Dariusz Walerjański
Cmentarze żydowskie w
województwie katowickim : historia,
stan zachowania, problemy ochrony
Ochrona Zabytków 51/3 (202), 246-257
1998
Dariusz Walerjański
CMENTARZE ŻYDOWSKIE W WOJEWÓDZTWIE KATOWICKIM —
HISTORIA, STAN ZACHOWANIA, PROBLEMY OCHRONY*
„Grobowce judejskie są od pałaców królew skich piękniejsze...” Te słow a zapisano w Talm udzie w tra k
tacie Sanhédrin. Niestety, dziś brzm i w nich gorzka ironia. Żydow skie nekropole w Polsce, od dziesiątków lat pozbaw ione opieki rodzin zm arłych, p ozostały na łasce ludzi i obojętnej przyrody. N ie o d n aw ian e, nie konserw ow ane — ulegają spustoszeniu i ruinie.
W w ielu miejscowościach, sto p n io w o d ew asto w a ne, przerzedzały się i znikały, służąc za łatw o d o stęp n e źródło m ateriału budow lanego. P opękane, p o łam an e płyty nagrobne, zarośnięte drzew am i, chw astam i, za sypywane śmieciami — tak w yglądają te m iejsca w ca łej Polsce.
Tylko w kilkudziesięciu m iejscow ościach o to czo n o cm entarze stałą opieką przez służbę k o n serw ato rsk ą lub dzięki działalności lokalnych k o m ite tó w społecz nych dbających o te święte miejsca (W arszawa, Z abrze, Żory, Skoczów, W rocław).
C m entarze żydowskie na ziem iach polskich kryją pod skrom nym i pozoram i bogaty m ateriał badawczy. N agrobki żydowskie zachow ały dzieje niejednego ro du i niejednej gminy, z nich to odczytujem y daw n o zaginione nazwiska, w ypadki, zdarzenia. K am ień n a grobny w swoisty sposób ociosany, ozdo b io n y sym bo liczną płaskorzeźbą i m isternym napisem byw a d zie łem sztuki o dużej w artości historycznej i kulturalnej.
N ic tak nie wiąże przeszłości z teraźniejszością jak m ogiły zm arłych. W yznaczają one ciągłość historyczną rodzin, pokoleń, a wreszcie n aro d ó w i państw.
„W tradycji żydow skiej obrzędy zw ią za n e ze śm ier cią, pogrzebem, żałobą, jak i inne w chodzące w skła d podstaw ow ych rites de passage obw arow ane są szere giem przepisów nakazujących zarów no rodzinie, jak i całej społeczności w spółuczestniczącej w sm u tk u , określony sposób zachow ania się. N a k a zy te prow adzą żałobników , przez w szystkie stadia obrzędu, zaw sze w ten sam sposób. Religia żyd o w ska stw o rzyła przepi sy, które obejm ują w szystkie społeczności diaspory.
Przyjęty pow szechnie kodeks praw a rabinicznego Szulchan Aruch, wraz z ko m en ta rza m i krakow skiego rabina M . Isserlesa p rzeznaczonym i dla
aszkenazyjskie-* Przedstawiony materiał został opracow any na pod staw ie o so b i
stych badań przeprowadzonych w terenie w latach 1 9 9 1 - 1 9 9 2 przez autora (współpracow nika Ż yd ow sk iego Instytutu H istorycz nego w W arszawie, Działu Dokumentacji Z abytków , pracow nika M uzeum Górnictwa W ęglow ego w Zabrzu. Tekst dotyczy terenu
„Historia narodu żydow skiego jest na zaw sze historią w szystkich lu d zi”
F. M autiec
go o dłam u żyd o stw a , określa dokładnie sposób postę pow ania rów nież w przypadku śmierci i obrzędów zw iązanych z żałobą. Z arów no wierzenia dotyczące śmierci, jak i obrzędy żało b n e opierają się przede w szystkim na filozoficznych podstaw ach religii ży d o w skiej i nakazach postępow ania w ynikających z przepi sów tejże religii. O bo w ią zek grzebania ciała i szacunek dla grobu jest p o d sta w o w y m w kulturze żydow skiej. W ynika on z n a ka zó w Biblii: księga Genezis 4 7 :2 9 -3 0 , 49:29, 50:2 5 II ks. Sam uelow a 2 1 :1 2 -1 4 , I ks. Kró lewska, 1 ks. Sam uelow a 2 8 : 1 5 - 2 0 ”l.
C m entarz był i jest dla Ż ydów miejscem zawsze otaczanym czcią. W edług zasad religii mojżeszowej posiada status miejsca św iętego, nienaruszalnego, gdzie najważniejsze jest to , co kryje ziemia, jednak bez upraw iania kultu zm arłych. Żydow ski obrządek p o grzebow y pow inien się ograniczyć wyłącznie do p o chów ku i utrw alen ia pam ięci o zm arłym . Religia juda istyczna uznaje miejsca pochów ku za szczególne sac
rum i nie zna pojęcia likwidacji cm entarza. Zasady tej
religii nie zezw alają na jakiekolw iek inne poza grzeba niem zm arłych użytkow anie teren u raz przeznaczone go na pochów ek. Z godnie z religią i tradycją, zm arły Żyd musi spocząć w ziemi pośw ięconej i nie w olno go pochow ać na cm entarzu nieżydow skim .
C erem onią pogrzebow ą w raz z przygotow aniem pochów ku zajmuje się stw orzone w tym celu w gm inie bractw o pogrzebow e C hew ra Kadisza (aram. Święte Bractwo). D o obow iązków bractw a należy um ycie cia ła, o dprow adzenie do grobu i pogrzebanie. Przynależ ność do tego tow arzystw a uznaw ana jest w społeczno ści żydowskiej za w ielki h o n o r i zaszczyt.
Żydzi, zgodnie z nakazem religijnym, od najdaw niejszych czasów grzebali swoich zm arłych, stawiając im sym boliczne kam ienne stele zwane po hebrajsku
m assebach — m acew a, k tó re w edług praw a oznaczały
miejsce nieczyste (grób) i były znakiem dla kapłanów, aby nie zbliżali się d o nich zbyt blisko, poniew aż narażą na kalanie swoją rytualną czystość. Kamienny n ag ro bek z napisem w języku hebrajskim staw iano najpóź niej w pierw szą rocznicę śmierci na osi w
schód-za-woj. katow ickiego w obecnych granicach, głów nie dawnego obszaru G órnego Śląska i Galicji.
1. O. G oldberg-M ulkiew icz, O b rzęd y ża ło b n e i pogrzebow e Ż y d ó w
chód (w k ierunku Jerozolim y). C m entarze żydowskie zakładano zgodnie z zaleceniam i M iszny w odległości 50 łokci (25 m) od najbardziej w ysuniętego na skraj osady dom ostw a.
C m entarz — obok synagogi, m ykwy (łaźni ry tu al nej) i szkoły religijnej — jest jednym z elem entów , który jest niezbędny w życiu gminy respektującej zasa dy religii m ojżeszowej.
W języku hebrajskim używ ano kilku w yrażeń dla określenia pojęcia cm entarz:
bejt kw arot — „dom m ogił” (N eh. 2 :3), bejt chaim
— „dom życia” (Hi. 3 0 :2 3 , Iz. 2 6 :1 9 ), bejt olam — „dom w ieczności” (Koh. 12:5), a hajlike o rt — „święte m iejsce” (w jęz. jidysz).
