Marta Romanow-Kujawa
Kultowa plastyka przydrożna w
Lednickim Parku Krajobrazowym
Studia Lednickie 3, 255-275
S T U D IA L E D N IC K IE Ш P o z n a ń — L e d n ic a 1994
M A R T A R O M A N O W -K U J A W A M u z e u m P ie r w s z y c h P ia s tó w n a L ed n icy
KULTOWA PLASTYKA PRZYDROŻNA W LEDNICKIM PARKU KRAJOBRAZOWYM
P rzydrożna plastyka kultow a okolic Je zio ra L ednickiego nie p rzy p o m in a m alow - niczości drew nianych kapliczek, figur i kru cy fik só w a także charak tery sty czn y ch dla W ielkopolski rzeźb io n y ch słupów i krzyży, utrw alonych w rysunkach W ik to ra G osie- nieckiego, opracow aniach sióstr S zem b ek ó w ien i innych reg io n alistó w -p asjo n ató w b a d ających od początku X X w ieku zabytki ludow ej sztuki w ielkopolskiej (S. B łaszczyk 1960, 1975). Już w tedy badacze ci, św iadom i zanikania tych form , zdaw ali sobie spraw ę z konieczności ich u dokum entow ania i uw iecznienia. D ziś zabytki, k tó re p rze trw ały, znajdują się w zbiorach m uzealn y ch ja k o m ateriał do badań nad d aw n ą w iel k o polską sztu k ą ludow ą oraz m ateriał w ystaw ienniczy. N ieliczne pozostały w terenie dając św iadectw o tw órczości d aw nych rzeźb iarzy . P orów nując w sp ó łczesn e form y przydrożnej plastyki spotykane dzisiaj w w ielkopolskich w siach — p o dobne do siebie g ip so w e figury, żelazn e krzyże fab ry czn eg o w yrobu — z dziełam i W alen teg o z G ra- bonoga, czy m isternie rzeźbionym i w ielofigurow ym i słupam i i krzyżam i B rylińskiego i N ow aka (rys. 1, 2, 3) — m ożna odnieść w rażenie, że m a się do czy n ien ia z ubogim i nam iastkam i daw nych form . Inne upodobania, inni w ytw órcy, surow iec, tech n ik a i nie ten sam nakład pracy. N ie m ożna je d n a k na siłę zatrzym yw ać czasu i narzu cać w sp ó ł czesn y m tw órcom obiektów k u ltu trzym ania się starych form , k tó re zw iązane były z określonym czasem i tylko w nim m ogły funkcjonow ać, od p o w iad ając ó w czesnym ludzi i panującym w śród nich k an onom piękna. F orm y w spółczesne n ależy ró w n ież po trak to w ać ja k o św iadectw o pew nego czasu i upodobań tw orzących j e i otaczających k u ltem ludzi, ja k o że im w łaśnie m ają one służyć, a nie zd eg u sto w an y m m iłośnikom d aw nych dobrych czasów . N ie należy też ulegać złu d zen io m i m itom , że w p rzeszłości cała W ielkopolska, ja k długa i szeroka, usiana była w y łączn ie urokliw ym i drew nianym i kapliczkam i, rzeźbionym i krzyżam i, słupam i i figuram i i że cała przy d ro żn a sztuka była d o m en ą ludow ych artystów . G rom adzone przez badaczy m ateriały d o ty czące za bytkow ych obiektów kultu nie m ogły b o w iem objąć całości tej tw órczości, skupiając się na obiektach ciekaw szych ze w zględu na form ę, styl czy w artości artystyczne. P oza zasięg iem zainteresow ań tych ludzi m ogły znaleźć się o biekty m niej w ich o d c zu ciu ciek aw e i cenne (S. B łaszczyk 1975). K apliczki m urow ane, figury odlew ane w gispie, cem encie i sztu czn y m kam ieniu, a także rzadziej w y stęp u jące rzeźby
ka-2 5 6 M - R O M A N O W -K U J A W A
258 M . R O M A N O W -K U JA W A
m ienne na rów ni należały do krajobrazu wsi w ielkopolskiej ju ż w końcu X IX w ieku. Z dom inow ały go po II w ojnie św ia tow ej, niem al całk o w icie w ypierając drew no. L iczne drew niane krzyże zastąpione zostały krzyżam i żelaznym i ze w zględu na w iększą trw ałość tego m ateriału. R zadko spotkać m ożna d rew niane rzeźbione figury U krzyżow anego — za stąpione przez pasyjki odlew ane w m etalu. Z ubożeniu uległ też rep ertu a r przedstaw ień.
F orm y obiektów kultow ych znajdujących się na terenie L ednickiego Parku K rajobrazow ego nie odbiegają od form przydrożnej plastyki w całej W ielkopolsce. W szystkie m ożna sprow adzić do trzech zasadniczych grup.
