w k u m a c h a r a k t e r s u b s y d ia rn y . M a m y z n im do c z y n ie n ia w ted y , g d y u p r a w n io n y n ie m oże o trz y m a ć n a le ż n e g o z a c h o w k u od sp a d k o b ie rc y . Z g o d n ie z t r e ś c ią a r t. 1000 § 1 k.c., w ta k im w y p a d k u m oże o n ż ą d a ć od osoby, k tó r a o trz y m a ła od s p a d k o ­ d aw c y d a ro w iz n ę d o lic z o n ą do s p a d k u , s u m y p ie n ię ż n e j p o trz e b n e j do u z u ­ p e łn ie n ia z a c h o w k u . O b d a r o w a n y j e s t z o b o w ią z a n y do z a p ła ty pow yższej s u m y ty lk o w g r a n ic a c h w z b o g a c e n ia b ę d ą c e g o s k u tk ie m d a ro w izn y . Z g o d n ie z w y ro k ie m S ą d u N a jw y ż sz e g o z d n ia 30 s ty c z n ia 2 0 0 8 r .1 u p ra w n io n y m oże d o ch o d zić od o b d a ro w a n e g o ro s z c z e n ia o z a c h o w e k w g r a n ic a c h o k re ś lo n y c h w a r t. 1000 k.c. i ty lk o od ty c h o b d a ro w a n y c h , k tó rz y o tr z y m a li d a ro w iz n ę d o lic z o n ą do s p a d k u .

98 Agnieszka Malarewicz-Jakubów

P o w y ż sz e ro sz c z e n ie w p r a k ty c e są d o w n ic z e j re a liz o w a n e j e s t rz a d k o , choć p e łn i is t o t n ą fu n k c ję p re w e n c y jn ą , b o w ie m sa m o je g o is tn ie n ie z a p o b ie ­ g a o m ija n iu u r e g u lo w a ń d o ty c z ą c y ch z a c h o w k u z a p o m o c ą d o k o n y w a n y c h z a ży c ia d a ro w iz n 2.

P rzesła n k i o d p o w ied zia ln o ści obdarow anego

W tr e ś c i a r t. 1000 k.c. w p ro w a d z o n y z o s ta ł w y ją te k od za sa d y , że z a d łu g s p a d k o w y o d p o w ia d a ją s p a d k o b ie rc y . N ie w s z y s tk ie o so b y o b d a r o w a n e w p rz e sz ło śc i p rz e z s p a d k o d a w c ę m o g ą b yć z o b o w ią z a n e do u z u p e łn ie n ia z a c h o w k u . W m y śl a r t. 1000 § 1 k.c. o tr z y m a n a d a ro w iz n a m u s i b y ć doliczo­ n a do z a c h o w k u 3. O d p o w ie d z ia ln y m i n a z a s a d z ie p rz e w id z ia n e j w a r t. 1000 § 1 k.c. n ie m o g ą b y ć o so b y p rz y jm u ją c e zw yczajow o p r z y ję te d ro b n e d a ro w i­ zny, s p a d k o b ie rc y o ra z o so b y n ie u p r a w n io n e do z a c h o w k u , je ż e li o trz y m a ły d a ro w iz n ę d a w n ie j n iż p r z e d d z ie s ię c iu la t y od o tw a r c ia s p a d k u , co w y n ik a z f a k tu , że ro s z c z e n ia te p r z e d a w n ia ją się z u p ły w e m l a t d z ie się c iu . Z a te m do k r ę g u osób, k tó r e m o g ą n a m ocy a r t. 1000 § k.c. o d p o w ia d a ć z a u z u p e łn ie n ie z a c h o w k u , n a le ż ą : o so b y u p r a w n io n e do z a c h o w k u (n ie z a le ż n ie od d a ty o tr z y m a n ia d a ro w iz n y ) o ra z osoby, k tó r e n ie s ą s p a d k o b ie rc a m i a n i u p r a w ­ n io n y m i z t y t u ł u z a c h o w k u , je ż e li o trz y m a ły d a ro w iz n ę w c ią g u d z ie s ię c iu l a t, lic z ą c w ste c z od o tw a rc ia s p a d k u 4.

O d p o w ie d z ia ln o ś ć o b d a r o w a n e g o z a l e ż n a j e s t o d k i l k u p r z e s ł a n e k . W d o k try n ie p r a w a w s k a z u je się, że u p ra w n io n y n ie m oże o trz y m a ć od s p a d ­ k o b ie rc y n a le ż n e g o m u z a c h o w k u , gdy:

