Andrzej Gruszecki
Ochrona i konserwacja obiektów
inżynierii i architektury związanych
z historią wojskowości
Ochrona Zabytków 31/2 (121), 126-128
1978
K O M U N I K A T Y , D Y S K U S J E
A N D R Z E J G R U S Z E C K I
O C H R O N A I K O N S E R W A C JA O B IE K T Ó W I N Ż Y N IE R II I A R C H IT E K T U R Y Z W IĄ Z A N Y C H Z H IS T O R IĄ W O J S K O W O Ś C I
„ O c h ro n a Z a b y tk ó w ” n ie je d n o k ro tn ie p o d e jm o w a ła w aż ki te m a t fo rty fik a c ji n o w o ż y tn y c h 1. K o n ty n u a c ją tej te m a ty k i je st niniejszy k o m u n ik a t o d ziałaln o ści K om isji do S p ra w O c h ro n y i K o n serw ac ji O b ie k tó w In ży n ie rii i A r c h ite k tu ry zw ią za n y ch z H is to r ią W o jsk o w o ści, p o w o łanej w d n . 24.IX .1976 r. przez G en e ra ln e g o K o n s e rw a to r a Z a b y tk ó w w p o ro z u m ie n iu z G łó w n y m Z a rz ą d e m P olitycznym W o jsk a P olskiego. O d m a rc a 1977 r. K o m isja d z ia ła ja k o S ek cja R a d y P ro g ra m o w e j d o S p ra w O c h ro n y D ó b r K u ltu ry p rzy M in istrz e K u ltu ry i S z tu k i2. W sk ład K om isji z ra m ie n ia M in iste rstw a K u ltu ry i S ztu k i w ch o d z ą : G e n e ra ln y K o n s e rw a to r Z a b y tk ó w — d r B o h d a n R y m asz ew sk i, d y re k to r O ś ro d k a D o k u m e n ta c ji Z a b y t k ó w — p ro f, d r h a b . W o jcie ch K alin o w sk i, m g r M a ria n P a ź d z io r (se k re ta rz K o m isji z ra m ie n ia M K iS ) o ra z rzeczo zn aw cy M K iS rep rez en tu jący zarazem o d p o w ied n ie in sty tu ty cz te re ch p o lite c h n ik : doc. d r Ja n u sz B o g d a n o w sk i z P o lite c h n ik i K ra k o w sk iej, doc. d r A ndrzej G ru sz e c k i z P o lite ch n ik i W arszaw sk iej (p rzew o d n iczący K om isji), p ro f, d r h a b . Je rz y R o z p ęd o w sk i z P olitech n ik i W ro cław sk iej i p ro f, d r h a b . Jerzy S tan k iew icz z P o li te c h n ik i G d a ń sk ie j. C z ło n k a m i K om isji z ra m ie n ia M in iste rstw a O b ro n y N a ro d o w e j są : z G łó w n eg o Z a rz ą d u P olity czn eg o — p p łk J a n M ik a , ze S zta b u G e n e ra ln e g o — p łk d r Je rz y M iszalsk i, z S zefo stw a Służby Z a k w a te ro w a n ia i B u d o w n ic tw a G łó w n eg o K w a te rm istrz o stw a W o jsk a P o lsk ie g o — p łk m g r inż. W italis S zerszeń, N ac ze ln y A rc h ite k t W P — p łk m g r inż. arc h . H e n ry k S a r n a o ra z m g r inż. arc h . S tefan P ą g o w sk i (se k re ta rz K o m isji z ra m ie n ia M O N ) i z W o jsk o w eg o I n s ty tu tu H isto ry c z n e g o — p łk m g r T ad e u sz R a w sk i (rzeczo zn aw ca w sp ra w a c h fo rty fik a c ji z la t 1918— 1945). P o w o łan ie K o m isji m ia ło n a celu p o le p sze n ie niełatw ej sytu acji w d ziedzinie o c h ro n y fo rty fik a c ji n o w o ży tn y ch .