I. K R Z Y Z E
W ystępują tu k rzyże drew niane i żelazne, w iększość z nich p osiada m etalow e odlew ane pasyjki. W yjątek pod tym w zględem stanow ią dw a d rew niane krzyże stojące w D zie kanow icach, na skraju wsi: pierw szy p osiada zabytkow ą, p ra w dopodobnie X IX -w ieczną sylw etkę U krzyżow anego, drugi — pasyjkę n aw iązu jącą do stylu ludow ego, w yrzeźbioną w latach 80-tych naszego w ieku przez g nieźnieńskiego ar tystę W ładysław a S zy m o n iak a (fot. 1, 2). K rzyże drew niane są dość proste w sw ojej form ie, a jed y n y m i ich zdobieniam i są rzeźbienia na zakończeniach ram ion w postaci sp ła szczo nych w ieloboków i kó ł oraz w ielościennych brył. K rzyże są m alow ane, najczęściej na ko lo r brązow y (fot. 3, 4). K rzyże żelazne, w ykonane najczęściej z odlew anych fabrycznie e le m entów , w ystępują w w iększej rozm aitości form — od pro stych krzyży w ykonanych z tzw. ceow ników do krzyży k o m b inow anych z żelaznych rur, prętów , pierścieni oraz k aw ałków balchy. Form ą zdobień tych krzyży są ażurow e w ypełnienia, w ykończenia ram ion pełnym i lub ażurow ym i trójlistkam i, półkoliste ząbkow ane daszki w ycięte z balchy u m ieszczane nad pasyjką, a także osłaniająca p asyjkę płytka blaszana k ap liczk a o form ie otw artego pudełka. K rzyże m e talow e zdobią także prom ienie ro zch o d zące się ze sk rzy żo w ania ram ion lub połączone w aureolę — te w ykonane są techniką w ykuw ania (fot. 5, 6, 7).
R y c . 3 . S lu p r z e ź b io n y z C h ry stu sem F r a s o b liw y m , S rok i k. K ro to sz y n a (r z e ź b ę w y k o n a ł F. N o w a k ry s. W . K uja w a)
2 6 0 M . R O M A N O W -K U JA W A
II. K A P L IC Z K I
N azyw am nim i te obiekty, które eksonują figurę (rzadziej obraz) w form ie o d b u dow anej lub tylko przykrytej. K apliczki w ystępujące na terenie Parku są m urow ane i otynkow ane. M ożna w śró d nich w yróżnić cztery rodzaje:
— słup z otw artą niszą (kapliczka św. A ntoniego w Staw nie)
— słup o kilku kondygnacjach; figura u m ieszczona je s t na najw yższej kondygnacji o otw artych, często przeszklonych ścianach (kapliczka M atki Boskiej w K om orow ie)
— kapliczka osadzona na słupie (kapliczka św. A ntoniego w Im iołkach) — osadzona na cokole figura nakryta daszkiem (kapliczka M atki Boskiej w D zieć- m iarkach) (fot. 8, 9, 10, 11).
K apliczki m ają proste, zgeom etryzow ane bryły. Ich zdobienia o g ran iczają się do polichrom ii, sporadycznie w ystępuje na nich skrom ny ornam ent g eo m etryczny. W y ją tk o w a pod tym w zględem je s t k ap liczk a św. A ntoniego ze S ław na (pocz. X X w ieku), będ ąca przykładem zdobnictw a ciekaw ego i w ysublim ow anego. U m ieszczone w ka pliczkach niew ielkie gipsow e figury p rzed staw iają p opularne postaci M atki Boskiej N iepokalanej oraz św. A ntoniego.
i i i. F IG U R Y
W iększość z nich w ykonana je s t techniką odlew u z gipsu i cem entu. W sch em a tyczny sposób p rzed staw iają n ajpopularniejsze w w ielkopolskiej plastyce przydrożnej postaci: M atki B oskiej (schem aty ikonograficzne: M atk a B oska N iepokalana, M adonna z D zieciątkiem , w yjątkow o M atka B oska B olesna), C hrystusa (schem at: Serce Jezusa), a spośród grona św iętych szczególną popularnością cieszy się postać św . W aw rzyńca (przed II w ojną św iatow ą stała w D ziekanow icach figura przedstaw iająca postać św. B e nona — zniszczona przez hitlerow ców — fot. 12). F igury osadzone są na m u ro w a nych postum entach o przekroju czw orokątnym , w ielobocznym i okrągłym , najczęściej o kilku kondygnacjach podkreślonych gzym sam i. W iększość z nich je s t p om alow ana (fot. 13, 14, 15, 16).
R epertuar kapliczek na obszarze Parku o g ran icza się do stojących form naziem nych. N ie w ystępuje tu n atom iast form a drew nianej kapliczki dom kow ej lub skrzynkow ej, zaw ieszanej na d rzew ach, przydrożnych krzyżach, czy budynkach. K apliczki takie, z zam ieszczonym w ew nątrz o brazkiem (rzadziej m ałą figurką), spotyka się na terenie W ielkopolski, m iędzy innym i w okolicach K alisza i K onina (fot. 17, 18). P raw ie n ie ob ecn a je s t tu ró w n ież p o p u larn a w W ielkopolsce specyficzna form a przydrożnej p la styki — nisza um ieszczona w e frontow ej ścianie dom u, m ieszcząca niew ielką figurkę przedstaw iającą najczęściej M atkę B oską N iepokalaną.