- s p a d k o b ie r c a z o b o w ią z a n y do z a p ła ty z a c h o w k u j e s t s a m u p r a w n io n y do z a c h o w k u , k w o ta z a ś, k t ó r ą o d p o w ia d a , czyli n a d w y ż k a p o n a d w ła s n y z a c h o w e k , n ie w y s ta r c z a do z a s p o k o je n ia w cało ści ro s z c z e n ia oso b y u p r a w ­ n io n e j; - o g ó ln a k o n d y c ja m a ją tk o w a s p a d k o b ie rc y z o b o w ią z a n eg o do z a p ła ty z a c h o w k u j e s t z ła, s k u tk ie m czego e g z e k u c ja k ie r o w a n a p rz e z u p ra w n io n e g o do m a j ą t k u te g o s p a d k o b ie rc y o k a z u je się b e z s k u te c z n a ; - w a r to ś ć s t a n u c z y n n e g o s p a d k u s p a d k o b ie rc y p rz y jm u ją c e g o s p a d e k z d o b ro d z ie js tw e m in w e n ta r z a n ie w y s ta r c z a n a z a s p o k o je n ie z a c h o w k u 5. R o s z c z e n ie o u z u p e łn ie n ie z a c h o w k u m o ż n a r e a liz o w a ć w te d y , g d y u p r a w n io n y n ie m o że o tr z y m a ć n a le ż n e g o m u z a c h o w k u od ż a d n e g o ze s p a d ­

2 B. Kordasiewicz, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 10: Prawo spadkowe, Warszawa 2009, s. 901.

3 Zobacz też art. 994 § 1 k.c. odnoszący się do obliczania zachowku.

4 Tak: B. Kordasiewicz, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 10: Prawo spadkowe..., s. 902. 5 J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w zarysie, Warszawa 1967, s. 331; B. Kordasiewicz, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 10: Prawo spadkowe..., s. 902.

k o b ie rc ó w o ra z w te d y , g d y u p r a w n io n y o tr z y m a ł część n a le ż n e g o z a c h o w k u od s p a d k o b ie rc ó w . U s ta w a w p r o w a d z a p ie r w s z e ń s tw o o d p o w ie d z ia ln o ś c i s p a d k o b ie rc ó w p rz e z o b d a ro w a n y m i. U p r a w n io n y m u s i w y k a z a ć o k o liczn o ści w o d n ie s ie n iu do k a ż d e g o ze sp a d k o b ie rc ó w . J e ś l i choć je d e n z n ic h m oże p o k ry ć z a c h o w e k , o d p o w ie d z ia ln o ść o b d a ro w a n e g o n ie p o w s ta je . W w y p a d k u , w k tó r y m od je d n e g o lu b k ilk u s p a d k o b ie rc ó w m o ż n a u z y s k a ć ty lk o część n a le ż n e g o z a c h o w k u , o d p o w ie d z ia ln o ść o b d a ro w a n e g o o b e jm u je je d y n ie nie- p o k r y tą część6. S u b s y d ia r n o ś ć o d p o w ie d z ia ln o śc i o b d a ro w a n y c h z a z a c h o w e k p o le g a n a ty m , że u p ra w n io n y do z a c h o w k u p o w in ie n sw oje ro s z c z e n ie s k ie ­ ro w a ć w p ie rw s z e j k o le jn o śc i w z g lę d e m sp a d k o b ie rc ó w , n a s tę p n ie do z a p is o ­ b ie rc ó w w in d y k a c y jn y c h , a d o p ie ro w r a z ie n ie m o ż n o śc i o tr z y m a n ia z a c h o w ­ k u od p o w y ż sz y c h m o że m ie ć z a s to s o w a n ie o d p o w ie d z ia ln o ść o b d a ro w a n y c h . O d p o w ie d z ia ln o ść s p a d k o b ie rc ó w z a z a c h o w k i do c h w ili d z ia łu s p a d k u j e s t o d p o w ie d z ia ln o ś c ią s o lid a r n ą , n a to m ia s t po d o k o n a n iu d z ia łu s p a d k u o d p o w ie d z ia ln o ść t a s ta n o w i p ro p o rc ję w y n ik a ją c ą z w ie lk o śc i ic h u d z ia łó w s p a d k o w y c h . Z a k r e s o d p o w ie d z ia ln o śc i o b d a ro w a n y c h z a u z u p e łn ie n ie z a ­ c h o w k u m o że z a le ż e ć ta k ż e od te g o , w k tó r y m m o m e n c ie u p r a w n io n y w y s tą ­ p ił ze sw o im ro sz c z e n ie m . Z p u n k t u w id z e n ia o b d a ro w a n e g o zo b o w ią z a n eg o s u b s y d ia r n ie do u z u p e łn ie n ia z a c h o w k u n a jle p ie j j e s t, g d y u p ra w n io n y zgłosi sw oje ro s z c z e n ie p rz e d d z ia łe m s p a d k u . S o lid a r n a o d p o w ie d z ia ln o ść w spół- s p a d k o b ie rc ó w p o w o d u je s z e ro k i z a k r e s m o żliw o ści z a s p o k o je n ia ro s z c z e n ia u p ra w n io n e g o , a le ju ż z c h w ilą d z ia łu s p a d k u s y tu a c ja u le g a z m ia n ie w s k u ­ t e k z a n ik u o d p o w ie d z ia ln o ś c i s o lid a r n e j sp a d k o b ie rc ó w . U p r a w n io n y n ie m o że u z y s k a ć z a c h o w k u od sp a d k o b ie rc y , ch o ćb y in n i s p a d k o b ie rc y b y li w s ta n ie ro s z c z e n ie z t y t u ł u z a c h o w k u z a sp o k o ić 7. S p a d k o b ie rc y po d z ia le s p a d k u o d p o w ia d a ją b o w ie m w y łą c z n ie z a cz ęść ro s z c z e n ia o z a c h o w e k , k tó r a p r z y p a d a n a n ic h sto so w n ie do w ie lk o śc i ic h u d z ia łó w w s p a d k u 8. Z c h w ilą d z ia łu s p a d k u k o ń c z y się s o lid a r n a o d p o w ie d z ia ln o ść sp a d k o b ie rc ó w za d łu g i sp a d k o w e , w ty m za zachow ki. Z u w a g i n a pow yższe d z ia ł s p a d k u , je ż e li z o s ta n ie d o k o n a n y p rz e d p rz e d a w n ie n ie m ro sz c z e n ia o z ach o w ek , m oże z w ię k ­ sz a ć z a k r e s o d p o w ie d zia ln o ści o b d a ro w a n e g o w y n ik a ją c e j z a r t. 1000 § 1 k.c.