W Polsce, w w y n ik u b u rzliw y c h d ziejów naszego k ra ju , p rz e trw a ło w iele zesp o łó w ró ż n o ro d n y c h fo rty fik a c ji, o d relik tó w z czasów k o n fe d e ra c ji b arsk ie j, p o w sta n ia k o śc iu szk o w sk ieg o , p o w s ta n ia listo p a d o w e g o , aż d o n ajn o w szy c h u m o c n ie ń z la t trz y d z iesty ch X X w. Z a c h o w ał się z e sp ó ł tw ie rd z n a p o le o ń sk ic h o ra z re p re z e n tu ją c e w ysoki p o z io m ów czesnej in ż y n ierii w ojskow ej i a rc h
i-у. Łom ża, plan dawnego fo r tu I I I fo r ty fik a c ji przyczó łka mostowego z lat 1902— 1914
1. Ł om ża, lay-out o f fo rm er fo r t I I I o f the fortification o f bridge abutm ent, 1902— 1914
te k tu ry p o tę żn e sy stem y o b ro n n e p ru sk ie (później nie m ieckie), a u s tria c k ie i rosyjskie, w zniesione przez trzy ów czesne m o c a rstw a p rzy g o to w u ją ce się d o zb ro jn e j ro z p ra w y , i w reszcie najn o w sze zespoły u m o c n ień r a d ziec k ich i niem ieck ich z czasów drugiej w ojny św iatow ej. P o lsk a z n a la z ła się zatem w w yjątkow ej sytuacji, sta ła się sw oistym sk an sen em fo rty fik a c ji o u n ik aln ej w arto śc i, p rz e ra sta ją c e j sk alę n a ro d o w ą .
F o rty fik a c je te w n ie d o sta tec zn y m sto p n iu o b ję te są o c h ro n ą k o n se rw a to rsk ą . Ze w zględu n a n ie z b y t d łu g ą h isto rię o ra z w w ielu w y p a d k a c h zw iązan ie z z a b o rc a m i i n aw et sk ie ro w a n ie p rzeciw k o P o la k o m , nie cieszą się o n e jeszcze u zn a n ie m szerszego o g ó łu społeczeństw a, nie ste ty n ie ra z i k o n se rw a to ró w . U ż y tk o w n ik a m i wielu
1 M inęło ju ż p o n a d dw adzieścia lat o d o p u b likow ania ciągle jeszcze, niestety, a k tu aln eg o a rty k u łu : A. G r u s z e c k i , O uznanie praw a za b ytku dla fo r ty fik a c ji now ożytnej, „ O c h ro n a Z ab y tk ó w ” ,
n r 1—2, 1956
2 K ontynuuje o n a przerw aną p racę działającej przez ro k K om isji d o Spraw F o rty fik acji N ow ożytnych, pow ołanej w m arcu 1967 r. przez d y re k to ra Z arz ąd u M uzeów i O ch ro n y Z ab y tk ó w z udziałem 126
przedstaw icieli M inisterstw a O b rony N arodow ej, w w yniku starań prof, d ra hab. J a n a Z achw atow icza przy w spółudziale a u to ra niniejszego ko m u n ik atu .
W ko m u n ik a cie przedstaw iono działalność K om isji w latach 1976— 1977; od J978 r. M K iS rep rezen tu ją: G en eraln y K onserw ato r Z ab y tk ó w prof, d r hab. W. Z in i d y rek to r Z M iO Z ds. O chrony Z abytków m g r inż. arch. J. Cydzik.
ty c h o b ie k tó w je s t w o jsk o , i w ty c h nie o bserw uje się ta k ie g o p ro ce su zniszczenia, ja k w o b ie k tac h będących w u ży tk o w a n iu instytucji cyw ilnych, k tó re je p rz e b u d o w u ją i ro z b ie ra ją n a o gół bez żad n y ch uzgodnień. W nie w ielkim zak resie p ro w a d z o n e są też b a d a n ia fo rty fik a cji, całe zaś ich zespoły, szczególnie fo rty fik a cji najnow szych, nie objęte są nim i w ogóle.
D ziałalność k o n se rw a to rsk ą u tru d n ia sk a la tych założeń o b ro n n y c h . D la p rz y k ła d u : b u d y n e k k o sz aro w y tw ierdzy M o d lin z ro k u 1864 — to p onoć najdłuższy b u d y n ek w E u ro p ie , liczy p raw ie 3 km długości. O b w ó d ze w n ętrzn eg o pierścienia fo rtó w tej tw ierd zy w ynosi 50 km , zaś jej dzieła o b ro n n e , k tó ry c h zach o w ało się p o n a d 60, są w iększe o d średniow iecznych zam ków . A je s t to tylko je d n a tw ie rd z a z w ielu, ja k ie u nas zach o w ały się.
W o sta tn ic h la ta c h zag ro żen ie zn acznie w zrosło, bow iem z a b u d o w a m ia st d o ta rła d o w ieńców otaczających je fo r tów i te, ro zb ie ra n e, g in ą b ez p o w ro tn ie nie zin w e n ta ry z o
w ane i nie o p rac o w a n e. G in ą relik ty d o ro b k u inżynieryj nego kilk u p ań stw , ź ró d ła w ażnych i d la P olski w y d arzeń — kilku p o w sta ń i dw óch w ojen św iatow ych.