Przew ażająca część obiektów przydrożnej plastyki na terenie Parku postaw iona z o stała po II w ojnie św iatow ej. W ięk szo ść obiektów starszych nie p rzetrw ała okupacji — zniszczone zostały przez hitlerow ców w ram ach akcji lik w id o w an ia ob iektów kultu. Z achow ały się nieliczne — p rzechow ane przez m ieszkańców w si i po odnow ieniu postaw ione na daw nych m iejsca ch 1. Jednym z takich ocalałych obiektów je s t drew niana
K U L T O W A P L A S T Y K A P R Z Y D R O Ż N A W L E D N IC K IM P A R K U K R A JO B R A Z O W Y M 2 6 1 Fot. 3. K rzyż przy d ro żn y , Rybitw y
(fot. M. Jó źw ikow ska)
Fol. 4. K rzyż przy d ro żn y , W aliszew o (fot. M. Jó źw ik o w sk a)
K U L T O W A P L A S T Y K A P R Z Y D R O Ż N A W L E D N IC K IM P A R K U K R A JO B R A Z O W Y M 2 6 3
pasyjka z krzyża w D ziekanow icach (fot. 1) stojącego n a skraju w si, przy bocznej drodze. R zeźbiona pasyjka, o w ym iarach 93 cm (długość całkow ita), 17 cm (długość głow y i 91 cm (rozstaw ram iona), pochodzić m oże z X IX lub przełom u X IX i XX w ieku. Sposób w ykonania pasyjki — w yw ażone pro p o rcje ciała, dokładność w rz e ź bieniu szczegółów oraz ślady g ru n to w an ia pod w arstw am i polichrom ii — n oszą cechy p rofesjonalizm u i w skazują na jej p ochodzenie w arsztatow e. W stylu figury (m .in. w m uskulaturze ciała, k ształcie perizonium ) m ożna zn aleźć cechy naw iązujące do p a syjek późnogotyckich. Pasyjka z D ziekanow ic porów nyw alna je s t do drew nianych figur U k rzyżow anego spotykanych w w ielkopolskich w iejskich kościołach (m .in. w kościele w Ł agiew nikach K ościelnych). K ilkakrotnie była odm alow yw ana, u trzym ana w k o lo rach cielisto-białym i brązow ym . W 1993 r. odnow iona została przez p raco w n i? k o n serw acji M uzeum P ierw szych P iastów na L ednicy.
N ajstarszym zachow anym obiektem na terenie Parku je s t X V III-w ieczna figura św . Jana N iepom ucena. U sytuow ana była p rzy kościele parafialnym , od 1986 r. z n a j d uje się w zbiorach M uzeum P ierw szych P iastów na L ednicy. F igura, ja k rów nież słup. na którym je s t osad zo n a (w bita przy pom ocy żelaznego kolca), w y rzeźb io n e są w drew nie. W ysoki, 3-m etrow y slup o czw orokątnym przekroju (śred n ica 40 cm ) m a fo rm ę zbliżoną do kolum ny. P oszerzony je s t u podstaw y i zw ieńczony kapitelem z rzeźbionym ornam entem roślinnym . Slup po k ry w ają rzeźbione m otyw y barokow e (cęgow e i w olutow e). W idnieją na nim d w a herby: B elina i K orzbok. Pierw szy z nich należy do rodu W ęsierskich — w łaścicieli S ław na. D rugi — do rodu T uchałków , z którego w yw odziła się żo n a je d n e g o z członków rodu W ęsierskich — K azim ierza W ęsierskiego (K. N iesiecki 1843, s. 473), który najpraw dopodobniej by ł fundatorem figury w Sław nie. D ata postaw ienia figury — 1771 — w idnieje na słpie. S am a figura je s t w dużym stopniu zniszczona i zw ietrzała, przez co je j czytelność je s t ograniczona. R ozpoznaw alne są elem enty tw arzy, fragm enty w łosów , w ycięcie szaty w okół szyi, fragm ent brzegu kom ży z resztkam i ornam entu, fałdow ania szaty w dolnej partii figury o raz zarys prawej nogi. Precyzyjność rzeźb ien ia zachow anych fragm entów o raz ek s p resyjne w ym odelow anie sylw etki (których m o żn a się jed y n ie dom yślać), ja k rów nież rzeźb ien ia na słupie w skazują, iż tw ó rca figury był dobrze obeznany ze sztu k ą rzeź bienia. 1