N azw y te są dosyć osobliw e, ale mają uzasadnienie w religii żydowskiej. W języku polskim funkcjonow ały dwie nazwy określające te miejsca „ k irk u t” (kierkut, kierkow , kirchan) lub „okopisko” .
W średniow iecznych źródłach niem ieckojęzycz nych m am y natom iast Judensand lub S a n d h o f— czyli
„żydow skie piaski” , albo Ju d e n k irc h h o f— „cm entarz żydow ski” . W łacińskich tekstach średniow iecznych spotykam y nazw ę ka w ia ry — w yw odzącą się z hebraj skiego słow a kever — „g ró b ” i kavor — „grzebać”, np.
„inter kaw yori, sepulturas lu d e o ru m ” (1318 r.) lub „circa coem eterium , sive sepulturam ludeorum ... et interagros... dicta K a w y a ry ” (Długosz w 1375 r.), albo
po p ro stu „ sepultura” (12 8 7 r.) lub „cim enterium lu
d e o ru m ” (1312 r.).
Pierw si Żydzi na obszarze G órnego Śląska oraz późniejszego Z agłębia D ąbrow skiego pojawili się na początku XIII i X IV w. Rozwój górnictw a i przem ysłu w 1 poł. X IX w. na tym obszarze oraz uzyskane czę ściowe ró w n o u p raw n ien ie Ż ydów w państw ie p ru skim w m arcu 1812 r., um ożliw iające zakładanie n o w ych gm in żydow skich, spow odow ały napływ Ż ydów do poszczególnych m iast i osad. W niektórych m ia stach om aw ianego regionu ludność żydow ska stan o w iła ich znaczną część (około 50% ), jak np. w Będzinie lub pryw atnym m ieście M odrzejow ie. D o roku 1943 n astąpiła całkow ita eksterm inacja, H olokaust, lu d n o ści żydow skiej. Jed n y m z m aterialnych dow odów p o tw ierdzających obecność społeczności żydowskiej
Nagrobek z 1768 r. Nagrobek z 1769r. Nagrobek z 1763 r. Nagrobek z 1769r. Nagrobek z 1765 r. Nagrobek z 1766 r.
Nagrobek z 1767 r. Nagrobek z 1762 r. Nagrobek z 1763 r.
Nagrobek z 1774 r. Nagrobek z 1773 r. Nagrobek z 1764 r
1. F o rm y a rc h ite k to n ic zn e n a g ro b k ó w ży d o w sk ic h z X V III w. Rys. A. G rotte, reprod. z: A lte Schlesische Ju denfriedhöfe, Berlin 19 2 7
3. F o rm y a rc h ite kto n ic zn e n a grobków ży d o w sk ic h z X IX i X X w . Rys. T. W łodarczyk, reprod. z: M. Łagiew ski, Stary cm en ta rz ży d o w sk i w e W rocław iu, W ro cła w 1986
3. A rch itecto n ic fo rm s o f Jew ish n in eteen th - a n d tw e n tie th -c e n tu ry to m b sto n e s. D raw ing: T. W łodarczyk, reprod. fro m : M. Łagiewski, Stary cm en ta rz ży d o w s k i w e W rocław iu (O ld Jew ish C e m etery in W roclaw ), W rocław 1986
Nagrobek z 1836 г.
2. F orm y a rc h ite kto n ic zn e nag ro b k ó w ży d o w sk ic h z X IX w. Rys. A. G rotte, reprod. z: A lte Schlesische Judenfriedhöfe, Berlin 1 9 2 7 2. A rch itecto n ic fo rm s o f Jew ish n in eteen th -cen tu ry to m b sto n e s. D rawing: A G rotte, reprod. fro m : A lte Schlesische Judenfriedhöfe, Berlin 1 9 2 7
Nagrobek z 1814 г.
Nagrobek z 1849 r. Nagrobek z 1849 r. Nagrobek z 1824 r. Nagrobek z 1818 r.
w regionie są cm entarze, będące autentycznym śladem ich życia.
W ojew ództw o katow ickie skłonni jesteśmy zwykle traktow ać przede wszystkim jako region w ielkoprze mysłowy, głów nie w ęglow o-hutniczy. Z w ielu p o w o dów jest to zrozum iałe. Jednakże, jak każde uproszcze nie — stereo ty p taki odzw ierciedla jedynie jedną stro nę obrazu tego obszaru. Tak sam o tu, jak i w innych częściach naszego kraju żyli i pracow ali ludzie różnej narodow ości, różnego w yznania, stanu i zawodów. Wszyscy oni wnieśli swój wkład w dzieje i historię regio nu, pozostaw iając cenne zabytki architektury i sztuki. W edług dotychczasow ych ustaleń, na terenie woj. katow ickiego znajduje się ok. 4 5 0 cm entarzy o ch arak terze zabytkow ym . Liczba ta obejm uje 45 cm entarzy w yznania m ojżeszow ego, pow stałych w okresie od XVII do X X w. O k o ło 90% to obiekty z przełom u XIX i X X w.
M ów iąc o woj. katow ickim należy pam iętać, że w obecnych sztucznych granicach tego w ojew ództw a z roku 1975 znalazły się części teren ó w w chodzących niegdyś w skład trzech zaborów.
W każdym z zaborów status społeczno-praw ny ludności żydowskiej był zróżnicowany, co rzutow ało na ich k ulturę, stan m ajątkow y oraz procesy asymila- cyjne. Różnice te bardzo dobrze są odzw ierciedlone na cm entarzach żydow skich, np. nekropole znajdujące się na terenach zaboru pruskiego, w m iastach w ielkoprze m ysłow ych, są bardzo bogate w ró żn o ro d n e form y nagrobków w ykonanych w stylu historyzm u, secesji, naśladujące pew ne typy katolickich i protestanckich p om ników cm entarnych. Przykłady takich cm entarzy odnajdujem y w K atow icach, Gliw icach, Zabrzu, Byto m iu, M ysłow icach, Tarnow skich G órach.
N ato m iast nek ro p o le znajdujące się na byłych te re nach zaboru rosyjskiego czy austriackiego są w w
ięk-szóści bardzo skrom ne, gdzie jedynym typem nagrobka jest tradycyjna m acew a z płaskorzeźbą i inskrypcją w języku hebrajskim , przew ażnie zw rócona napisam i na w schód. Przykłady takich cm entarzy m ożem y zo baczyć w Będzinie, M odrzejow ie, Czeladzi, Pilicy, Ja w orznie, K rom ołow ie, O lkuszu, C hrzanow ie, Trzebini i K rzykawce.
Oczywiście zdarzały się też i w zaborze pruskim cm entarze, gdzie większość nagrobków była utrzym a na w kanonie tradycyjnej macewy. Takie nekropole z XVIII i 1 poł. X IX w. w ystępują w M ikołow ie, Wie- lowsi, Pyskowicach, B ieruniu Starym i w Pszczynie.
R ów nież w zaborze rosyjskim czy austriackim m o żem y spotkać cm entarze, gdzie oprócz m acew w ystę pują pom niki nagrobne odchodzące w swej form ie od sztuki i tradycji żydowskiej, w ykonane w stylu eklek tycznym . N ajlepszym tego przykładem jest cm entarz w Sosnow cu (przy ul. G ospodarczej).