P r z e p is y k o d e k s u cy w iln eg o n ie r e g u lu ją k w e s tii w s p ó ło d p o w ie d z ia ln o śc i k ilk u o b d a ro w a n y c h z a z a c h o w k i. N ie u r e g u lo w a n a z o s ta ła ta k ż e s y tu a c ja , w k tó re j k ilk a osób z o sta ło o b d a ro w a n y c h je d n o c z e ś n ie . U w a ż a m , że n a le ż a ­ ło b y p r z y ją ć r o z w ią z a n ie , g d z ie w ie lk o ś ć d a r o w iz n y n ie m a z n a c z e n ia , a w sz y sc y o b d a ro w a n i s ą co do z a s a d y z o b o w ią z a n i. J e ś l i z d a rz y się , że k ilk u o b d a ro w a n y c h o d p o w ia d a ró w n o c z e śn ie , n ie z m n ie js z a to o d p o w ie d z ia ln o śc i ż a d n e g o z n ic h . U p ra w n io n y m o że d o c h o d zić całeg o ro s z c z e n ia od k a ż d e g o

6 A. Szwagrzyk, Wpływ umowy darowizny nieruchomości na roszczenia spadkobierców, cz. II, „Nieruchomości” 2012, nr 6, s. 13 i nast.

7 B. Kordasiewicz, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 10: Prawo spadkowe..., s. 903. 8 Zob. art. 1034 § 2 k.c.

100 Agnieszka Malarewicz-Jakubów

z o b d a ro w a n y c h w e d łu g sw ego w y b o ru i w g r a n ic a c h w z b o g a c e n ia . O d p o w ie ­ d z ia ln o ś ć k ilk u o b d a ro w a n y c h ró w n o c z e śn ie b ę d z ie z a te m s o lid a rn a . R o szcze­ n ie re g re s o w e p rz y s łu g iw a ło b ę d z ie n a to m ia s t w s y tu a c ji, k ie d y o d p a d n ie p r z e s ła n k a , k t ó r a s t a ł a się p o d s ta w ą u r u c h o m ie n ia o d p o w ie d z ia ln o śc i su b sy - d ia r n e j, a z a te m u s t a ł a n ie m o ż liw o ść u z y s k a n ia z a c h o w k u od p ie rw o tn ie zo b o w ią z a n eg o . C ię ż a r z a c h o w k u p o w in ie n b y ć ro z ło ż o n y m ię d z y je d n o c z e ­ ś n ie o b d a ro w a n y c h w e d łu g p ro p o rc ji, w ja k ie j p o z o s ta ją do sie b ie z a k r e s y ic h o d p o w ie d z ia ln o śc i w s to s u n k u do u p ra w n io n e g o . J e ś l i z a ś by ło k ilk u ró w n o ­ c z e ś n ie o b d a ro w a n y c h , ro s z c z e n ie re g re s o w e m oże p o ja w ić się od r a z u po s p e łn ie n iu ś w ia d c z e n ia p rz e z je d n e g o z n ic h b ą d ź te ż d o p ie ro w tedy, gdy u s t a n ą o k o liczn o ści, k tó r e w y łą c z a ły ro s z c z e n ie w z g lę d e m in n e g o 9.