W tej sam ej w si znajduje się też inny, m łodszy znacznie obiekt, lecz niem niej zasługujący na uw agę. Jest nim k ap liczk a św. A ntoniego z początku X X w ieku, stojąca w starej części S ław na (fot. 8). K apliczka je s t m urow ana, otynkow ana i zdobiona sztukaterią. M a form ę w ysokiego, dość w ąskiego słupa na planie czw oroboku, z niszą w ścianie frontow ej. W ieńczy j ą ozdobny, kuty w żelazie krucyfiks. W niszy kapliczki znajduje się gipsow a figurka św. A ntoniego z D zieciątkiem . S tarsza fig u rk a — d rew n ian a — zaginęła w czasie II w ojny św iatow ej. U kształtow anie bryły kapliczki — je j sm ukłość i przew ażające w niej linie pionow e a także niektóre m otyw y zdobnicze — naw iązują do stylu budow li gotyckich. K ażdą ze ścian w ieńczy ostry, trójkątny szczycik. N isza na fig u rę oraz otaczające j ą pionow e row kow ania zam knięte są od góry w ksz tałcie ostrołuków . R ozbudow ane w dolnej części słu p a p rzed n ie naroża p rzy p o m in ają przypory gotyckich katedr. W zdłuż pionow ej osi słupa rozm ieszczone są w ykonane w sztukaterii ornam enty ro ślinno-geom etryczne, m otyw „O ka O p atrzn o ści” nad w nęką oraz daty: 1919 — d ata p ostaw ienia kapliczki i 1946 — data
po-Fot. 8. K ap liczka św . A ntoniego, Sław no (fot. T . Osyra)
Fot. 7. K rzyż p rzydrożny, D ziekanow ice (fot. M . Jóźw ik o w sk a)
K U L T O W A P L A S T Y K A P R Z Y D R O Ż N A W L E D N IC K IM P A R K U K R A JO B R A Z O W Y M 26 5 Fol. 9. K ap liczka M atki B o sk iej, K om orow o
(fot. M . Jóźw ikow ska)
Fot. 10. K ap liczka św . A nto n ieg o , Im iołki (fot. M . Jó źw ik o w sk a)
2 6 6 M . R O M A N O W -K U JA W A
Fot. 12. F igura św . B enona, D ziekanow ice (reprodukcja z album u „D ziekan o w ice - W aliszew o
w pow . g n ieź n ie ń sk im ”)
Fot. l t . K apliczka M atki B oskiej, D zicćm iar- ki (fot. M .. Jóźw ikow ska)
K U L T O W A P L A S T Y K A P R Z Y D R O Ż N A W L E D N IC K IM P A R K U K R A JO B R A Z O W Y M 2 6 7
now nego je j ustaw ien ia po II w ojnie św iatow ej (okres w ojny k ap liczk a przeleżała p rzew ró co n a w krzakach). O biekt ufundow any został przez je d n e g o z m ieszkańców S ław na w podziękow aniu za szczęśliw y pow rót z I w ojny św iatow ej. W spom nianą zaginioną figurkę św. A ntoniego w ykonał francuski je n ie c w ojenny2.
K olejny zabytkow y ob iek t znajduje się także w S ław nie, nieopodal kapliczki św. A ntoniego. G ip so w a figura M atki Boskiej B olesnej, na m urow anym po stu m en cie zd o bionym sztukaterią, usytuow ana je s t w sąsiedztw ie cm entarza. Słup m a kształt kolum ny o czw orokątnym p rzekroju, zw ieńczony je s t kapitelem zdobionym roślinnym orna m entem . T rzo n słupa pokryty je s t w ypukłym boniow aniem tw orzącym prostokątne, rytm iczne płytki. K ilkukondygnacyjna po d staw a słupa zło żo n a n a planie kw adratu, je s t silnie rozbudow ana, tw orząc k ształt przypom inający ołtarz. Do naroży podstaw y p rzylegają niew ysokie prostopadłościenne słupki zw ieńczone ozdobnym i kilam i. T e m atyka figury naw iązuje do p rzedstaw ień pasyjnych M atki B oskiej B olejącej pod k rzy żem . E kspresja figury w ydobyta została przez zak om ponow anie postaci M arii — przedstw ionej w kontrapoście, z dłońm i splecionym i po lew ej stronie, z uniesioną g łow ą o d chyloną w praw ą stronę. Szata je s t m ocno p ofałdow ana i starannie ułożona. Styl figury i postum entu m a cechy klasycystyczne. W skazuje na to zg eo m etry zo w an a arch itek tu ra postum entu i je g o w yw ażone proporcje, a także sam a figura, której ek s presja je s t w yw ażona i praw ie n ie z ak łó ca jej statyczności (fot. 19).
Do zabytków przydrożnej plastyki kultow ej na terenie P arku należy ró w n ież obiekt stojący w e wsi G łębokie, w sąsiedztw ie zabudow ań folw arcznych. M a in form ę p ro sto padłość iennego m u row anego postum entu zw ieńczonego dość dużym żeliw nym k rzy żem . W e frontow ej ścianie słupa znajduje się p rostokątna nisza z u m ieszczonym w e w nątrz o brazkiem M atki B oskiej C zęstochow skiej. Pow yżej w y p isan a je s t data 1881. Słup w ykończony je s t u góry fazo w an y m gzym sem . Pom alow any je s t na ko lo r nie bieski. K rzyż je s t odlew any, końce ram ion w ym odelow ane m a w trójlistki, w ew nątrz k tórych rozm ieszczone są w ypukłe gw iazdki. K rzyż posiada m etalo w ą pasyjkę, p o m alow any je s t na k o lo r brązow y. T en surow y w w yglądzie obiekt łączy w sobie e le m enty kapliczki i p rzy d ro ż n eg o krzyża i je s t je d y n y m n a terenie P arku obiektem o takiej form ie (fot. 20).