Dla celów praktycznych, żydow skie nekropole w woj. katow ickim m ożna podzielić na trzy kategorie:
K ategoria I — cm entarze, na których zachow ały się nagrobki, niezależnie od ich liczby:
1. Będzin góra zam kow a — XVIII w. 2. Bieruń Stary — 1778 r.
3. Bytom (cm. nowy) — 1870 r. 4. C hrzanów — XVIII w.
5. C zechow ice-D ziedzice — ok. 1925 r. 6. C zeladź — 1912 r.
7. D ąbrow a G órnicza — 1929 r. 8. Gliw ice (cm. stary) — 1815. 9. Gliwice (cm. nowy) — 1902 r. 10. Jaw o rzn o — 1 poi. X X w. 11. Katow ice — 1869 r. 12. K rom ołów — XVIII w. 13. M iasteczko Śląskie — X IX w. 14. M ik o łó w — 1726 r.
15. M o d rz e jó w — 1866 r. 16. M ysłow ice — 1864 r.
17. O lkusz (cm. stary) — XVII w. 18. O lkusz (cm. nowy) — X IX w. 19. P ilic a — 1842 r.
20. Pyskowice — 1830 r. 21. Pszczyna — 1816 r. 22. Sław ków — 1924 r.
23. Sosnow iec (cm. nowy) — 1897 r. 24. S osnow iec-M ilow ice — 1945 r. 25. Sośnicow ice — 2 poł. X IX w. 26. Tarnow skie G óry — 1822 r. 27. Toszek — X IX w. 28. Trzebinia — X IX w. 29. W ielow ieś — 1694 r. 30. W olbrom — X IX w. 31. Z abrze — 1872 r. 32. Z aw iercie — 1879 r. 33. Ż ory — 1814 r.
K ategoria II — cm entarze, na których nie zachow a ły się nagrobki, ale ich teren nie został zajęty:
1. Bytom, ul. Pstrowskiego (cm. stary) — 1732 r. 2. Racibórz — 1817 r.
K ategoria III — cm entarze, których tereny zostały w ykorzystane w różny sposób:
1. Będzin (ul. Sielecka, cm. nowy) — baza sam ocho dow a — XIX w.
2. Będzin (ul. Zaw ale, cm. stary) — skw er — ok. 1584 r.
3. C horzów — park — 1862 r.
4. M ikołów (cm. stary) — nieużytek — ok. 1682 r. 5. M ysłowice (cm. stary) — park — XVIII w. 6. Pilica — targow isko — ok. 1718 r. 7. Rybnik — skw er — 1815 r.
8. W odzisław Śląski (cm. w ojenny) — 1814 r. 9. Siewierz — ogródki działkow e — XX w. 10. Ż arnow iec — XVIII w.
Do I kategorii m ożna zaliczyć 33 cm entarze, na których zachow ały się nagrobki i pom niki nagrobne w różnym stanie zachow ania. N a 11 cm entarzach znaj dują się dom y przedpogrzebow e. Najciekawsze z nich m ożem y zobaczyć na cm entarzu w Pszczynie i w G li w icach (cm. nowy).
D o II kategorii zaliczyć m ożem y dw a zlikw idow a ne w latach sześćdziesiątych XX w. cm entarze w By tom iu (stary z XVIII w. oraz cm entarz w Raciborzu z XIX w.).
W III kategorii występuje 10 zlikwidowanych w róż nych latach p rz e d - i pow ojennych cm entarzy: dwa cm entarze w Będzinie (skwer i baza sam ochodow a),
4. A u to r podczas pracy na cm en ta rzu ży d o w sk im w W ielow si. M ace w a środkow a to najstarszy za c h o w a n y na ty m c m e n ta rzu in situ p o m n ik Jon a ta n a Blocha zm . w 1722 r. W szystkie fo t. D. W alerjański 4. T he a u th o r a t w o rk in a Jew ish cem etery in Wielowieś'. T h e m id d le m a tse va h o f J o n a ta n Bloch, d. 1722, is the oldest in situ m o n u m e n t e x ta n t in this cem etery. A ll p hotos: D. W alerjański
5. Stary cm en ta rz ży d o w sk i w G liw icach 5. O ld Jew ish cem etery in G liw ice
Pilica (targow isko), Rybnik (skwer), C horzów (park) i W odzisław (cm entarz w ojenny żołnierzy radziec kich), M ysłow ice, M ikołów , Siewierz i Ż arnow iec (parki).
N ajstarszą zachow aną nekropolą żydowską w w o jew ództw ie jest stary cm entarz w O lkuszu, założony w 2 poł. XVI w. (ok. 1584 r.). O becnie jest to rejon ulic Kolorowej i Sławkowskiej, w części zabudow any dom kam i w ielorodzinnym i. N a jego terenie zachow a ło się 15 nagrobków w typie macewy i sarkofagu. W 1650 r. gm ina olkuska poszerzyła cm entarz, na k tó rym grzebano nie tylko Ż ydów z okolic O lkusza, ale także z C hrzanow a. Dziś tru d n o ustalić, jaka była jego całkow ita pow ierzchnia, choć jest w idoczny na sta rych, X V III-w iecznych m apach Olkusza. Jego granice były oznaczone płotem lub okopem ziemnym. W o p i sie starego cm entarza z 1837 r. w spom ina się o istnie niu na nim nagrobków liczących 360 lat i w ykonanych w form ie sarkofagów. N ek ro p o la ta uległa dewastacji podczas II w ojny św iatow ej, gdy N iem cy przekopali na jego terenie rów przeciwczołgowy, a pozostałym i nagrobkam i nakazali Ż ydom w ybrukow ać olkuski ry nek. Również do dewastacji cm entarza przyczynili się okoliczni mieszkańcy, wykorzystując tę świętą ziemię na wysypisko śmieci. Najstarszy z zachow anych n a grobków datow any jest na rok 1618. Jest to m acew a pokryta w ypukłym pismem hebrajskim , w ykonana
2. Na podstawie tabeli zachowanych inskrypcji hebrajskich na Śląsku z lat 1 6 2 2 -1 8 0 0 opracow anych przez dr. M arcina W odzińskiego z Uniwersytetu W rocław skiego.
z m arm uru bolechow skiego. W roku 1994 p rz e p ro w adzono konserw ację nagrobków z tego cm entarza.
Kolejnymi zabytkowymi cmentarzami są X V III-wie- czne „dom y w ieczności” w M ikołow ie, gdzie na te re nie cm entarza znajdują się 133 macewy z lat 1 7 2 6 -
17992, K rom ołow ie koło Zaw iercia (najstarszy n ag ro bek pochodzi z 1730 r.), W ielowsi, gdzie na terenie cm entarza zachow ało się 36 macew z lat 1 7 2 2 - 1 7 9 9 3, oraz w Bytomiu (zachow ane fragm enty n agrobków z końca XVIII w.). Wśród tych pięciu najstarszych cm en tarzy na uwagę konserw ato ró w i historyków sztuki zasługują W ielow ieś oraz M ikołów.