S ą d N a jw y ż sz y w w y ro k u z d n ia 30 s ty c z n ia 2 0 0 8 r .10 s tw ie r d z ił, że je ż e li s p a d k o d a w c a d o k o n a ł d a ro w iz n y w y c z e rp u ją c e j c a ły s p a d e k , u p ra w n io n y do z a c h o w k u m o że d o ch o d zić od o b d a ro w a n e g o ro s z c z e n ia o z a c h o w e k w g r a n i ­ c a c h o k re ś lo n y c h w a r t. 1000 k.c. S ą d N a jw y ż sz y w u z a s a d n ie n iu te z y w y ro ­ k u p o d k re ś lił, że n ie m o ż liw o ść re a liz a c ji u p r a w n ie ń o z a c h o w e k n a p o d s ta w ie a r t. 991 § 2 k.c. n ie p o z b a w ia o c h ro n y oso b y u p ra w n io n e j do z a c h o w k u . N ie m o ż n a b o w ie m w ta k ic h p r z y p a d k a c h p o m ija ć w y ją tk o w e j („ a w a ry jn e j” - ja k to n a z w a ł S ą d N ajw y ż sz y ) re g u la c ji z a w a r te j w a r t. 1000 k .c., p rz y z n a ją c e j u p r a w n io n e m u do z a c h o w k u ro s z c z e n ie w z g lę d e m o so b y o b d a ro w a n e j, je ż e li u p r a w n io n y n ie m o ż e o trz y m a ć od s p a d k o b ie rc y n a le ż n e g o m u z a c h o w k u . S t a t u s s p a d k o b ie r c y n ie w y k lu c z a m o ż liw o śc i w y s t ą p i e n i a - s to s o w n ie do d y sp o zy c ji a r t. 1000 k.c. - z r o s z c z e n ie m o z a c h o w e k w obec p o d m io tu o b d a ro w a n e g o p rz e z sp a d k o d a w c ę . P o m in ię c ie p rz e z s ą d y re g u la c ji z a w a r te j w a r t. 1000 k.c. z o sta ło tr a f n ie d o s trz e ż o n e p rz e z S ą d N ajw y ższy , g d y ż w ro z p o z n a w a n e j s p r a w ie z a is tn ia ł p r z y p a d e k , k tó r y m ie śc i się w h ip o te z ie n o rm y w y p ro w a d z o n e j z a r t. 1000 k.c. W p ra w d z ie s p a d k o b ie rc a , n a le ż ą c y do k r ę g u osób u p r a w n io n y c h do z a c h o w k u , z o s ta ł p o w o ła n y do d z ie d z ic z e n ia te s ta m e n to w e g o , je d n a k ż e p r z y p a d a ją c y m u s p a d e k o k a z a ł się p u s ty po s t r o ­ n ie ak ty w ó w . P o n ie w a ż ta k ie p o w o ła n ie do s p a d k u n ie p o k ry w a ło z a c h o w k u n a le ż n e g o u p r a w n io n e m u , a p r z y ty m n ie m ó g ł o n re a liz o w a ć sw o ich r o s z ­ c z e ń w e d łu g d y sp o z y c ji a r t. 991 § 2 k .c., p rz e to z n a la z ł się w s y tu a c ji, w k tó re j u p ra w n io n y n ie m o że o trz y m a ć od s p a d k o b ie rc y n a le ż n e g o m u z a ­ c h o w k u ( a r t. 1000 k.c.). J e ż e li w ięc w s to s u n k u z o b o w ią z a n io w y m z a c h o w k u z a b ra k ło d łu ż n ik a g łó w n eg o , tj. in n e g o s p a d k o b ie rc y (te s ta m e n to w e g o , u s t a ­ w ow ego), ro s z c z e n ia w ie rz y c ie la m o g ą b yć „ w y m ie rz o n e ró w n ie ż p rz e c iw k o k o rz y śc i w y n ik a ją c e j z d a ro w iz n y ”, co o z n a c z a o d p o w ie d z ia ln o ść w z a k re s ie u s ta lo n y m w a r t. 1000 k.c. oso b y o b d a ro w a n e j. R o sz c z e n ie w z g lę d e m o b d a ro ­ w a n e g o m a w ięc c h a r a k t e r su b s y d ia rn y .

9 Zob. P. Księżak, Zachowek w polskim prawie spadkowym, Warszawa 2010, s. 269. 10 Sygn. III CSK 255/07, Biul. SN 2008, nr 4, poz. 13.

O gran iczen ie o d p o w ied zia ln o ści obdarow anego

S u b s y d ia r n a o d p o w ie d z ia ln o ść o b d a ro w a n y c h j e s t o g ra n ic z o n a . Z g o d n ie z t r e ś c ią a r t. 1000 § 2 k .c., je ż e li o b d a ro w a n y s a m j e s t u p ra w n io n y do z a ­ c h o w k u , p o n o si o d p o w ie d z ia ln o ść w z g lę d e m in n y c h u p r a w n io n y c h do z a ­ c h o w k u ty lk o do w y so k o ści n a d w y ż k i p r z e k ra c z a ją c e j jeg o w ła s n y zach o w ek . M a m y t u do c z y n ie n ia z d w o m a o g ra n ic z e n ia m i w s k a z a n y m i p rz e z u s ta w o ­ d aw cę. P ie rw s z e z n ic h d o ty c zy w y łą c z n ie o b d a ro w a n y c h , k tó r z y m a ją w ła s n e u p r a w n ie n ie do z a c h o w k u . Ic h o d p o w ie d z ia ln o ść o g ra n ic z a się do n a d w y ż k i p o n a d w ła s n y z a c h o w e k . D ru g ie o g ra n ic z e n ie p o z w a la w s z y s tk im o b d a ro w a ­ n y m o g ra n ic z y ć s w ą o d p o w ie d z ia ln o ść z a z a c h o w k i je d y n ie do g r a n ic w z b o g a ­ c e n ia b ę d ą c e g o s k u tk ie m d a ro w iz n y . W d o k tr y n ie p rz y ję to b e z s p o rn ie , że w c e lu o k r e ś le n ia „ g ra n ic w z b o g a c e n ia ” n a le ż y posiłkow o z a sto so w a ć p e r a n a ­ lo g ia m p rz e p is y o b e z p o d s ta w n y m w zb o g a cen iu . J e d n a k n ie m o ż n a ty c h p rz e ­ pisów zasto so w ać w p ro st, p o n iew aż o b d a ro w a n y p rzez sp ad k o d aw cę n ie zo staje w zbogacony b e z p o d sta w n ie 11. P rz y p o siłk o w a n iu się do b e z p o d staw n eg o w zbo­ g a c e n ia n a le ż y w z ią ć p o d u w a g ę ró ż n ic e k o n s tr u k c y jn e , ja k ie i s tn ie ją p o m ię ­ dzy b e z p o d s ta w n y m w z b o g a c e n ie m a i n s ty tu c ją u z u p e łn ie n ia z a c h o w k u 12.