Istnieje p iln a p o trz e b a u św ia d o m ie n ia społeczeństw u, w ład zo m te re n o w y m i u ży tk o w n ik o m w arto ści tych fo rty fik ac ji, i to nie ty lk o w arto ści n au k o w y c h i histo ry czn y ch , ale rów nież — ek o n o m icz n y ch i tu ry sty czn y ch . W n a j bliższych la ta c h p o w in n y być p rze p ro w a d z o n e akcje inw entaryzacyjne, k w eren d y a rc h iw aln e i b a d a n ia te re now e, n ie zb ę d n e d o w y k o n a n ia o p ra c o w a ń sy ntetycznych, k tó re p o zw o lą n a k o n c e n tra c ję sił i śro d k ó w n a n a jc e n niejszych zespołach, p rzy objęciu o c h ro n ą szero k ich za so b ó w o b ie k tó w fo rty fik a cy jn y c h .
K o m isja w ciągu ro k u swej d ziała ln o śc i o p ra c o w a ła w u zg o d n ien iu ze S ztabem G e n e ra ln y m w zór k a r ty ew i dencyjnej (z in stru k c ją ) d la z a b y tk o w y ch o b ie k tó w inży nierii i a rc h ite k tu ry zw iązan y ch z h isto rią w ojsk o w o ści; ew idencja ta k a n ie z b ę d n a je s t d la ro ze z n a n ia za so b ó w .
2. Świnoujście, opuszczone koszary szyjow e pruskiego fo rtu
2. Świnoujście, lowered neck-shciped caserns o f the Prussian fo r t
3. Dęblin, twierdza — neoromańska kam ienna głowica w podcieniu Bram y Lubelskiej (fot. A. G ruszecki)
3. Dęblin, fo rtress N eo -Romanesque capital in the arcade o f Lublin Gate
4. M odlin, tradytor opuszczonego fo rtu V, gruntownie przebudowa nego и’ latach 1912— 1914
4. M odlin, traditor o f the lowered fo r t V, com pletely recons tructed in 1912— 1914
5. M odlin, w ieżyczka pancerna opuszczonego fo r tu VII, gruntownie
przebudowanego w latach 1912— 1914
5. M odlin, arm oured turret o f the lowered fo r t VII, com pletely reconstructed in 1912— 1914
D o p ro b le m u m ię d zy reso rto w e g o III. 5: P o m n ik i k u ltu r y źródłem św iadom ości narodu w p ro w a d z o n y z o s ta ł
te m a t: R o zp o zn a n ie i m eto d y ochrony a rc h ite ktu ry i o b ie k
tów in ży n ie ryjn y ch zw ią za n yc h z historią w ojskow ości ;
p rz e z n a c z o n o ró w n ież o d p o w ied n ie fu n d u sze n a re a liz a cję ty c h b a d a ń . S p o w o d o w a n o w y stą p ien ie m in is tra k u l
tu ry i sztuki d o m in istra n a u k i, szk o ln ictw a wyższego i te c h n ik i o zw iększenie lim itu h o n o ra rió w d la czterech p o lite c h n ik w celu p o sz erze n ia m ożliw ości b a d a ń fo rty fik ac ji n o w o ży tn y c h . K o m isja stym uluje kw eren d y a rc h i w alne nie ty lk o za so b ó w k rajo w y ch , ale rów nież w a rc h i w ach o b cy ch , szczególnie w B erlinie, W ied n iu i M oskw ie. P rz e d y sk u to w a n o p ro b le m p o w o ła n ia w M in isterstw ie O b ro n y N a ro d o w e j k o n se rw a to ra za b y tk ó w . P rz y g o to w uje się p rzeg ląd sta n u o ch ro n y za b y tk ó w fo rty fik a cji w p o szczeg ó ln y ch w ojew ó d ztw ach . W yw o łan e przez K om isję z a in te re so w an ie w ojsk a tą p ro b le m a ty k ą d o p r o w ad ziło d o z o rg a n iz o w a n ia w czerw cu 1977 r. m odlińskiej sesji p o p u la rn o n a u k o w e j3.
W iele p ro b le m ó w czek a jeszcze na ro zw iązan ie i d la teg o z w rac am y się szczególnie d o w ojew ó d zk ich k o n se rw a to ró w za b y tk ó w , z p ro ś b ą o w sp ó łp racę, o w yczulenie n a te sp raw y , d e k la ru ją c za raze m p o m o c K o m isji w ro zw ią zy w an iu tru d n ie jsz y c h zag ad n ień . Is to tn e je st, a b y tam , gdzie p o z w a la n a to sta n ro ze zn an ia, były w ydaw ane o rze cze n ia k o n se rw a to rsk ie n a p oszczególne o b ie k ty , a nie ty lk o o g ó ln ie n a całe zało żen ia.