C m entarz w W ielowsi został założony w 1694 r. F undatorem miejsca pod cm entarz był Jo n a ta n Bloch, który sam także spoczął w tej świętej ziemi w dniu 28 kw ietnia 1722 r. Jest to zarazem najstarszy zacho w any nagrobek w ykonany z szarego piaskow ca z in skrypcją w języku hebrajskim (il. 4). P raw dopodobnie najstarszym pochów kiem i nagrobkiem w edług nie za chow anych do dziś ksiąg zm arłych z lat 1 7 6 4 -1 8 5 6 była m acew a Berachy córki Salom ona G reca, żony w spom nianego Jo n atan a Blocha, zm. 14 tam u z 5454, tj. 17 lipca 1694 r.; m acew a ta istniała in situ jeszcze przed rokiem 1914. Z achow ało się około 250 n ag ro b ków. W iększość m acew w ykonanych jest z piaskow ca, wszystkie w olno stojące. N iektóre pokryte są w yłącz nie inskrypcjam i w języku hebrajskim , późniejsze są
3. S ztu k a nag ro b k ó w ży d o w sk ic h w Polsce, odczyt M. Krajewskiej, Halin 2 - 5 maja 1984 r., IV Zjazd Konserwatorski.
dw ujęzyczne (hebrajsko-niem ieckie, z napisem nie m ieckim u dołu lub na odw rocie). Najczęściej pojaw ia jącym się m otyw em zdobniczym są lwy — znak p o k o lenia Judy — stojące lub leżące naprzeciw siebie, cza sem podtrzym ujące tarcze z koroną. W ystępują także dzbany z misą na grobach Lewitów, błogosław iące d ło nie na grobach kapłanów , menory, złam ane świece, palm y w części kobiecej; pojaw ia się też czasem uskrzydlona klepsydra i jelenie z koroną. O statni p o chów ek miał tu miejsce w 1929 r. W 1943 r. cm en tarz, jak większość nekropoli żydow skich na całym Śląsku, został przejęty przez G estapo w celu d o k o n a nia jego sprzedaży, co było niezgodne z ówczesnym p raw em niem ieckim . C m entarz o pow. 0,355 ha p o siadał dom przedpogrzebow y, który praw d o p o d o b n ie został rozebrany przez okoliczną ludność po 1945 r. w raz z kam iennym ogrodzeniem , które do dnia dzi siejszego zachow ało się fragm entarycznie. Z achow ane nagrobki posiadają dużą w artość artystyczną i histo ryczną, co zauważyli już niem ieccy historycy sztuki przed 1939 r., opisując ten cm entarz w fachowej lite raturze dotyczącej architektury w ybudow anej przed rokiem 1800. N a cm entarzu tym grzebano do 1 poi. XIX w. Żydów z miejscowości oddalonych o 10-25 km: Błażejowie, Gliwic, Pyskowic, Tarnow skich Gór, To szka i Tworoga.
Z tego sam ego okresu pochodzi cm entarz w M ik o łowie. Z achow ało się ok. 500 m acew z piaskow ca, zwracających uw agę w aloram i artystycznym i. Często pow tarza się m otyw podpiętej draperii, która „odsta nia ” inne m otyw y zdobnicze (książki, dzbany, m enory lub pierwsze słow a inskrypcji w plecione w o rn am en t roślinny).
Rów nie ciekawy był stary cm entarz żydowski w By tom iu, założony ok. roku 1732 na w ałach miejskich, zlikw idow any pod naciskiem w ładz miejskich na p o czątku lat sześćdziesiątych XX w. Z a jego założyciela uchodzi Izrael Bohm, k tórem u hr. Lazarus Henckel p o d aro w ał ten teren. Pochow ano na nim 4 rabinów bytom skich. N agrobki trzech z nich zachow ały się do dziś: Israela D eutscha, M enachem a M endla C ohna i Israela Freunda. Z ocalałych macew na nowym cm en tarzu żydow skim w Bytom iu, staraniem W ojew ódzkie go O ddziału Tow arzystw a O pieki nad Zabytkam i w Bytom iu, w ykonano p o m n ik -lap id ariu m w form ie „ściany pam ięci” .
W arto także w spom nieć o X IX -w iecznej nekropoli w Sośnicowicach niedaleko Gliwic, która jest najmniej szym pow ierzchniow o cm entarzem żydow skim w woj. katow ickim oraz na G órnym Śląsku. N a pow ierzchni wynoszącej ok. 50 m2 znajduje się tylko 10 miejsc pochów ków , z których jeden nagrobek typu obelisko w ego zachow ał się w całości, a jest nim pom nik M e nachem a M endla H o tzen a (?) syna Z ew a Wolfa zrn. w poniedziałek 20 tew et 5 6 08, tj. 1848 r.
N a cm entarzach żydow skich woj. katow ickiego za chow ało się 7 nagrobków z XVII w., 150 nagrobków
6. C m e n ta rz ży d o w sk i w Bieruniu Starym . N agrobek rabbiego B enia m in a Z e w W olfa syna rabbiego G am aliela zm . 1832 r.
6. Jew ish cem etery in Bieruń Stary. T o m b sto n e o f rabbi B eniam in Z e w W olf, son o f rabbi G am aliel, d. 1832
z XVIII w. i ok. 15 800 nagrobków z XIX i X X w. M ożna wyróżnić cztery typy nagrobków. N ajliczniej szą grupę stanow ią tradycyjne macewy, będące d o m i nującą form ą żydow skiego pom nika nagrobnego. Jest to pionow a płyta kam ienna różnej w ysokości, prze w ażnie mająca wym iary 7 5 -1 5 0 cm, zw ieńczona p ro s to kątnie, trójkątnie lub łukow ato. Pokrywa ją inskryp cja w języku hebrajskim , a nad nią zazwyczaj um ie szczona jest plastyczna dekoracja w postaci płasko rzeźby, k tó ra w określony sposób charakteryzuje zm ar łego. M acew y osadzone są w p ro st w ziemi lub na cokole. W iadom o jest, że bywały m alow ane, ale tru d n o obecnie odtw orzyć na podstaw ie zachow anych szczą tkow ych fragm entów polichrom ii ich wygląd. Jedynie na X X -w iecznym cm entarzu w Czeladzi zachow ały się trzy stele z odno w io n ą w spółcześnie polichrom ią. N ajpiękniej w swych kształtach i bogato zdobione sym bolicznym i płaskorzeźbam i macewy znajdują się na X V III-w iecznym cm entarzu w Wielowsi oraz na cm entarzach w Pyskowicach, C hrzanow ie i M odrze- jowie. M acew y były i są bez w ątpienia najbardziej charakterystycznym elem entem cm entarzy żydow
skich. W arto tu w spom nieć, że najstarsza istniejąca obecnie na ziem iach polskich m acew a (prostokątna płyta bez o rn am e n tó w z epitafium w języku heb raj skim ), znaleziona we W rocław iu w 1917 r., pochodzi z 1203 r. i upam iętnia k an to ra Daw ida syna Sar Sza- lom a. R ów nież w Biblii hebrajskiej w ks. Rodzaju (Rdz. 35: 1 9 -2 0 ) m ożna odnaleźć cytat w spom inający o pierw szej najstarszej m acewie, którą Jakub ustaw ił na grobie swej żony Racheli przy drodze do Betlejem.
D rugim typem nagrobka jest ohel (po hebrajsku „ n a m io t” ). Jest to prosty budynek m urow any z jednym lub d w o m a oknam i, w ew nątrz którego znajduje się grób. O hele zazwyczaj są pozbaw ione jakichkolw iek dekoracji plastycznych. W edług tradycji żydowskiej ohele w znoszono na grobach słynnych rabinów i ca dyk ó w — duchow ych m istrzów chasydyzm u. W woj. k atow ickim ten typ nagrobka w ystępuje na cm entarzu w C hrzan o w ie, gdzie są pochow ani znani cadykow ie: D aw id z C hrzanow a i Chaim H albersztam , oraz na cm en tarzach w Trzebini, Krzykawce i Czeladzi.