N ow e krzyże, kapliczki i figury które staw iane na om aw ianym obszarze po II w ojnie św iatow ej, um ieszczone zostały w tych sam ych m iejscach, w których stały o biekty starsze. P o tw ierd zają to w yw iady przeprow adzone z m ieszkańcam i wsi oraz an aliza m apy ok o lic Je zio ra L ednickiego p rzedstaw iającej stan z 1934 r3, na której naniesione zostały w szystkie stojące w ów czas obiekty sakralne, ró w n ież te o m ałych form ach. M iejsca usytuow ania dzisiaj stojących krzyży, kapliczek i fig u r niem al c a ł k o w icie p o k ry w ają się z m iejscam i zaznaczonym i na m apie. W spółczesne obiekty stanow ią k o n ty n u ację obiektów starszych. Staw ianiem now ych obiektów przydrożnych rządzi w ięc reg u ła zachow yw ania tego sam ego m iejsca. S am o m iejsce usytuow ania przy drożnych form kultu b yło zaw sze istotne i nieprzypadkow e. „B oże M ęki” — bo tak nazyw ano w W ie lk o p o lsc e krzyże a potem także inne form y przydrożnej plastyki
2 In form ator: W ła d y s ła w W o ź n ia k , S ła w n o , w y w ia d p r z e p r o w a d z o n y w 1 9 8 0 r.
3 M ap a — T o p o g r r a p h is c h e K a rle 1 :2 5 0 0 0 , ark. 3 4 7 0 L ib au ; w y d : P r e u s s ic h e n L a n d e s a u fn a h m e 18 8 9 , 1911 — a k tu a liz o w a n a : 1 9 3 4 r. — W o js k o w y In stytu t G e o g r a fic z n y w W a r s z a w ie
Fot. 13. F ig u ra C h ry stu sa, K o m o ro w o (fot. M . Jóźw ikow ska)
Fot. 14. F igura św . W aw rzyńca, S iem ianow o (fot. M . Jó źw ik o w sk a)
K U L T O W A P L A S T Y K A P R Z Y D R O Ż N A W L E D N IC K IM P A R K U K R A JO B R A Z O W Y M 26 9
Fot. 16. F igura sw . W aw rzyńca, D ziekanow ice (fot. M . Jó źw ik o w sk a)
Fot. 15. Figura M atki B o sk iej, S krzclu szew o (fot. M . Jóźw ikow ska)
Fot. 17. K apliczka przy d ro żn a, przy szo sie Tłoczyn - Pyzdry
(fot. M. R om anow -K ujaw a)
2 7 0 M , R O M A N O W -K U JA W A
Fot. 18. K ap liczka p rzydrożna, R uda W ieczy ń sk a gm . G izałki (fot. M . R o m anow -K ujaw a)
K U L T O W A P L A S T Y K A P R Z Y D R O Ż N A W L E D N IC K IM P A R K U K R A JO B R A Z O W Y M 271
religijnej — staw iane były na granicach w si, w ich obrębie, w m iejscach w których schodziły się drogi, w pobliżu zbiorników w odnych, a także w m iejscach m orderstw , sam obójstw , nagłej śm ierci, znalezienia n ieżyjącego człow ieka, ludzkiej czaszki czy nieochrzczonego dziecka, i tam , gdzie w ydarzyło się coś niezw ykłego (A. Jackow ski 1981, s. 1 9 7 - 2 0 1 , Z. Jasiew icz 1962, T. Sew eryn 1958, J.W . S ulczew ski 1947). M ie jsca te były bow iem obszarem grom adzenia się sił n adprzyrodzonych n ieży czli w ych człow iekow i, „kusiły” tam rów nież duchy zm arłych w tych m iejscach lub p o ch o w an y ch ludzi. P rzed takim i — bardziej lub m niej sprecyzow anym i siłam i — m iały chronić przechodniów i m ieszkańców w si „B oże M ęki” staw iane w tych n ieb ezp ie cznych i niepew nych m iejscach. Figury, krzyże i kapliczki ustaw iane na skrajach wsi oraz w ich obrębie, strzegły w si przed pow odzią, pożarem , zarazą i innym i klęskam i (A. Jackow ski 1981, s. 197 - 201, Z. Ja siew icz 1962, T. Sew eryn 1958, J.W . Sulczew ski 1947).
W e w siach n ależących do L ednickiego Parku K rajobrazow ego (m ających w w ię k szości układ uliców ek) ro zm ieszczenie obiektów przydrożnej plastyki kultow ej sp ro w adza się do następujących sytuacji:
I. N a skraju w si — u jej w ylotu lub wylotu:
a) przy głów nej drodze (figura św . W aw rzyńca w S iem ianow ie, k rzy że w S ław nie, k rzy ż w W aliszew ie)
b) przy drogach bocznych (krzyże w D ziekanow icach, figura św . W aw rzyńca w S krzetuszew ie). N ajczęściej na sytuację tę nak ład a się m iejsce rozw idlenia lub z e j ścia dróg.
II. W o brębie wsi:
a) u zbiegu lub na skrzyżow aniu dróg — często w centralnym punkcie wsi (figura „S erca Je zu sa” w K om orow ie, k ap liczk a M atki Boskiej w Ż ydów ku, k rzy ż w L ed n o górze)
b) w obrębie zagrody lub w jej pobliżu — od strony drogi; są to obiekty z p ry w atnych fundacji (kapliczka M atki Boskiej w K om orow ie, k ap liczk a św. A ntoniego w Sław nie)
c) w sąsiedztw ie zabudow ań fo lw arcznych (kapliczka św . A ntoniego w Im iotkach, ob iek t w G łębokiem )
d) przy kościele — od strony drogi (figura św . W aw rzyńca w D ziekanow icach, figura św. Ja n a N epom ucena w Sław nie)
e) przy cm entarzu (figura M atki B oskiej B olesnej w Sław nie)
W sposobie usytuow ania krzyży, k ap liczek i fig u r na terenie Parku na pierw szy plan w ysuw a się m iejsce granicy wsi o raz m iejsce, w którym ro zw id lają się, k rzyżują b ąd ź schodzą drogi.