Z g o d n ie z p o g lą d a m i p re z e n to w a n y m i w d o k try n ie , c z a s e m p rz y jm o w a ­ n y m do o cen y is tn ie ją c e g o w m a j ą t k u o b d a ro w a n e g o w z b o g a c e n ia j e s t c h w ila z g ło s z e n ia ż ą d a n ia z a p ła ty . A le je ż e li o b d a ro w a n y po o tw a r c iu s p a d k u , lecz p r z e d z g ło sz e n ie m ż ą d a n ia z u ż y ł k o rz y ść b ę d ą c ą e f e k te m d a ro w iz n y , w ie d z ą c o c ią ż ą c y m n a n im o b o w ią z k u z a s p o k o je n ia ro s z c z e n ia o z a c h o w e k , to z u ż y ­ c ia te g o n ie b ie rz e się p o d u w a g ę , z a te m p o n o siłb y o n o d p o w ie d z ia ln o ść w g r a n ic a c h w z b o g a c e n ia is tn ie ją c e g o p r z e d z u ż y c ie m k o rz y śc i. J e ż e li p rz e d d o w ie d z e n ie m się o o d p o w ie d z ia ln o śc i z a z a c h o w e k o b d a ro w a n y z u ż y ł lu b u tr a c ił k o rz y ść u z y s k a n ą z d a ro w iz n y w t a k i sp o só b , że n ie j e s t ju ż w z b o g a ­ cony, s ta je się w o ln y od o d p o w ie d z ia ln o śc i z t y t u ł u z a c h o w k u 13. O b d a ro w a n y j e s t z o b o w ią z a n y do z a p ła ty s u m y p o trz e b n e j do u z u p e łn ie ­ n ia z a c h o w k u ty lk o w g r a n ic a c h w z b o g a c e n ia b ę d ą c e g o s k u tk ie m d aro w izn y . W a rto ś ć d a ro w iz n y w y z n a c z a g ó r n ą g r a n ic ę o d p o w ie d z ia ln o śc i o b d a r o w a n e ­ go, n ie w y z n a c z a z a ś g ra n ic y d o ln e j14.

11 E. Skowrońska-Bocian, Komentarz do kodeksu cywilnego, ks. IV: Spadki, Warszawa 2008, s. 221; J. Pietrzykowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. III, Warszawa 1972, s. 1917; J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe, Warszawa 1985, s. 278; B. Kordasiewicz, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 10: Prawo spadkowe..., s. 905.

12 Więcej na ten temat: B. Kordasiewicz, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 10: Prawo spadkowe..., s. 905-906.

13 Tak: E. Gniewek, P. Machnikowski, Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2013; C. Tabęcki, Zachowek według kodeksu cywilnego, „Nowe Prawo” 1965, nr 10, s. 1129; J. Pietrzy­ kowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz (1972), s. 1917; J. Kosik, [w:] System Prawa Cywilnego, t. IV: Prawo spadkowe, Wrocław 1986, s. 566; E. Skowrońska-Bocian, [w:] Komentarz..., s. 221; M. Pazdan, [w:] K. Pietrzykowski, Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, s. 1182.