Trzecim typem nagrobka, bardzo rzadkim na cm en tarzach w oj. katow ickiego, jest pom nik nagrobny w form ie sark o fag u -tu m b y (po grecku dosłow nie: „pożerający ciało”), poniew aż ciało spoczywa w ziemi. N ag ro b e k ten posiada wiele odm ian. Przeważnie jest to tu m b a składająca się z prostokątnej skrzyni przykry tej p ó łk o lu m n ą lub płaską płytą. Ponadto do przedniej części lub tylnej ściany dostaw iona jest w ysoka płyta
pokryta inskrypcją. Tego rodzaju nagrobki w form ie stylizowanej na sarkofag (podłużny blok towarzyszący steli) m ożna odnaleźć na starym cm entarzu w O lkuszu, Czeladzi i Krzykawce koło Sławkowa.
Znaczną grupę nagrobków , zaliczaną do IV typu, tw orzą w olno stojące i przyścienne szpalery gro b o w ców, pom ników w ykonanych w stylach historyzują cych na przełom ie XIX i XX w. W większości są to rodzinne grobow ce ujęte w ram y kolum n, półkolum n i pilastrów, dźwigających belkow anie z familijnym n a zwiskiem oraz trójkątny lub pókolisty naczółek zw ień czony neoklasycystyczną wazą lub sporych rozm iarów akro terio n em czy palm etą.
Swoją m onum entalną form ą nagrobki odzw iercied lają ówczesne prądy i tendencje panujące w sztuce se pulkralnej przełom u stuleci.
Pomniki nagrobne w kształcie pojedynczej k o lu m ny, wywyższone o piedestał, czasem zw ieńczone wazą lub uform ow ane na strzaskaną, nakryte żałobnym ki rem, oraz liczne obeliski, m arm urow e poduszki z frędz lami, to wyraz odchodzenia w 2 poi. X IX w. od ty p o wej dla cm entarzy żydow skich macewy.
Przemiany, jakie zachodziły w śród społeczności ży dowskiej i na cm entarzach, były rezultatem tzw. Ha- skali, ruchu ośw ieceniow ego dom agającego się reform w śród Ż ydów w duchu asymilacji. W yrazem tego p ro cesu na cm entarzach żydow skich było między innym i w prow adzenie dw ujęzycznych inskrypcji nagrobnych
7. C m e n ta rz ży d o w sk i w Zabrzu. Szpalery przyściennych g ro b ó w ro d zin n ych
(hebrajsko-niemieckich) zaczynających się od słów H ier
ruht... („tu spoczyw a...”). Przykłady takich cm entarzy
odnajdujem y w Katow icach, Z abrzu, Bytom iu, G liw i cach, Pszczynie, Sosnow cu i w Tarnow skich G órach.
Trzeba tu zaznaczyć, że powyższy podział jest p ro wizoryczny i umowny. W yodrębnione typy nagrobków zachodzą bow iem na siebie, a ich granice są płynne.
W sztuce nagrobnej Ż ydów aszkenazyjskich (hebr.
Aszkenaz — średniow ieczne określenie N iem iec, obec
nie term in ten odnosi się do Ż ydów europejskiego pochodzenia) praw ie nigdy nie przedstaw iano postaci ludzkiej. W ynikało to z biblijnego zakazu m ów iącego:
„Nie czyń sobie p o dobizny rzeźbionej czegokolw iek co jest na niebie w górze i na ziem i w dole, i tego co jest w w odzie p o d zie m ią ” (ks. Wj. 20:4).
N a om aw ianych powyżej typach nagrobków , szcze gólnie na m acew ach, w ystępują liczne m otyw y sym bo liczne, k tó re w yw odzą się ze starożytnej historii Izra ela, średniow iecznej mistyki żydowskiej oraz zasad religii mojżeszowej. Są to świeczniki p ięcio -, sześcio- ram ienne i pojedyncze zaznaczające groby kobiet. Są dzbany z misą lub wylewającą się w odą do misy na grobach Lewitów. Są rów nież ręce złożone w geście błogosław ieństw a um ieszczane na m ogiłach Kohenów, tzn. k apłanów żydow skich, p o to m k ó w arcykapłana A arona. Poza tym na cm entarzach w ystępują takie symbole, jak: uskrzydlona klepsydra, szafy pełne ksiąg, zwoje tory, lwy podtrzym ujące k o ro n ę, złam ane drze wa, palmy, gw iazdy D aw ida, węże, bociany i gołębie.
„Płaskorzeźba na m acewie, wieńcząca epitafium , m oże b yć czystą dekoracją lub m ieć w artość sym bolu, albo łączyć oba te elem enty. Często zresztą granica m iędzy sym b o lem a c zystym ornam entem jest trudno uchw ytna, jak np. w w ypadku zw ierząt i roślin (np. roślina jako drzew o życia lub jako barokow y ornam ent, lew sym bolizujący im ię zm arłego; Lejb, Arie lub Jehu- da, kiedy indziej za ś będący tylko ozdobą). N iektóre daw ne sym bole zatraciły pierw otne znaczenie dla prze ciętnych ludzi, a m oże naw et dla rzeźbiących je kam ie niarzy, a ich w ielokrotne pow ielanie i dow olne łącze nie oderw ały znak nagrobny od treści epitafium i in d y w idualnych cech zm arłego, pozostają jednak sym b o la m i — n a w et niezależnie od za m ysłu tw órcy — bo przecież nie p o w sta ły przypadkow o: w y ło n iły się jako sym boliczne reprezentacje żydow skiej w izji św ia ta ”4.
M ateriał, z którego b udow ano pom niki nagrobne to przede w szystkim piaskow iec szary i biały, w apień, skały szlachetne, jak: m arm ur, granit szwedzki, labra- doryt i sjenit.
N ajstarsze nagrobki z XVII i XVIII w. w ykonane są w piaskow cu i w apieniu. O zastosow aniu tych skał ja ko materiału zadecydowała łatwość obróbki tego kamie nia oraz jego dostępność i niska cena. N agrobki sprzed 1800 r. zachow ały się tylko na 4 cm entarzach w O l kuszu, K rom ołow ie, M ikołow ie oraz w W ielowsi.
4. Tamże.
8. C m e n ta rz ży d o w sk i w Zabrzu. M acew a M arcusa G o ld sta b a zm . w 18 7 9 r.
8. Jew ish cem etery in Zabrze. A m atsevah o f Marcus G oldstab, d. 1879
D o największych (pow ierzchniow o) cm entarzy w y znania m ojżeszowego w woj. katow ickim należą: By to m (nowy), Czeladź, Katowice, Chrzanów, M ikołów , K rom ołów oraz Pilica. Najm niejsze z nich to: S ośnico w ice, Toszek, W ielowieś, M odrzejów, Bieruń Stary, M iasteczko Śląskie, oraz Gliwice (stary). N ajm łodszą n ekropolią w w ojew ództw ie jest now y cm entarz w So snow cu M ilow icach założony ok. 1 9 4 5 -1 9 4 6 r.
