Elżbieta Stachurska
Prace konserwatorskie na terenie
województwa włocławskiego w
latach 1976-1979
Ochrona Zabytków 33/1 (128), 79-81
P R A C E K ON SERW A TO RSK IE N A TEREN IE W O JEW Ó D ZTW A W ŁOCŁAW SKIEGO W LA TA C H 1976— 1979
W w yniku przeprowadzonej w 1975 r. re form y administracyjnej kraju w skład wojew ództw a w łocław skiego w eszły dwa regiony kulturowe: K ujawy i ziem ia d o brzyńska, bogate w obiekty zabytkow e charakterystyczne dła tych terenów. W obrębie now o utw orzonego w ojew ó dztw a w łocław skiego znalazło się kilka naście m iast z zachow anym zabytkow ym układem urbanistycznym. D o najciekaw szych należą: W łocławek, Brześć K ujaw
ski, Radziejów oraz N ieszaw a i C iech oci nek, dla których Pracownie Konserwacji Zabytków — Oddział w Toruniu opraco wują projekty rewaloryzacji.
Od początku utworzenia stanow iska w o jew ódzkiego konserw atora zabytków (2 stycznia 1976 r.) przystąpiono d o w eryfi kacji kart ewidencyjnych, przejętych od w ojew ódzkiego konserw atora zabytków w Bydgoszczy, oraz kontynuacji ewidencji zabytków architektury i ruchomych. Za
kończenie tej akcji przewiduje się w 1980 r., ze w zględu na zalecenie M inisterstwa K u l tury i Sztuki dotyczące objęcia ewidencją również obiektów pochodzących z końca X IX i początku X X w. Ze w stępnych ustaleń w ynika, że na terenie w ojew ództw a w łocław skiego znajduje się o k o ło 800 obiektów zabytkow ych, łącznie z budow nictw em ludow ym i zabytkam i techniki, z tego 250 obiektów ma kom pletne karty ew idencyjne.
Z pow od u braku w ykonaw ców ew idencjo now anie zabytków nieruchom ych przebie ga w zw olnionym tem pie. U przyw ilejow a ny z ostał W łocław ek, poniew aż Pracow nia D ok um entacji N aukow o-H istorycznej PK Z — O ddział w Toruniu w ykonała 150 kart ew idencyjnych dla obiektów architektonicznych. Ewidencja zabytków ruchom ych przebiega sprawniej. C o rok zostaje zinw entaryzow anych ok o ło 100 obiektów rzem iosła artystycznego i zabyt ków sakralnych. W planach konserw ator skich najpilniejszą potrzebą było rozp o częcie prac rem ontow ych i opracow yw anie dokum entacji technicznej. D zięki pom ocy finansow ej M inisterstwa K ultury i Sztuki każdego roku rozpoczynano prace rem on tow o-konserw atorskie przy now ym o b iek cie.
Pierwszym obiektem wprow adzonym do planu była osiem nastow ieczna bożnica w Lubrańcu (rem ontow ana o d 1 9 /7 r. ) ; projekt adaptacji dla potrzeb Urzędu M iasta i G m iny z przeznaczeniem na D om Kultury i Bibliotekę w ykonała pracownia architektoniczna Pracowni K onserwacji Zabytków — Oddział w Toruniu.
W 1978 r. rozp oczęto rem ont spichrza z X IX w ., usytuow anego we W łocław ku przy ul. Bulwary 6, adap tow an ego na D ział Etnograficzny M uzeum O kręgow ego we W łocław ku. Projekt tech niczny w y k o nały Pracow nie K onserw acji Z abytków — Oddział w Toruniu; realizację projektu kontynuuje brygada rem ontow a tego O d działu.
W kw ietniu 1979 r. Pracow nie K on ser wacji Z abytków — rów nież O ddział w T o runiu rozp oczęły rem ont spichrza k o n strukcji drewnianej z pierwszej p ołow y X IX w. przy ul. Toruńskiej we W łocław ku; projekt adaptacji przewiduje w tym o b iek cie siedzibę w ojew ódzkiego konserw atora zabytków oraz Biura Badań i D o k u m en tacji Zabytków .