102 Agnieszka Malarewicz-Jakubów

Z w oln ien ie się obd arow an ego z ob ow iązk u pokrycia

zachow ku

Z g o d n ie z t r e ś c ią a r t. 1000 § 3 k .c., o b d a ro w a n y m o że zw o ln ić się od o b o w ią z k u z a p ła ty s u m y p o trz e b n e j do u z u p e łn ie n ia z a c h o w k u p rz e z w y d a ­ n ie p r z e d m io tu d aro w iz n y . J e s t to k la s y c z n a k o n s tr u k c ja u p o w a ż n ie n ia p r z e ­ m ie n n e g o f a c u lta s a lte r n a tiv a , u m o ż liw ia ją c a o b d a ro w a n y m z w o ln ie n ie się z o b o w ią z k u ś w ia d c z e n ia z t y t u ł u z a c h o w k u p rz e z w y d a n ie u p r a w n io n e m u p r z e d m io tu d a ro w iz n y 15. M ożliw ość p r z e w id z ia n a w p o w yżej p rz y w o ła n y m p rz e p is ie s ta n o w i w y ją te k od p o d sta w o w e j k o n s tr u k c ji z a c h o w k u ja k o r o s z ­ c z e n ia p ie n ię ż n e g o . P o d k r e ś le n ia w y m a g a f a k t, że u p o w a ż n ie n ie to n ie o b e j­ m u je w y d a n ia s u ro g a tó w u z y s k a n y c h z a p r z e d m io t d a ro w iz n y . J e s t to is to tn a k w e s tia z u w a g i n a to , że n a jc z ę śc ie j s u r o g a te m o trz y m a n e j d a ro w iz n y j e s t s u m a p ie n ię ż n a , z a j a k ą o b d a ro w a n y zbył u z y s k a n y p rz e d m io t. W ta k ic h s y tu a c ja c h ś c is ła in t e r p r e t a c j a tr e ś c i a r t. 1000 § 3 k.c. p ro w a d z i do w n io sk u , że w ra z ie zb y cia p rz e d m io tu d a ro w iz n y g ra n ic e o d p o w ie d zialn o ści o b d a ro w a ­ n eg o u s t a l a się n a p o d sta w ie c e n w y n ik a ją c y c h z z a s to s o w a n ia a r t. 995 k.c. J e ż e li o b d a ro w a n y o tr z y m a ł k ilk a d a ro w iz n p o d le g a ją c y c h d o lic z e n iu do s p a d k u n a p o trz e b y o b lic z a n ia z a c h o w k u , z w o ln ie n ie z o b o w ią z k u p o p rz e z s k o r z y s ta n ie z u p o w a ż n ie n ia a lte r n a ty w n e g o m o że n a s tą p ić ty lk o w w y n ik u w y d a n ia p r z e d m io tu w s z y s tk ic h p o d le g a ją c y c h d o lic z e n iu d a ro w iz n , j a k g d y ­ b y s ta n o w iły o n e j e d n ą d a ro w iz n ę . J e ż e li j e s t to n ie m o ż liw e ch oćby w o d n ie ­ s ie n iu do je d n e j o trz y m a n e j d a ro w iz n y , św ia d c z e n ie z a w sz e p r z y b ie r a p o s ta ć p ie n ię ż n ą . O d m ie n n ie j e s t je d n a k w ted y , g d y o b d a ro w a n y o d p o w ia d a p o ­ sz c z e g ó ln y m i d a ro w iz n a m i w ró ż n e j k o le jn o śc i - w y n ik a ją c e j z a r t. 1001 k.c. W ó w czas t a k j a k j e d n ą d a ro w iz n ę n a le ż y tr a k to w a ć te , k tó r y m i o b d a ro w a n y o d p o w ia d a z a u z u p e łn ie n ie z a c h o w k u w d a n e j k o le jn o ści. Z a te m o b d a ro w a n y n ie m oże o g ra n ic z y ć sw ej o d p o w ie d z ia ln o śc i do kw o ty , z a k t ó r ą zbył p r z e d ­ m io t d a ro w iz n y 16.

W z w ią z k u z p o w y ż sz y m n a le ż y s tw ie rd z ić , że o b d a ro w a n y m oże zw olnić się ze sw ego o b o w ią z k u je d y n ie p o p rz e z z w ro t p r z e d m io tu d a ro w iz n y , a n ie p o p rz e z w y d a n ie s u ro g a tó w u z y s k a n y c h w z a m ia n z a p r z e d m io t d aro w izn y . P r z e d m io t d a ro w iz n y w y d a je się u p r a w n io n e m u w ta k i m s ta n ie , w ja k im się o n z n a jd u je w c h w ili ż ą d a n ia u z u p e łn ie n ia z a c h o w k u . O b d a ro w a n y n ie o d p o w ia d a z a te m z a p o g o rs z e n ie i z m n ie js z e n ie je g o w a rto ś c i p rz e d p o w s ta ­ n ie m o b o w ią z k u ś w ia d c z e n ia z t y t u ł u z a c h o w k u . T w ie rd z e n ie to o d n o si się ró w n ie ż do s y tu a c ji, g d y w p ra w d z ie z m n ie js z e n ie w a rto ś c i p r z e d m io tu d a r o ­ w iz n y n a s tą p iło ju ż po p o w s ta n iu w s p o m n ia n e g o o b o w ią z k u , lecz j e s t e fe k ­

15 Szerzej: W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 1994, s. 88; T. Dy­ bowski, A. Pyrzyńska, System Prawa Prywatnego, t. 5: Prawo zobowiązań - część ogólna, red. E. Łętowska, Warszawa 2006, s. 269.

te m n o rm a ln e g o k o r z y s ta n ia z teg o p rz e d m io tu . G d y b y n a to m ia s t ju ż po p o ­ w s ta n iu o b o w ią z k u w z a k r e s ie z a c h o w k u o b d a ro w a n y sw o im d z ia ła n ie m do­ p ro w a d z ił do zn a c z n eg o p o g o rsz e n ia s t a n u p rz e d m io tu d a ro w iz n y lu b z m n ie j­ s z e n ia je g o w a rto ś c i, s k o r z y s ta n ie p rz e z n ie g o z u p o w a ż n ie n ia p rz e m ie n n e g o n a le ż a ło b y o c e n ia ć w e d łu g k r y te r ió w n a d u ż y c ia p r a w a p o d m io to w e g o 17.