Spośród 33 cmentarzy, na których zachow ały się nagrobki in situ, zaliczanych do I kategorii, tylko na 9 m ożem y wyróżnić niezwykle regularny u kład p rz e strzenny tw orzony poprzez system alejek, dzielący cm entarz na kw atery (Bytom — nowy, C zeladź, G li wice — stary i nowy, K atowice, M ysłow ice, Sosnow iec — nowy, Tarnowskie Góry, Z abrze oraz Z aw iercie). G łów na aleja bywa często w ysadzana szlachetnym i drzew am i (kasztanow ce, grochodrzew y, dęby).
N a cm entarzach, pośród gęsto ustaw ianych p o m n i ków nagrobnych, m ożem y natrafić rów nież na groby sym boliczne, tzw. cenotafy, pośw ięcone p o m o rd o w a
nym Ż ydom w czasie II w ojny światowej. W ystępują one na cm entarzach w Katow icach, G liw icach, Czela dzi, Sosnow cu, Bytom iu oraz w C hrzanow ie. N a każ dym cm entarzu żydow skim p o w inno się znaleźć p o m ieszczenie do obm yw ania zw łok, zwane po hebrajsku Bet Tahara („dom oczyszczenia”), lub dom przedpo- grzebowy, gdzie odm aw iano niektóre m odlitw y zwią zane z pogrzebem .
N a cmentarzach woj. katowickiego tylko na 11 nekro polach zachow ały się dom y przedpogrzebow e. N aj większy z nich, zbudow any w 1902 r., znajduje się na now ym cm entarzu w G liw icach (il. 10 i 11). Pozostałe z nich znajdują się w C zechow icach-D ziedzicach, Kro- m ołow ie (z XVIII w.), Pyskowicach (il. 9), Sław kow ie, Sosnowcu, Pszczynie, K atow icach, Tarnow skich G ó rach, Zaw ierciu i Bytomiu.
9. D o m p rzedpogrzebow y przy cm en ta rzu ży d o w sk im w P ysko w i
cach, z b u d o w a n y w 1 8 6 0 r.
9. Funeral house in th e Jew ish cem etery in Pyskow ice, b u ilt in 18 6 0
Epitafia na nekropolach woj. katow ickiego w w ięk szości są w języku hebrajskim , hebrajsko-niem ieckie, hebrajsko-polskie oraz w języku jidysz. Posiadają one w alor artystyczny, dzięki czem u są atrakcyjne nie tylko dla osób znających język hebrajski. H ebrajskie pism o kw adratow e, w yw odzące się praw d o p o d o b n ie z pisma aram ejskiego, zapisuje jedynie spółgłoski. C zyta się je od prawej do lewej strony. Inskrypcje hebrajskie prze w ażnie zbudow ane są z 1 0 - 2 0 wierszy w ypełnionych epitetam i pochw alnym i, obrazującym i cnoty zm arłe go. W dużej części składają się one z w k o m p o n o w a nych w epitafium fragm entów tekstów, cytatów z m odlitw, z Biblii, psalm ów i Talmudu.
Najczęściej pojawiającym i się w ypisanym i cecham i zm arłego, w epitafium są: zacność, praw ość, gorliw ość w spełnianiu przykazań, bogobojność, hojność, uczo- ność, cnotliw ość, czystość i pow aga (na nagrobkach kobiet). Ż ydow skie inskrypcje nagrobne pochodzące z X IX i pierwszej połow y X X w. charakteryzują się następującą stereotypow ą form ą:
5. Jest to fonetyczny zapis liter hebrajskich objaśnionych w tekście abrewiatur.
1. Form uła pogrzebow a — zazwyczaj występuje jako dw uliterow y skrót.
2. Wstęp — często stanow i cytat lub sentencja z Bi blii hebrajskiej, np. ks. Rdz. 31:52.
3. Epitety pochw alne obrazujące cnoty oraz urzędy jakie pełnił zmarły.
4. Imię — określane zawsze poprzez relacje rodzinne. 5. D ata śmierci — zapisywana jako dzień tygodnia (dzień miesiąca), miesiąc i rok.
6 . Z akończenie stanow i cytat z I ks. Samuela 2 5:25. Z w ro t ten w ystępuje praw ie na wszystkich nagrobkach w woj. katow ickim .
W arto także zwrócić uwagę na tekst epitafium pisa ny w języku hebrajskim , który jest bardzo zwięzły, lapidarny oraz pisany w ielom a skrótam i. D o najpopu larniejszych abrew iatur, występujących na nagrobkach żydow skich w w ojew ództw ie katow ickim i nie tylko, należą:
— D w uliterow y skrót PE, N U N 5 „tu pogrzebany”, lub
PEN, T E T — „tu spoczyw a”, rozpoczynający he
brajskie epitafium , często traktow any bardzo deko racyjnie w połączeniu z symboliczną płaskorzeźbą. — Trójliterow y skrót L A M E D , PE, KOF6, tłum aczony
jest jako „w edług krótkiego rachunku czasu”, wy stępuje zawsze pod koniec inskrypcji po dacie i roku śm ierci zm arłego dla oznaczenia roku pomijającego tysiąclecia. A brew iatura ta bywa często łączona w jeden symbol pisany tzw. ligaturą.
— Pięcioliterow y skrót TAV, N U N , TZAD I, BEYT, H E 7
(TN C B H ) tłum aczony jako „niech dusza jego (jej)
zw iązana będzie w węzeł życia”. Form uła ta kończy każde epitafium , zwykle pisana na końcu inskrypcji. Jest to cytat z I ks. Samuela (25:29) spopularyzow a ny przez liturgię pogrzebow ą, bardzo często spoty kany na żydowskich nagrobkach od starożytności. Budow a tych abrew iatur w języku hebrajskim skła da się zawsze z pierwszych liter skracanych słów. O to treść pięciu inskrypcji:
N agrobek Beniam ina Zeew a Wolfa syna Gamaliela zm arłego w 1852 r., pochow anego na cm entarzu w Bieruniu Starym.
1. Tu spoczyw a pan rabin Beniamin Z eew W olf 2. Syn rabina Gamaliela, błogosławionej pamięci,
zm arł 8 tew et
3. R oku S93 w edług m ałej rachuby, naczelnik Brac
tw a Pogrzebowego
4. Spełniał u czynki pełne łaski i prawdy
5. M ąż pełen cnót i szlachetnych zalet
6. Szczodrobliwego serca, kroczył prostą drogą 7. Za swoich dni w prawości i wierze
8. Ile dobra uczynił, by
9. Dusze biednych i ubogich zostały przywrócone do
życia
10. N asze oczy zalały się łzam i nad tą stratą
6. Por. przypis 5.
11. N ie m a dla m nie ucieczki i nie m a ratunku 12. Płaczcie, płaczcie nad tym , któ ry odszedł i nie
w róci
13. N iech jego dusza będzie zw iązana w w ęzeł ż y
cia8.
N ag ro b ek Symchy H ejm ann zm arłej w 1846 r., p o chow anej na cm entarzu w Pyskowicach:
1. Tu spoczyw a
2. Kobieta cnotliw a, m iłosierna dla biedaków, a byli
nędzarze jej d o m o w n ika m i
3. Pani Sym cha, żona
4. Czcigodnego C haim a H ejm anna, oby jego św iatło
nie gasło
5. Z m arła w dobrej sławie
6. W czw artek 5 kislew 6 0 7 w edług m ałej rachuby 7. R adość i zadow olenie u m k n ęły a przyszło w zb u
rzenie
8. Śm ierć okrutna, źródło w szystkich w estchnień 9 .Jej ja d w yla ł się nagle jak ulewa na skoszoną trawę 1 0. tekst nieczytelny
11. N iech jej dusza będzie zw iązana w w ęzeł życia9. N ag ro b ek H anny Josef zmarłej w 1914 r., p o ch o w anej na cm entazru w W odzisławiu Śląskim.