W ykonaw stw o trzech w spom nianych w y żej obiektów finansow an e jest z budżetu centralnego.
Od początku działalności konserw ator skiej zlecan o inwentaryzacje arch itekto niczne, dokum entację naukow o-historycz- ną oraz projekty techniczne na rem onty zabytków architektury. O gółem w op raco waniu jest dok um entacja dla 32 obiektów (zlecona pracow niom projektow ym — Pra cowni K onserw acji Zabytków —. O ddział w Toruniu), w tym 15 obiektów — to p a łace i dwory. Z ogólnej liczby 65 za ch o wanych d w orów i p ałaców dla 15 o b iek tów opracowuje się projekty techniczne adaptacji na ośrodki rekreacyjno-w ypo czynkow e, kolon ijne i szkoleniow e. Jeszcze 6 obiektów czeka na przejęcie i zagosp o darowanie. P ozostałe 34 są utrzym ane w należytym stanie, pozostają one w gestii
1. Lubraniec, bożnica z X V III w. w trakcie p rac remontowych
2. Włocławek, spichrz tzw. Czarny z pierw szej połow y X I X w.
K uratorium Oświaty i W ychowania, Pań stw ow ych G ospodarstw R olnych lub in nych użytkow ników i nie wymagają na tychm iastowej interwencji konserw ator skiej.
O chrona obiektów dw orskich i pałaco w ych została zapoczątkow ana jak o „akcja d w ory” z inicjatyw y i przy żywym zaanga żow an iu K om itetu W ojew ódzkiego PZPR. T o zainteresow anie i szczególny patronat pozw alają m ieć nadzieję, że urocze dworki długo jeszcze będą stan ow iły ozdobę kujaw skiego pejzażu.
D rugim ważnym zadaniem patronow anym przez w ładze polityczne i administracyjne w ojew ództw a jest ochrona budow nictw a ludow ego. N a pierwszy plan wysunięto organizację skansenu budow nictw a ludo w ego w Skokach D użych (gm. W łocław ek) o ogólnej pow ierzchni ok o ło 20 ha. W skład zabudow ań skansenu wejdzie o k o ło 40 obiektów wraz z tzw. małą architekturą z K ujaw i ziem i dobrzyńskiej. Opracowany został m ateriał wyjściowy, który posłużył do opracow ania przez PP PK Z — Oddział w Toruniu koncepcyjnego projektu skan senu. W maju 1979 r. zakończono opra cow an ie materiału szczegółow ego (auto rzy: mgr R om an Tubaja i mgr Jan Święch). P od czas zim y 1978— 1979 w oda zalała te reny przeznaczone pod skansen, wobec tego stw ierdzono konieczność przeniesienia lokalizacji skansenu na przeciwległą stronę szosy. Zaistniałe trudności nie opóźniają jednak opracowań dokum entacyjnych, k tó re są wykonyw ane sukcesywnie dla posz czególnych obiektów , mających wejść w skład zabudow ań skansenu. Pracownia O chrony D rew na Zabytkow ego przy Hen- rykow skich Zakładach W ytwórczych M eb li A rtystycznych w ykonała inwentaryzację konserw atorską i dokum entację budow- lano-m ykologiczną dla 14 obiektów bu dow nictw a ludowego. Opracowywana jest dokum entacja dla następnych 13 obiek tów — są to chaty, stod oły i wiatraki; w ykonyw ana jest też szczegółow a doku m entacja fotograficzna.
R ów nocześn ie trwają prace związane z utw orzeniem mini-skansenu w R adzie jow ie K ujawskim , w skład którego wejdzie osiem nastow ieczny wiatrak typu „k oźlak” oraz osiem nastow ieczna chata z K łótna. Projekt koncepcyjny m ini-skansenu w yko nała Pracownia Ochrony Drew na Zabyt k ow ego przy H Z W M A ja k o dodatkow y elem ent zaplanow ano żuraw. Jedyną trud n ość w tym zamierzeniu stanow i decyzja o lokalizacji w bliskiej odległości trzech budynków m ieszkalnych typu sp ółd ziel czego, które całkow icie zasłonią w idok na skansen, a właściwie uniem ożliwiają jego realizację. Znając jednak pozytyw ny sto sunek w ładz politycznych i administracyj nych do spraw związanych z ochroną za bytków , pozostaje m ieć nadzieję, że i w tej sytuacji znajdzie się wyjście umożliwiające realizację zadania.