W y k o n a n ie p rz e w id z ia n e g o w a r t. 1000 § 3 u p o w a ż n ie n ia p rz e m ie n n e g o j e s t d o p u s z c z a ln e do c h w ili, g d y p r z e d m io t d a ro w iz n y is tn ie je i z a c h o w u je sw o ją to ż sa m o ść . U s ta le n ie , czy p r z e s ła n k a t a j e s t s p e łn io n a , m o ż liw e j e s t ty lk o n a tle o k o liczn o ści k o n k re tn e g o p r z y p a d k u . J e ż e li p r z e d m io te m d a r o w i­ z n y j e s t rz e c z , z k tó re j o b d a ro w a n y u s u n ą ł części sk ła d o w e , b e z ja k ic h j e s t o n a b e z u ż y te c z n a , p r z e s ła n k a to ż s a m o ś c i p r z e d m io tu d a ro w iz n y n ie z o s ta n ie sp e łn io n a .

Z akończenie

S w o b o d a te s to w a n ia to j e d n a z p o d s ta w o w y c h z a s a d o b o w ią z u ją c y c h w p o ls k im s p ra w ie , je d n a k m o że p ro w a d z ić do s y tu a c ji, w k tó ry c h in te r e s y osób n a jb liż s z y c h z m a rłe g o z o s ta n ą n a r u s z o n e . D la te g o te ż c e le m in s ty tu c ji z a c h o w k u j e s t o c h ro n a ty c h in te re só w . W y ra ż a się to p o p rz e z u d z ia ł w m a j ą t ­ k u p o d le g a ją c y m s p a d k o b r a n iu w s y tu a c ji, g d y z o s ta ł s p o rz ą d z o n y t e s t a ­ m e n t, a le n i k t z n a jb liż s z e j ro d z in y n ie z o s ta ł p o w o ła n y n a s p a d k o b ie rc ę b ą d ź n ie k tó r z y z o s ta li p o m in ię ci. J e ż e li o tr z y m a n ie z a c h o w k u od s p a d k o b ie rc ó w j e s t n ie m o ż liw e , zobo­ w ią z a n y m i do u r e g u lo w a n ia ro s z c z e ń w y n ik a ją c y c h z o m a w ia n e g o p r a w a m o g ą by ć ta k ż e o b d a ro w a n i, tz n . osoby, k tó r e o trz y m a ły od z m a rłe g o d a r o w i­ z n y d o liczo n e do s p a d k u . O b d a ro w a n i p o w in n i w y p ła c ić u p r a w n io n y m su m ę p ie n ię ż n ą p o tr z e b n ą do u z u p e łn ie n ia z a c h o w k u . O b o w ią z e k sp o c z y w a ją c y n a o b d a ro w a n y m o g r a n ic z a się ty lk o do s u m y w z b o g a c e n ia , k tó r e n a s tą p iło n a s k u te k o tr z y m a n ia d a ro w izn y . W p r z y p a d k u je d n a k g d y o b d a ro w a n y s a m j e s t u p ra w n io n y do zac h o w k u , o d p o w ia d a o n t a k sa m o j a k s p a d k o b ie rc a - tz n . do w ysokości n a d w y ż k i p rz e k ra c z a ją c e j je g o w ła s n y zach o w ek . J e ż e li s p a d k o ­ d a w c a d o k o n a ł k ilk u d a ro w iz n , za zach o w e k o d p o w ia d a ją w szy scy o b d a ro w a n i. N ie j e s t to o d p o w ie d z ia ln o ść s o lid a rn a . U z a le ż n ia się j ą od c z a su , w ja k im d a ro w iz n a z o s ta ła d o k o n a n a . O b d a ro w a n y n a jp ó ź n ie j j e s t z o b o w ią z a n y do s p e łn ie n ia ro sz c z e n ia ja k o pierw szy. J e ż e li n ie j e s t w s ta n ie , o b o w iązek te n p rz e c h o d z i n a o b d a ro w a n e g o w c ześn iej. U s ta w o d a w c a z o s ta w ia ta k ż e p e w n ą fu r tk ę d la o b d a ro w a n e g o . O tóż m oże o n zw olnić się z o b o w ią z k u u z u p e łn ie n ia zac h o w k u , a le m u s i w ów czas w y d ać p rz e d m io t d a ro w iz n y u p ra w n io n e m u .

17 Tak: E.Skowrońska-Bocian, Komentarz do kodeksu cywilnego, Warszawa 2013, s. 192; E. Gniewek, P. Machnikowski, Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2013, s. 345.