1. Tu pochow ana
2. K obieta H ana córka reb J o se f a 3. Zm arła 23 Tam uz 674
4. N iech jej dusza będzie zw iązana w w ęzeł ży c ia 10. Jest to jedyny zachow any nagrobek (fragm ent) ze zniszczonego cm entarza. Z ostał on odnaleziony w cza sie prow adzenia ro b ó t ziem nych przy ul. Wałowej w maju 1994 r. O becnie znajduje się w M uzeum M iej skim w W odzisław iu Śląskim.
G robow iec rodziny G oldm ann. Epitafium Liny G old m an n zm arłej 27 listopada 1907 r., pochow anej na cm entarzu w Z abrzu:
1. Tu spoczyw a
2. N iew iasta cnotliw a i pobożna 3. (...) pełna dobroci przez całe życie
4. Pani Lina G oldm ann
5. Córka naszego m istrza Sam uela Pinchasa
6. Z o n a naszego m istrza Jakow a G oldm anna 7. Z m arła w piątek 16 kislew
8. 6 6 8 w edług m ałej rachuby
9. N iech jej dusza będzie zw iązana w w ęzeł ży c ia 11. E pitafium Jo n a ta n a Blocha, syna Jakuba Kopela Blocha, zm arłego 22 kw ietnia 1722 r., pochow anego na cm entarzu w W ielowsi:
1. C zy Jonatan um rze, któ ry był sprawcą tego w iel
kiego izraelskiego zw ycięstw a
2. I stało się w środę
3. 5 ijar 482 w edług m ałego rachunku
4. W dzień, gdy zostały podniesione w ielkie św iatła
5. Zgasło św iatło w ielkości i wspaniałości
6. Które było naszym schronieniem i zw ieńczeniem 8. W 11 i 12 wierszu znajduje się zw rot z Talm udu, tłum . Stanisław Krajewski.
9 . Tłum . Stanisław Krajewski.
7. Biada więc nam , bo spadła korona
8. W jaki sposób ustało wesele i radość w sm utek się
obróciła
9. Lam entujcie nad m ężem w ielkim , którego chwała
nie m a końca!
10. O to ten pan w spaniały i sędziwy, nasz n auczy
ciel pan Jonatan
11. Syn pana naszego nauczyciela pana Jakuba K o
pela spraw iedliw y błogosław ionej pam ięci Bloch
12. K tóry odszedł do w ieczności w dobrej starości 13. Stary zasiadł w jeszyw ie, w której w yśw ięca się
rabinów
14. Z a ło żył dom m o d litw y i u fu n d o w a ł cm entarz 15. Pierwszy w nieskazitelności niech dusza jego bę
dzie zw iązana w w ęzełku ży cia 12.
N a większości zachow anych nagrobków m ożna o d naleźć sygnatury zakładów kam ieniarskich, um ieszcza ne na podstaw ie pom nika. Najwięcej sygnatur m ożna spotkać na cm entarzach w K atow icach, Z abrzu, G li w icach, Bytomiu i w Pszczynie.
Stan zachow ania cm entarzy żydow skich w w oje w ództw ie nie da się jednoznacznie, precyzyjnie o k re ślić słowam i „d o b ry ” lub „zły” . M ożna te słowa o d nieść w określeniu do poszczególnych cmentarzy. Ale jeśli mielibyśmy uogólnić stan zachow ania tych cm en tarnych zabytków, to jest on „średni”, a same cm enta rze przedstaw iają sm utny stan zaniedbania.
Są cm entarze bardzo zdew astow ane, które w ym a gają natychm iastow ego zabezpieczenia i podjęcia dzia łań konserw atorskich w kierunku ich ochrony i zacho w ania (D ąbrow a G órnicza, M iasteczko Śląskie, Sosno- w iec-M ilow ice, M ysłow ice i Sośnicowice).
Są rów nież obiekty bardzo dobrze utrzym ane, za bezpieczone, ogrodzone i posiadające swego piekuna (G liw ice-now y, Bytom , K atow ice, Z abrze, Krzykaw- ka, Zaw iercie, K rom ołów i Tarnow skie Góry).
Istnieją także cm entarze, które pom im o braku ja kiejkolw iek opieki znajdują się w m iarę dobrym stanie, gdzie najważniejszą potrzeb ą jest postaw ienie ogrodze nia i podjęcie prac porządkow ych (Pyskowice, W ielo wieś, Bieruń Stary, M odrzejów , C zechow ice-D ziedzice i Pszczyna).
D o wszystkich wyżej w ym ienionych 45 cm entarzy żydowskich p o w in n o się zastosow ać następującą k o lejność działań konserw atorskich:
— w ykonanie solidnego w ysokiego ogrodzenia, — umieszczenie dwujęzycznej tablicy inform acyjnej, — w ykonanie dokum entacji fotograficznej lub film o
wej,
— uporządkow anie teren u cm entarza, zieleni, ustaw ie nie nagrobków ,
— podjęcie prac renow acyjno-konserw atorskich. W arto tu zaznaczyć, że w ykonanie ogrodzenia jest działaniem najważniejszym , w arunkującym zarów no
10. Tłum . Dariusz Walerjański. 11. Tłum . Jan Jagielski. 12. Tłum . Marcin W odziński.
10. D o m przedpogrzebow y przy n o w y m c m e n ta rzu ży d o w s k im w G liwicach, zb u d o w a n y w 1902 r. w sty lu n eo g o tyckim , z halą g łó w n ą o sklepieniu k rz y ż o w o -że b r o w y m z m a lo w id ła m i p rze d sta w ia ją cym i gw ia źd ziste niebo
10. Funeral house in th e n e w Jew ish cem etery in G liw ice, b u ilt in 1902 in th e n e o -G o th ic style, w ith a m a in hall w ith cross-rib va u ltin g a n d m urals depicting a starry sky
ochronę cm entarza in situ , jak i m ożliw ość racjonal nego prow adzenia prac porządkow ych czy k o n serw a torskich. Także w ykonanie tablicy inform acyjnej, iż jest to miejsce pochów ku ludności żydow skiej, niezależnie od tego czy zachow ały się nagrobki, czy inne znam iona cm entarza, jest bardzo w ażną p otrzebą upam iętnienia charakteru tego miejsca.
Bardzo dobrym przykładem realizacji powyższych działań rew aloryzacyjnych jest opieka nad starym , X IX -w iecznym cm entarzem żydow skim przy ul. Slęż- nej we W rocław iu, który został przekształcony w skan sen rzeźby nagrobnej i małej architektury, jako M u zeum A rchitektury Sepulkralnej.
Pomniki nagrobne i m acewy zachow ane na cm en tarzach żydowskich w naszym w ojew ództw ie stanow ią cenny i rzadki zbiór nagrobków architektonicznych z 2 połow y XVIII w. i początku X X w. Cechuje je b o gactw o elem entów oraz dobre w ykonaw stw o. Pom i m o upływ u czasu większość nagrobków zachow ała się w dobrym stanie. Część z nich w ym aga napraw y usz kodzeń i podjęcia działań zabezpieczających, szczegól nie odnosi się to do najstarszych p o m n ik ó w n a g ro b nych z XVII i XVIII w.