doc. dr A ndrzej G ruszecki In stytu t Podstaw Rozwoju A rchitektury Politechnika W arszawska
3 N a tem at sesji info rm acja zam ieszczona w „O ch ro n ie Z ab y tk ó w ” n r 1, 1978, s. 81.
P R O T E C T IO N A N D C O N S E R V A T IO N O F T H E M O N U M E N T S O F M IL IT A R Y E N G IN E E R IN G A N D A R C H IT E C T U R E
In P o lan d there are to be fo u n d , a p a rt fro m nu m ero u s m o n u m en ts o f P olish fo rtificatio n s, also som e interesting instances o f foreign d efence system s. T hese include P ru ssian fo rtificatio n s o f the 18th cen tu ry , the N ap o leo n ic ones o f th e early 19th, R ussian, G e rm an a n d A u stria n o f the late 19th a n d early 20th cen tu ry an d th e Soviet a n d G erm an defences d ating fro m the Second W orld W ar. T hey rep resen t, n o t infrequently, high stan d ard s o f engineering a n d architecture, th eir value exceeding the n atio n al scale o f significance. The C o n serv ato r G en eral o f H istorical M o n u m en ts ap p o in ted , in S eptem ber 1976, a C om m ittee on the Problem s o f P ro tectio n
a n d C onservation o f the M onum ents o f M ilitary Engineering and A rchitecture. T he m em bers o f the C om m ittee are representatives o f the M inistry o f C u ltu re a n d A rt, M inistry o f N atio n al Defence a n d experts in th e fields concerned. T he aim o f th e C om m ittee is setting this com plex question in o rd er, due to initiation o f larg e -scale surveys in v arious spheres, archival research and field work indispensable to synthetic studies which will provide for c o n cen tra tio n o f m eans a n d efforts on preservation o f the m ost valuable o f those m o n u m e n ts a n d p ro tectio n o f the rem aining ones.
A L IC JA S T R Z E L C Z Y K
Z A S T O S O W A N IE Ś R O D K Ó W C H E M I C Z N Y C H D O Z W A L C Z A N IA B I O L O G IC Z N Y C H S Z K O D N IK Ó W O B IE K T Ó W Z A B Y T K O W Y C H
P ro w a d z o n e o d w ielu la t w In sty tu c ie Z a b y tk o z n a w stw a i K o n se rw a to rstw a U M K w T o ru n iu z a ję cia u p o w a ż n ia ją d o stw ie rd z en ia, że k o n se rw a to rz y nie d y sp o n u ją w y sta r czający m z a so b e m w iad o m o ści n a te m a t sto s o w a n ia fung icy d ó w i in se k ty c y d ó w d o z w a lcz an ia b iologicznych sz k o d n ik ó w z a b y tk ó w . A p rzecież n ie p ra w id ło w e użycie ty c h śro d k ó w m o ż e p ro w a d z ić d o zn iszczen ia ich z d o l ności b io b ó jc zy c h , a n ie k ied y n aw et d o u sz k o d z e n ia lu b o szp ecen ia o b ie k tu (k ry stalizac ja , ro zm y w a n ie fa rb , p rze b arw ien ie ty n k ó w ). W ie lo k ro tn ie s p o ty k a się ró w n ież sytuacje, k iedy u żyw ane są ty lk o te śro d k i, k tó r e są a k u r a t d o stę p n e w h a n d lu lu b w p rac o w n i. Z w ykle są to su b sta n c je sk u te c z n e w n ie k tó ry c h w y p a d k a c h za g rz y b ie n ia, ale nie n a d a ją c e się d o z a sto so w a n ia w innych.
128
P o d staw o w y m i ce ch a m i chem icznych śro d k ó w b io b ó j czych p o w in n y być zw iązki, k tó re nie niszcząc z a b y tk u d ez y n fek u ją go i za b ez p ie cza ją n a przyszłość.
P rz ed sta w io n e d alej o p ra c o w a n ie w ujęciu tab ela ry c zn y m m a n a celu ro z p ro p a g o w a n ie sk u teczn y ch m eto d d ez y n fekcji i za b ez p ie c z a n ia o b ie k tó w za b y tk o w y ch przed sz k o d n ik a m i b io lo g iczn y m i.
Z a w a rte w ta b eli w iad o m o ści o p a rte zo stały n a licznych p o zy c ja ch lite ra tu ry o ra z n a p ra c a c h badaw czych p r o w a d z o n y ch w Z a k ła d z ie K onserw acji P ap ie ru i S k ó ry In s ty tu tu Z a b y tk o z n a w stw a i K o n se rw a to rstw a U M K w T o ru n iu .
Z am iesz cz o n e w sk az ó w k i m o g ą służyć k o n se rw a to ro m bez o b aw y zn iszczen ia o b ie k tu za b y tk o w eg o .