104 Agnieszka Malarewicz-Jakubów

Z g o d n ie z t r e ś c ią a r t. 1007 k .c., ro s z c z e n ia u p ra w n io n e g o z t y t u ł u z a ­ c h o w k u o ra z ro s z c z e n ia s p a d k o b ie rc ó w o z m n ie js z e n ie z a p is ó w zw y k ły ch i p o le c e ń p r z e d a w n ia ją się z u p ły w e m l a t p ię c iu od o g ło sz e n ia te s ta m e n tu . R o sz c z e n ie p rz e c iw k o o sobie o b o w ią z a n e j do u z u p e łn ie n ia z a c h o w k u z t y t u ł u o trz y m a n e g o od sp a d k o d a w c y z a p is u w in d y k a c y jn e g o lu b d a ro w iz n y p r z e ­ d a w n ia się z u p ły w e m l a t p ię c iu od o tw a r c ia s p a d k u . P o c z ą te k b ie g u te r m in u p r z e d a w n ie n ia w y z n a c z a s ą d , u m ie s z c z a ją c n a te s ta m e n c ie w z m ia n k ę o d a ­ cie o tw a r c ia i o g ło sz e n ia t e s ta m e n tu . J a k w s k a z a ł S ą d N a jw y ż s z y w w y ro k u z d n ia 17 k w ie tn ia 2 0 0 9 r .18, w n ie s ie n ie p o z w u z ż ą d a n ie m z a p ła ty z a c h o w k u p rz e ry w a b ie g p r z e d a w n ie n ia całego ro sz c z e n ia, n a w e t je ż e li k w o ta z a c h o w k u o k a ż e się w y ż s z a od ż ą d a n e j w pozw ie.

Z g o d n ie z te z ą w y ro k u S ą d u N a jw y ż sz e g o z d n ia 2 6 m a ja 1999 r.19, z g ło sz e n ie p rz e z u c z e s tn ik a p o s tę p o w a n ia w s p ra w ie o s tw ie rd z e n ie n a b y c ia s p a d k u z a r z u t u n ie w a ż n o ś c i t e s t a m e n t u p r z e r y w a b ie g p r z e d a w n ie n ia jeg o ro s z c z e n ia o z a c h o w e k . N ie o z n a c z a to , że do c z a s u w y ja ś n ie n ia s p ra w y w a ż n o śc i t e s t a m e n t u t e r m i n z a r t. 1007 § 1 k.c. w ogóle n ie z a c z y n a biec. P r z e r w a n ie t e r m i n u d o ty c zy ty lk o w ła s n e g o ro s z c z e n ia o z a c h o w e k u c z e s tn i­ k a p o s tę p o w a n ia s p ra w y o s tw ie r d z e n ie n a b y c ia s p a d k u , w k tó re j k w e s tio n o ­ w a n a b y ła w a ż n o ść te s t a m e n t u , a n ie in n y c h osób, e w e n tu a ln ie u p r a w n io ­ n y c h , n p . z s tę p n y c h te g o u c z e s tn ik a . B ie g t e r m i n u p r z e d a w n ie n ia r o s z c z e n ia o z a c h o w e k r o z p o c z y n a się w d a c ie u p ra w o m o c n ie n ia p o s ta n o w ie n ia k o ń c z ą c e g o p o s tę p o w a n ie o z m ia n ę p o s ta n o w ie n ia o s tw ie r d z e n iu n a b y c iu s p a d k u , k tó r e o b a liło d o m n ie m a n ie , że p o w ó d d o c h o d z ą c y z a c h o w k u j e s t s p a d k o b ie rc ą . J e d n o c z e ś n ie - j a k o d k r e ś la S ą d N a jw y ż sz y — b ie g p r z e d a w n ie n ia ro s z c z e n ia o z a c h o w e k n ie ro z p o c zn ie się , je ś li u p ra w n io n y n ie w ie o sw o im p r a w ie 20.

J a k w id a ć , p ra w o s p a d k o w e z o sta ło b a rd z o m o cn o o p a r te n a w ię z ia c h ro d z in n y c h , a in s ty tu c ja z a c h o w k u s łu ż y o c h ro n ie in te r e s ó w n a jb liż s z y c h o sób sp a d k o d aw cy .

Sum m ary

T h e c l a i m o n t h e h e i r t o s u p p l e m e n t a l e g i t i m

Key words: legitim, inheritance, civil law, inheritance law, will.

I n h e r ita n c e la w is s tr o n g ly b a s e d o n th e fa m ily tie s , a n d th e in s t i t u t i o n o f le g itim s e rv e s a p u rp o s e to p r o te c t th e in t e r e s t s o f t e s t a t o r r e la tiv e s . F re e d o m o f d r a w in g u p a w ill is o n e o f th e f u n d a m e n ta l r u le s o f th e P o lis h

18 Sygn. III CSK 298/2008, Legalis. 19 Sygn. III CKN 251/98, Legalis.

law . H o w ev er, th i s m a y r e s u l t in th e s itu a tio n , w h e n th e in t e r e s t s o f te s t a t o r r e la tiv e s w o u ld b e a ffe c ted . T h e re fo re , th e a im o f th e in s t i t u t i o n o f le g itim is to p r o te c t th o s e in te r e s ts . E n t i t l e d to le g itim , i n a c c o rd a n c e w ith P o lis h la w a r e t h e d e s c e n d a n ts , sp o u se , a n d p a r e n t s w h o w o u ld b e c a lle d to co m in g in to in h e r ita n c e b y th e b ill. I t d e a ls w ith th e c la im o n th e h e ir to s u p p le m e n t a le g itim w h e n a u th o r is e d to in h e r ita n c e c a n n o t re c e iv e to d u e le g itim fro m heir. I n p ra c tic e , t h is c la im is o f im p o r ta n c e a s p re v e n tiv e fu n c tio n .