T em aty k a św iątkarska figur stojących sam odzielnie bądź u m ieszczanych w k ap li czkach była zw iązana z funkcjam i ochronnym i przypisyw anym i poszczeg ó ln y m św ię tym . Przed pożarem i zarazą chronił wieś śAńęty W aw rzyniec. O ch ro n a bydła przed zarazą była także d om eną św iętego B enona. D o św iętego Jana N epom ucena n ależało zapobieganie pow odziom . P rzydrożne o biekty kultow e inicjow ały i fundow ały nie tylko spoełeczności w iejskie, lecz także proboszczow ie, w łaściciele m ajątków oraz osoby
2 7 2 M . R O M A N O W -K U M W A
Fot. 19. Figura M atki B oskiej B olesnej, Sław no (M . Jó źw ik o w sk a)
Fot. 20. K apliczka z K rzyżem , G łęb o k ie (M . Jóźw ik o w sk a)
K U L T O W A P L A S T Y K A P R Z Y D R O Ż N A W L E D N fC K IM P A R K U K R A JO B R A Z O W Y M 2 7 3
pryw atne — w osobistych intencjach — ja k na p rzykład podziękow anie za szczęśli w y pow rót z w ojny, z w ięzienia, czy w intencji chorej osoby.
P lasty k ę przy d ro żn ą L ednickiego P arku K rajo b ra zo w eg o tw o rzą w głów nej m ierze o biekty p o sta w io n e po II w o jn ie św iatow ej. Ich re p e rtu a r nie należy do najb o g atszy ch — n ieo b ecn e są tu n iek tó re fo rm y spotykane w innych rejo n ach W ielkopolski. N ow o p o staw io n e k ap liczk i są dość p ro ste w sw ej fo rm ie i m ało w y sublim ow ane, w n ie k tórych p rzypadkach gran iczące z top o rn o ścią. F ig u ry — sam o d zieln e i w y p ełn iające w n ętrza k ap liczek — po zb aw io n e są in d y w id u lan y ch w alo ró w , p o w ielając n a jp o p u larn iejsze schem aty p rzedstaw ień. O d lew an ie fig u r z g o to w y ch m atryc nie p o zo staw ia p o la do p o p isu d la indyw idualnej in w en cji tw órczej. S k rom ne w sw ojej fo rm ie są ró w n ież p rzy d ro ż n e k rzyże. O zdobniej o d d rew n ian y ch p o trak to w an e zo stały krzyże ż elazn e, lecz o d lew an e fab ry c zn ie żelazn e elem en ty n ie sta n o w ią d la nich n ajw d zię c zn iejszeg o tw orzyw a. C iek a w sze o b iek ty z n ajd u jem y w śród k rucyfiksów , fig u r i k a p lic z e k starszej generacji. N ie m a w śród n ich zab y tk ó w k lasycznej tw órczości ludow ej. S posób w y k o n an ia tych o b iektów (w śród k tórych zn ajd u ją się zarów no form y rzeźb io n e ja k i m u row ane), ja k ró w n ież cech y stylu (barok, n aw iąza n ia do sty lu g o ty ck ieg o i k lasy cy sty czn eg o ) su g e ru ją, iż ich tw órcy o b racali się w kręgu p ro fesjo n alnej sztuki i rzem iosła.
Zestaw ienieobiektówkultow ejplastykiprzydrożnej
natere n ie Lednickiego Parku Krajo bra zow eg o.