N ie sposób om ów ić tu szczegółow o w szystkich za sługujących na uwagę cm entarzy — jest to tem at do licznych szczegółowych opracow ań i studiów.
W ojew ództw o katow ickie posiada w swych obec nych granicach terytorialnych największą liczbę n e k ropoli żydowskich z zachow anym i nagrobkam i (3 3) w porów naniu z innym i w ojew ództw am i w Polsce.
Tylko nieliczne z nich posiadają pełną d okum entac ję konserw atorską (Katowice, Z abrze, Pszczyna, Bę dzin, B ytom -stary, Pilica13, R acibórz, K rzykaw ka14 oraz O lkusz-stary). Pozostałe cm entarze ujęte są jedy nie w ewidencji konserw atorskiej i wymagają pełnego opracow ania.
Praw ną opiekę z urzędu nad cm entarzam i żydow skimi w woj. katow ickim spraw uje oddział gminy ży dowskiej w K atow icach, k tó ra jednak boryka się w tej kwestii z w ielom a problem am i i trudnościam i, co źle w pływ a na stan zachow ania tych świętych miejsc.
Niestety, liczne z tych opuszczonych cm entarzy m i m o zagw arantow anej praw nej o c h ro n y15 są stale d e w astow ane. Z nikają cenne zabytkow e nagrobki jako m ateriał kam ieniarski lub budowlany.
Paradoksem jest fakt, że na 33 cm entarze, tylko cztery są w pisane do rejestru zabytków : cm entarz ży dow ski w Z abrzu założony w 1872 r., cm entarz w K rom olow ie założony ok. 1730 r., stary cm entarz w Bytom iu założony w XVIII w. oraz cm entarz w Bę dzinie (wraz z całym zespołem zam kow ym ).
o 1 i S
11. D o m p rzedpogrzebow y p rzy n o w y m cm en ta rzu ży d o w sk im w G liw icach — elew acja zachodnia i rzut b u d y n k u . Rys. M . Ju rk ie w icz, D . W alerjański
11. Funeral house in th e n e w Jew ish cem e te ry in G liw ice — w estern eleva tio n a n d plan o f th e building. D raw ing: M . Jurkiew icz, D. W aler ja ń sk i
13. Szczegółow a kom puterow a dokumentacja cmentarzy ż y d o w skich w Krzykawce i Pilicy w ykonana przez M iędzyw ydziałow y Z a kład H istorii i Kultury Ż yd ów w Polsce przy U niw ersytecie Jagiel lońskim w ramach programu „Judaica”.
14. Por. przypis 13.
15. Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego z 28 maja 1989 r. (Dz. U. N r 2 9 , poz. 154) i Ustawa z 16 czerwca 1991 r. o zmianie ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz. U. N r 64, poz. 2 7 1 ), ustawa z 2 0 lutego 19 9 7 r. o stosunku Państwa do gm in w yznaniow ych żydow skich w RP (Dz. U. N r 41 poz. 252).
W iększość n ekropoli, bo aż 30, jest zam knięta do celów grzebalnych, a tylko na trzech zabytkow ych cm entarzach do dziś dokonuje się pochów ków (K ato w ice, G liw ice-n o w y i Bytom).
Praw ie wszystkie cm entarze stanow ią rów nież za bytkow e enklaw y zieleni, będące istotnym elem entem w ystroju cm entarza, k tó re pow inno się też objąć szcze gólną opieką.
Przy utrzym ującej się trudnej sytuacji ekonom icznej naszego kraju oraz braku środków finansow ych na opiekę i konserw ację obiektów zabytkow ych, polityka konserw atorska pow inna zmierzać do utrzym ania sta nu zachow ania tych obiektów , przede wszystkim cm entarzy najbardziej w artościow ych, poprzez ozna
16. S. V incenz, O p o w ie ść o ży d o w sk im ka m ien iu , Tematy Ż y d o w skie, Biblioteka Stanisława Yincenza, Gdańsk 1 9 9 3 , s. 1 21.
kow anie tabliczkam i, budow ę ogrodzenia, sporządze nie k a rt cmentarzy, w ykonanie dokum entacji fo to g ra ficznej oraz dokonanie w pisu do rejestru zabytków.
W obec ogrom u strat, jakie poniosła k u ltu ra żydow ska w Polsce i w Europie, zachow ane cm entarze są jedynym autentycznym śladem , pom nikiem — d o w o dem istnienia gm iny żydowskiej na danym terenie.
Stanisław Vincenz, zafascynow any w idokiem ży dow skich nagrobków na ziem iach Polskich, porów nał je d o „zapisanych stronic księgi skalnej”. W opow ieści o żydow skim kam ieniu pisał: „...kam ień cm entarny
w ita czasem przechodnia bardziej w y m o w n y m obli czem , niż niejedna tw arz żyjącego czło w ieka ”16.
Jewish Cemeteries in the Katowice Voivodeship —
For decades, Jewish cemeteries in Poland have been de prived of care ensured by families of the deceased. Unreno vated, unconservated and, in many localities, gradually dev astated, they disappeared owing to their usage as an easily accessible source of construction material (Dąbrowa Górni cza, Olkusz, Toszek, Mysłowce, Chorzów, Racibórz). Broken and cracked headstones found in areas overgrown with trees and weeds, often used as rubbish dumps — this was the most commonly encountered appearance of such sites throughout the country. Only in several score localities are Jewish cemeteries the objects of constant care.
The Hebrew language contains several expressions used to describe the concept of a cemetery: Bejt chaim — the house of life, Bejt olam — the house of eternity, or Der hajlike ort — the holy place. Their Polish counterparts are kirkut, kierkow or okopisko. One of the basic Biblical duties in Jewish religion and culture is that of burying the dead and respect for the burial site. The cemetery was, and is regarded as a venerated spot. The Judaic religion regards burial sites as a particular sacrum and has no concept of a liquidation of a cemetery.
The first Jews in Upper Silesia and the later Dąbrowa Basin appeared at the beginning of the twelfth century and during the fourteenth century. The development of mining
History, State of Preservation, Protection Problems
and industry in the first half of the nineteenth century, and the partially equal rights granted to the Jewish community in the Prussian state in 1812 made it possible to establish new kahals and generated an influx of Jews to particular towns and settlements.
Heretofore findings place the number of historical ceme teries in the Katowice voivodeship at about 450, including 45 necropolises of the Mosaic faith, dating from the seven teenth to the twentieth century. Some 95% of the historical necropolises are objects from the turn of the nineteenth century. Only 33 cemeteries contain extant gravestones, and the others were liquidated during the second world war and the 1960s and 1970s. The oldest necropolis in the voivode ship is the cemetery in Olkusz, founded in the second half of the sixteenth century (about 1584).
Historical “houses of eternity” are found in Wielowieś, Mikołów, Kromołów, Chrzanów, Bieruń Stary and Będzin. Eleven cemeteries contain extant funeral houses. Only four out of a total of 33 Jewish cemeteries are listed in a register of historical monuments. On 18 July 1991, the Sejm passed an amendment to the law about cemeteries and the burial of the deceased, guaranteeing inviolability to cemeteries of all religions.