O gółem na terenie województwa w łocław sk iego zachow ało się 20 wiatraków; sześć znajduje się w stanie bardzo dobrym, siedem w średnim, a cztery są w bardzo złym stanie technicznym . W arszawska P racow nia O chrony Drew na Zabytkow ego wykonuje inwentaryzację konserwatorską, dokum entację fotograficzną i orzeczenia budow lano-m ykologiczne dla tych obiek tów . Pierw sze opracowania w ykonano dla wiatraków z R adziejowa i G łow ińska. Z w yjątkiem wiatraka w R adziejow ie p o zostałe stanow ią w łasność prywatną. D z ia
łając w porozum ieniu z urzędami miast i gm in, zaplanow ano kolejne wykupy wiatraków, konserwację i pozostaw ienie ich w pejzażu. D w a z tej grupy mają być przeniesione do skansenu.
O sobny dział stanow i ochrona zabytków archeologicznych. D ziałania w tym zakre sie rozp oczęto w 1976 r. na m ocy p oro zum ienia m iędzy Urzędem W ojewódzkim we W łocław ku a Katedrą A rcheologii U niw ersytetu Łódzkiego, która prowadzi wieloletnie, stacjonarne badania na trzech stanow iskach : we W łocławku — na osa dzie w czesnośredniowiecznej, w
Borowni-kach — na ruinach zam ku z XIV w. oraz w Raciążku — również na ruinach czter nastow iecznego zam ku. Badania archeolo giczne na ruinach zam ków w Borownikach i R aciążku prow adzone są w związku z konserwatorskim planem ochrony śro dow iska i krajobrazu — zachowania ich jako trwałych ruin; projekt techniczny wykonuje PP PK Z — Oddział w Toruniu. M uzeum A rcheologiczne i Etnograficzne w Łodzi kontynuuje w ieloletnie badania na terenie Brześcia Kujawskiego: na sta nowisku 4 — z okresu późnego paleolitu po okres w czesnego średniowiecza oraz
3. Dąbie Kujawskie, osiemnastowieczny dwór z alkierzam i, p rzejęty p rzez Fabrykę L oko m otyw „Bum ar-Fablok” w Chrzanowie z przeznaczeniem na ośrodek szkoleniowo-wypo czynkowy
4. Unisławice, dwór z X V III—X IX w., przejęty p r z e z Polskie Stowarzyszenie Jazzowe z p r z e znaczeniem na ośrodek szkoleniowo-wypoczynkowy
na stanow isku 3 — z okresu neolitu po okres w czesnego średniowiecza.
R ów nież z funduszy konserwatorskich M uzeum O kręgowe Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej w e W łocław ku prowadzi badania na dw óch stanowiskach: w W ik- torynie — z II okresu epoki brązu i w Fal- borzu — na osadzie wielokulturowej z okresu neolitu, V okresu epoki brązu oraz wczesnego średniowiecza.
P ołączon e ekipy W K Z i M uzeum Okręgo wego w sezonie 1978 r. prowadziły bada nia w Woj now ie n a cmentarzysku z w czes nego okresu w pływ ów rzymskich. Katedra A rcheologii Uniw ersytetu Poznańskiego w 1978 r. w ykonała badania pow ierzchnio we w rejonie gm in K oneck i Bądkowo. W 1978 r. K atedra A rcheologii U niw er sytetu Ł ódzkiego przeprowadziła badania pow ierzchniow e na terenie gm iny Szpetal Górny. Od 1979 r. planuje się sukcesywne badania pow ierzchniow e, obejmujące te ren całego w ojewództwa w związku z ar cheologicznym zdjęciem Polski. D o prac zw iązanych z tym zamierzeniem włączone zostaną wszystkie wym ienione wyżej in stytucje.