M IE J S C O W O Ś Ć F O R M A O B IE K T U U S Y T U O W A N I E D z ie k a n o w ic e M o r a c z e w o L ed n o g ó r a D z ie k a n o w ic e D z ie k a n o w ic e k r z y ż ż e la z n y k rzy ż d rew n ia n y k r z y ż d rew n ia n y d rew n ian a p asyjk a figura: S e r c e J ez u sa figu ra: ś w . W a w r z y n ie c k rzy ż ż e la z n y k a p licz k a : N ie p o k o la n a figura: ś w . W a w r z y n ie c k rzy ż ż e la z n y figura: S erc e J ez u sa k a p licz k a : N ie p o k a la n a k r z y ż d rew n ia n y k a p licz k a :św . A n ton i igura: ś w . W a w r z y n ie c k a p licz k : N ie p o k a la n a k rzy ż d rew n ia n y k r z y ż ż e la z n y figura: N ie p o k o la n a n a skraju w s i, na z e jś c iu d róg w cen tru m , na ro z w id le n iu dróg w cen tru m , n a z e jś c iu d r ó g , p rzy z a g r o d z ie u w y lo tu , p rzy za g r o d z ie d rew n ia n a p asyjk a , u w y lo tu D z ie k a n o w ic e na skraju w s i, na z e jś c iu d róg p rzy za g r o d z ie p rzy k o ś c ie le u w y lo tu w cen tru m , n a z e jś c iu d róg u w y lo tu w centru m u w y lo tu , na z e jś c iu d ró g p rzy za g r o d z ie u w y lo tu p rzy fo lw a r k u , n a z e jś c iu d róg u w y lo tu w ib ręb ie w s i, na z e jś c iu d róg D z ie k a n o w ic e D z ie k a n o w ic e Ż y d ó w k o Ż y d ó w k o S ie m ia n o w o S ie m ia n o w o K o m o r o w o K o m o r o w o W a lic z e w o I m io łk i D z ie ć m ia r k i D z ie ć m ia r k i
274 M . R O M A N O W -K U JA W A
K a m io n e k k rzy ż d rew n ian y w u w y lo tu , na r o z w id n ien iu d ró g
S ła w n o figura: ś w . Jan N e p o m u c e n
d rew n ia n a p rzy k o ś c ie le S ła w n o k ap liczk a: ś w . A n to n i p rzy za g r o d z ie S ła w n o figura: M .B . B o le s n a p rzy cm en tarzu S ła w n o - Ź y lic e figura: M a d o n n a z D z ie c ią tk ie m w o b ręb ie w si G łę b o k ie p o su m e n t z k rzy ż em p rzy fo lw a r k u , u w y lo tu S k r z e tu s z e w o figura: M a d o n n a z D z ie c ią tk ie m w o b ręb ie w si S k r z e tu s z e w o figura: ś w . W a w r z y n ie c u w y lo tu , nad je z io r e m R y b itw y k rzy ż ż e la z n y u w y lo tu L a ta lice figura: N ie p o k a la n a u w y lo tu W ę g le w o k rzy ż d rew n ia n y u w y lo tu L IT E R A T U R A B ła s z c z y k S ., 1 9 6 0 , P la s ty k a , (w ): K ultura L u d o w a W ie lk o p o ls k i, 11, P o zn a ń , s. 6 1 9 - 641 19 7 5 , L u d o w a p l a s ty k a k u lto w a w W le lk o p o łs c e , P o zn ań , s. 1 00 - 133
J a c k o w s k i A ., 1 9 8 1 , S z tu k a lu d o w a , (w ): E tn og rafia P o ls k i. P rz em ia n y k ultury lu d o w e j, c z .II, W r o c ła w , s. 197
- 2 0 1
J a s ie w ic z Z ., 1 9 6 2 , „ B o ż e M ę k i ” w p i e r w s z e j p o ł o w i e X V III w ie k u n a te r e n ie p o w ia tu k o n iń s k ie g o w ś w ie tle g r o d z k ic h k s ią g s ą d o w y c h , (w ): P o ls k a S ztu k a L u d o w a , 19 6 2 , nr 2 N ie s ie c k i N .. 1 8 4 5 , H e r b a r z P o ls k i, L ip sk , s. 4 7 3 S e w e r y n T ., 1 9 5 8 , K a p lic z k i i k r z y ż e p r z y d r o ż n e w P o ls c e , W a rsz a w a S z u lc z e w s k i J .W ., 1947. B o ż e m ę k i i ich w p ły w n a f o l k l o r w ie lk o p o lsk i, (w ): P W 1947, nr 1 - 3 K U L T I S C H E A M W E G E S T E H E N D E P L A S T IK IM L E D N I C A E R L A N D S C H A F T S P A R K Z u s a m m e n f a s s u n g
ln m e in e m A rtik el b em ü h te ich m ic h , d ie k u ltisc h e am W e g e s te h e n d e P la stik in d en D ö r fer n , d ie sich a u f d em G e b ie t d e s L ed n ica e r L a n d sch a ftsp a rk s b e fin d e n , d a rzu ste lle n . D ie a m W e g e ste h e n d en K u ltob jek te, d ie a u f d em o b en g en a n n te n G e b ie t zu fin d en sin d , kann m an in drei G ru pp en u nterteilen : 1/ K re u z e, 2 / k le in e K a p e lle n u nd 3 / F ig u ren . D ie K reu ze w u rd en a u s H o lz o d er E is e n a n g efe rtig t, an d en m e is te n von ih n en b efin d e t s ic h a u ch e in k le in e s h ö lz e r n e s K re u z b ild - F ig u r d e s ste rb en d en C h risti. B e i d en F ig u ren , d ie e n tw e d e r e in z e ln ste h e n o d e r in k le in e n K a p e lle n p la ciert w u rd en , h a n d elt e s s ic h m e is te n s um G ip s o d er Z e m e n ta b g ü s s e . D ie K a p e lle n und F ig u r e n s o c k e l sin d v o r w ie g e n d gem a u e rt u nd h a ben s c h lic h te g e o m e tr isc h e F orm en . D i e O rn am en tik b ei d en m e is te n v o n d ie s e n O b jek ten ist a u ch seh r s c h lic h t u nd k napp, w a s ih n en im E n d e ffe k t e in e n str en g en C harakter v er leih t. D ie T h e m a tik d er F ig u r en u nd K a p e lle n u m faß t d ie in G ro ß p o le n p o p u lärsten D a r ste llu n g e n G o tte s u nd d er H e ilig e n - d er M u tter G o tte s , C h risti, d e s H e ilig e n L au ren tiu s, d e s H e ilig e n A n to n iu s u nd d e s H e ilig e n J o h a n n es v o n N e p o m u k . D ie m e isten v o n d en a m W e g e ste h e n d en K u lto b je k ten , d ie s ic h a u f d em G e b ie t d es L ed n ica e r L a n d sch a ftsp a rk s b efin d e n , w u rd en erst n ach d em Z w e ite n W eltk rie g a u fg e s te llt. Z u d en w e n ig e n O b jek ten m it h is to r is c h e m W ert, d ie n ach d e m K rieg e erhalten g e b lie b e n sin d , geh ö re n : d a s h ö lz e r n e K reu zb ild v o n d e m K reu z au s d em D o r f D z ie k a n o w ic e , d ie h ö lz e r n e F ig u r d e s H e ilig e n J o h a n n es v o n N e p o m u k a u s S ła w n o , w e ite r d ie K a p e lle d e s H e ilig e n A n to n iu s u nd d ie F ig u r d er S ch m e r z e n sr e ic h e n M u tter G o tte s a u s d e m s e lb e n D o r f u nd s c h lie ß lic h d er S o c k e l au s G łę b o k ie . U n te r d en o b en g en a n n te n O b jek ten b efin d e n s ic h k e in e a lten v o lk s tü m lic h e n S c h n itz w e r k e , den n s ie g eh ö re n zu d er p r o fe s s io n e lle n K un st.