N ie zapom niano również o popularyzacji badań archeologicznych. W styczniu 1978 r. staraniem w ojew ódzkiego konserwatora zabytków urządzona została wystawa pt.
H istoria ziem i wydzierana. N a ekspozycję
złożyły się obiekty wydobyte przez eks pedycje prowadzące badania w sezonie wykopaliskow ym 1976— 1977. W 1979 r. w sali wystawowej K M PiK we W łocławku czynna była wystawa pt. W iocławek —
D obrowniki — Raciążek, na której
poka-5. Nieszawa, kościół Sw. Jadwigi, tron biskupi z X V II w., p o konserwacji w yko nane j p rz ez P P P K Z — O ddział w Toruniu ( w szystkie zdjęcia : J. W ardak)
zano zabytki ze stanowisk badanych w latach 1977— 1978.
W dziedzinie zabytków ruchomych pra cow nia konserwatorska PP PK Z — Od dział w Toruniu wykonuje konserwację 32 obrazów (z X V III i X IX w.), p och o
dzących z krużganków klasztoru w Skę- pem -W ym yślinie oraz m alow idło ścienne w M uzeum Pożarnictwa w e W łocławku. Przeprowadzono konserwację siedem na stow iecznego tronu biskupiego z kościoła Św. Jadwigi w N ieszawie oraz osiem nasto wiecznej chrzcielnicy z k o ścio ła Św .W aw rzyńca w K ościelnej Wsi. D obiegają końca prace konserwatorskie zw iązane z zabez pieczeniem i przeniesieniem z klatki sch o dowej kam ienicy m ieszczańskiej do hallu M uzeum H istorii W łocław ka m alow idła ścien nego Panorama W łocławka. W n a stępnej kolejności czekają na konserw ację: m alowidła ścienne w bożnicy w Lubrańcu i sztandar Ochotniczej Straży Pożarnej z W łocławka.
W ym ienione wyżej prace z zakresu och ro ny zabytków w w ojewództwie w łocław skim przebiegają zgodnie z w ieloletn im progra mem ochrony dóbr kultury, zaakcep tow a nym przez Radę O chrony D ób r K ultury na posiedzeniu w lutym 1977 r. W listo padzie 1977 r. na posiedzeniu egzekutyw y K om itetu W ojewódzkiego PZPR zatw ier dzony został plan ochrony zabytków na lata 1977— 1985 oraz w ysun ięto w nioski dotyczące daleko idącej pom ocy w oje wódzkiem u konserwatorowi zabytków . Z dniem 1 stycznia 1978 r. na m ocy decyzji w ojew ody w łocław skiego p ow ołan o Biuro Badań i Dokum entacji Zabytków z p ię cio osobow ą obsadą. W tej sytuacji wydaje się że działania związane z ochroną dóbr kul tury na terenie województwa w łocław skie go będą przebiegały coraz sprawniej i szybciej.
Elżbieta Stachurska
Z A S T O SO W A N IE ŻYW IC EPO K SY D O W Y C H I PO LIU R ETA N O W Y C H W KON SERW A CJI ZABYTKÓW — SE M IN A R IU M W R Y D ZY N IE
W dniu 16 maja 1979 r. w D om u Pracy Twórczej Stowarzyszenia Inżynierów i M e chaników Polskich w Rydzynie koło Lesz na w barokowym pałacu — dawnej rezy dencji Leszczyńskich, a potem Sułkow sk ich1 odbyło się seminarium pt. Z astoso
wanie żyw ic epoksydowych i poliuretano wych w konserwacji zabytków zorganizo
wane przez Sekcję Tworzyw Sztucznych SIM P. Seminarium to było rezultatem wieloletniej współpracy Sekcji z D ziałem Tworzyw Sztucznych firmy Ciba-Geigy w Bazylei (Szwajcaria).