K U L T O W A P L A S T Y K A P R Z Y D R O Ż N A W L E D N IC K IM PA R K U K R A JO B R A Z O W Y M 2 7 5
A B B I L D U N G E N
A b b . 1. S lr a ß e n k rc u z (am W e g e s te h e n d e s K re u z ), M ik s z ta t, W o je w o d sc h a ft K a lis z (d ie S k u lp tu r w u rd e v o n P . B r y liń s k i g e s c h n itz t, g e z . v o n W . K uja w a )
A b b . 2 . S tra ß en k reu z, N e p o m u c e n ó w , G e m . K o b y lin (S k u lp tu r g e s c h n itz t von F . N o w a k , g e z . v o n W . K u ja w a )
A b b . 3. G e s c h n itz te H o lz s ä u le m it K u m m e r v o lle m C h ristu s, S ro k i b ei K r o to s z y n (S k u lp tu r g e s c h n itz t v o n F . N o w a k , g e z . v o n W . K u ja w a )
F o t. 1. S tra ß en k reu z, D z ie k a n o w ic e (fo t. v o n M . J ó ź w ik o w s k a ) F o t. 2 . S tra ß en k reu z, D z ie k a n o w ic e (fo t. v o n . M . J ó ź w ik o w s k a ) F o t. 3. S traß en k reu z, R y b itw y (fo t. v o n M . J ó ź w ik o w s k a )
F o t. 4 . S traß en k reu z, W a lis z e w o (fo t. v o n M . J ó ź w ik o w s k a ) F o t. 5. S traß en k reu z, R y b itw y (fo t. v o n M . J ó ź w ik o w s k a ) F o t. 6 . S traß en k reu z, S ie m ia n o w o (fo t. v o n M . J ó ź w ik o w s k a )
F o t. 7 . S tra ß en k reu z, D z ie k a n o w ic e (f o t. v o n M . J ó ź w ik o w s k a ) F o l. 8. B ild s to c k d e s H e ilig e n A n to n iu s , S ła w n o (fo t. v o n T . O sy ra ) F o t. 9 . B ild s to c k d er M u tter G o tte s , K o m o r o w o (fo t. v o n M . J ó ź w ik o w s k a ) F o t. 10. B ild s to c k d e s H e ilig e n A n to n iu s , Im io łk i (f o t. v o n M . J ó ź w ik o w s k a ) F o t. 11. B ild s to c k d er M u tter G o tte s , D z ie ć m ia r k i (fo t. v o n M . J ó ź w ik o w s k a )
F o t. 12. F ig u r d es H e ilig e n B e n o n , D z ie k a n o w ic e (R ep ro d u k tio n au s d em B ild b a n d „ D z ie k a n o w ic e — W a lis z e w o w p o w . g n ie ź n ie ń s k im ” )
F o t. 13. F ig u r C h risti, K o m o r o w o (fo t. v o n M . J ó ź w ik o w s k a )
F o t. 14. F ig u r d e s H e ilig e n L au r en tiu s, S ie m ia n o w o (fo t. v o n M . J ó ź w ik o w s k a ) F o t. 15. F ig u r d er M u tter G o tte s , S k r z e t u s z e w o (f o t. v o n M . J ó ź w ik o w s k a ) F o t. 16. F ig u r d e s H e ilig e n L au r en tiu s, D z ie k a n o w ic e (f o t. M . J ó ź w ik o w s k a )
F o t. 17. B ild s to c k an d er S traß e v o n T ło c z y n n a ch P y zd ry (fo t. v o n M . R o m a n o w -K u ja w a ) F o t. 18. B ild s lo c k . R u da W ie c z y ń s k a , G e m . G iz a łk i (fo t. v o n M . R o m a n o w -K u ja w a ) F o t. 19. F ig u r d er S c h m e r z e n s r e ic h e n M u tter G o tte s , S ła w n o (fo t. v o n M . J ó ź w ik o w s k a ) F o t. 2 0 . K a p e lle (B ild s to c k ) m it K reu z, G łę b o k ie (f o t. v o n M . J ó ź w ik o w s k a )