Uczestniczyli w nim przedstawiciele wielu ośrodków konserwatorskich w Polsce: PP Pracownie Konserwacji Zabytków Pracowni Ochrony Drew na Zabytkowe go — Wilanów, ASP w Warszawie, ASP w Krakowie, Politechniki Warszawskiej, Politechniki Krakowskiej, Uniwersytetu im. M. Kopernika w Toruniu, Związku Polskich Artystów Plastyków w Warsza wie, Państwowego M uzeum A rcheologicz nego w Warszawie, Centralnego M uzeum M orskiego w Gdańsku, Muzeum G órn o śląskiego w Bytom iu, M uzeum W ojska Polskiego, Państw owego M uzeum E tno graficznego w W arszawie, Muzeum Zamek w Łańcucie oraz Muzeum Okręgowego w Lesznie.
1 N a tem at pałacu w R ydzynie zob. m .in. E. K r ę g - 1 e w s к a-F о к s o w i с z, Problem y kon serw ator
sk ie odbudowy i adaptacji zam ku w R ydzyn ie,
„Ochrona Z abytków ” , nr 4 , 1974, s. 255— 266.
Spotkanie otworzył referat prof, dra W ie sława D om asłow skiego z Uniw ersytetu im. M. Kopernika w Toruniu pt. Przegląd
stosowania tw orzyw sztucznych w konser wacji zabytków . N astępnie zostały w ygło
szone następujące kom unikaty:
Jerzy Ciabach, Wpływ promieniowania nad
fioletow ego na żyw ice sztuczne',
Jadwiga Łukaszewicz, Odporność tworzyw
sztucznych stosowanych w konserwacji na zabrudzenia ;
Sławomir Skibiński, Zastosowanie pochła
niaczy U V do żyw ic epoksydowych',
Bożena Soldenhoff, Zastosowanie pianek
poliuretanowych w konserwacji drewna',
Alicja Strzelczyk, Podatność żyw ic synte
tycznych na działanie drobnoustrojów',
Teresa Stańczuk-Różycka, Zastosowanie
żyw ic epoksydowych do konserwacji obiek tów archeologicznych.
Po przerwie uczestnicy seminarium w ysłu chali referatu inż. Alberto Bezolli z Ciba- G eigy (Szwajcaria) pt. Technika sporzą
dzania kopii medali, płaskorzeźb, rzeźb itp. metodą odlewu. Referatowi towarzyszył
pokaz praktyczny ilustrowany film em i przeźroczami.
W czasie seminarium odbyła się też uro czystość przekazania trzech replik zabyt kow ych rzeźb szwajcarskich dla zamku w Rydzynie. K opie rzeźb, których orygi nały wykonano w piaskowcu i w drewnie, zostały sporządzone z żyw ic epoksydow ych
naśladujących doskonale wyglądem z e wnętrznym, strukturą, kolorystyką i cięża rem m ateriały oryginałów. Ponadto została zorganizowana przez SIM P w ystaw a obra zująca m ożliw ości zastosow ania narzędzio wych żyw ic epoksydow ych A raldit. W kończącej seminarium dyskusji „ok rąg łego stołu ” , z udziałem prof, dra W iesław a Dom asłow skiego — prorektora U niw ersy tetu im. M. Kopernika w Toruniu,
mgra Wawrzyńca K opczyńskiego —
Konserwatora Zabytków W ojew ództw a Leszczyńskiego, dyrekcji SIM P oraz mgra inż. Marka Axentow icza — przedstaw iciela C iba-G eigy w P olsce, bardzo w ysoko ocen ion o rezultaty spotkania. U stalona została lista ośrodków zainteresow anych próbkami tworzyw sztucznych, znajdują cych zastosow anie w konserw acji zab yt ków. P ostanow iono kontynuow ać sem i naria; tematem następnego spotkania będzie zastosow anie tworzyw sztucznych w rzem iośle artystycznym.
U czestn icy seminarium zwiedzili R ydzy nę — m ałe i pełne uroku m iasteczko ba rokow e, uznane w całości za zabytek, Państw ową Stadninę K oni w R acocie, która uchodzi w Europie za jeden z naj większych ośrodków tego typu (hodow la koni rasy wielkopolskiej oraz słynnych polskich tarpanów), a także barokow o- -klasycystyczny pałac w Paw łow icach z końca X V III w., zbudow any w edług projektu wybitnego śląskiego architekta K . G . Langhansa.
M aria K ierul
