Jan Przała
Przyczynek do ikonografii zamku w
Brzegu
Ochrona Zabytków 13/1-4 (48-51), 53-59
1960
JA N PRZAŁA
PRZYCZYNEK DO IKONOGRAFII ZAMKU W BRZEGU
Podczas porządkowania zbiorów brzeskiego m uzeum skom pletow ano znaczną ilość m ateriałów , dotyczących zamku P iastow sk iego w Brzegu. Są to przede w szystkim ogólne w idoki m iasta, u w zględniające m. in. zam ek, oraz zdjęcia fotograficzne daw niejszych pom iarów architektonicznych i rekonstrukcji zam ku. W tym m iejscu pragnę zwrócić u w agę na kilka w ycinków z w idoków m iasta, poniew aż stanow ią one oryginalne źródła (lub fotografie zaginionych oryginałów ) do ikonografii zamku i m ogą się okazać przydatne do jego rek on strukcji, a poza w szystkim pokazują go w postępującym stopniow o upadku. Część tych w idoków została opublikow ana w niem ieckiej literaturze, d o ty czącej różnych zagadnień regionu brzeskiego, nie zw iązanych jednakże z d zie jam i zamku. Zresztą ich zam ieszczenie jako ilustracji całego m iasta uniem ożli w ia zapoznanie się z w yglądem interesującego nas obiektu.
N ajstarszy w idok pochodzi z roku 1656 i znajduje się na rew ersie m edalu księcia Jerzego III, przedstaw iającym panoram ę Brzegu (Muz. Brzeg nr inw . H-8). To m iniaturow e w yobrażenie pozw ala się zorientow ać jedynie w ogólnej sy lw etce i akcentach pionow ych budow li (ryc. 1). Pokazano tu zam ek od strony w schodniej, skąd w idoczna jest elew acja z zasługującym i na uw agę szczytam i w dachu. Dwa akcenty pionow e po praw ej — to baszty przy skrzydłach w schodnim i zachodnim od strony dziedzińca. Dalej w lew o w idoczne: m a syw na tzw. w ieża lw ów , zw ieńczenie budynku bram nego i w ieża przy kaplicy zam kow ej pod w ezw aniem św. Jadw igi. Dla lepszej orientacji C zytelnika
Rye. 1. Brzeg, zamek, w i dok na m edalu księcia Jerzego III z roku 1656,
Rye. 2. Brzeg, zamek, plan przyziemia w g niem ieckiej rekonstrukcji (Fot. J. Przała)
w rozm ieszczeniu om aw ianych elem entów zamku, załączam y rzut poziom y parteru, uw zględniający rekonstrukcję dziedzińca arkadow ego, skrzydła za chodniego i okrągłych baszt, o których będzie jeszcze m ow a niżej (ryc. 2).
Drugi, w chodzący w zakres niniejszych uw ag (pomijam tu pow szechnie zna ny rysunek W erhnera), to m iedzioryt, zapew ne z około roku 1740, przedsta w iający rów nież ogólny w idok m iasta (Muz. Brzeg nr inw. 1/46, w ym iary 15X27 cm). Zamek na tej rycin ie w id oczn y jest od strony zachodniej i, m im o że stanow i fragm ent panoram y Brzegu, p ew n e szczegóły są dobrze u ch w y cone (ryc. 3). Tak w ięc dostrzegam y, poza jego sylw etą, w ieżą lw ó w (u sy tuow aną zgodnie z jej rzeczyw istym położeniem ), w ieżę przy kaplicy zam kow ej oraz hełm na zw ieńczeniu budynk u bram y. Zza kalenicy (na rycin ie w ygląda jak zw ieńczenie szczytu północnego) w idoczny jest fragm ent
nej części h ełm u baszty, która stała w ted y w północno-w schodnim narożniku skrzydła zachodniego (por. ryc. 2). Celem uzupełnienia opisu ryc. 3 przyta czam y legen d ę do cyfr na widoku: 1. brama w rocław ska, 2. w ieża lw ów , 3. kaplica zam kow a, 4. szkoła książęca, 5. w ieża rezydencji jezuitów.
N astępną ryciną jest także m iedzioryt z drugiej połow y XVIII w ieku, przed staw iający ogólny w idok Brzegu (Muz. Brzeg, nr inw . 1/57, w ym iary p łyty 21,6X32,5 cm). Tym razem zam ek został pokazany od strony północno-w schod niej (ryc. 4). Jest to chyba pierw szy jego w idok po uszkodzeniach dokona nych przez w ojska Fryderyka W ielkiego w 1741 roku, kiedy to uległ znisz czeniu dziedziniec arkadow y, skrzydło północne i sp aliły się dachy. Na om a w ianej rycin ie w idoczne są już now e dachy, którym i Prusacy zabezpieczyli pom ieszczone w zam ku m agazyny w ojskow e. Na uw agę zasługuje istniejąca jeszcze w ieża lw ó w (oznaczona nr 15), na praw o od niej w ieża kaplicy św. Ja dw igi (już bez hełm u) oraz okrągła baszta zw ieńczona w ysokim hełm em stoż kow ym . O czyw iście należy tu zauw ażyć, że artysta pokazał pew ne części zam ku w usytu ow an iu nie odpow iadającym stanow i faktycznem u; nie dowodzi to jednak niedbałości lecz przeciw nie, chęci pokazania w szystkich w ażn iej szych elem en tów budow li. W ieża lw ó w znajduje się na w łaściw ym m iejscu i, gd yb y w' tym ujęciu sztycharz zechciał przedstaw ić w iern ie to co w idział, m usiałby pom inąć w ieżę kaplicy, która znalazła się za w ieżą lw ów . Trzeba ją w ięc było „przesunąć” w prawo, co z kolei spow odow ało przem ieszczenie okrągłej baszty z północno-w schodniego do północno-zachodniego narożnika
Ryc. 3. Brzeg, zamek, widok od strony zachodniej w g ryciny z X VII—XVIII wieku (Fot. J. Przała)
Ryc. 4. Brzeg, zamek, widok od strony północno-wschodniej, w g ryciny z drugiej połowy XVIII wieku (Fot. J. Przała)
skrzydła zachodniego. N ieścisłość przejaw ia się także w tym , że od strony dziedzińca w idoczna jest boczna elew acja kaplicy (oznaczona nr 14), którą w rzeczyw istości przysłaniają m ury zamku. D alszym obiektem „przesunię ty m ” jest gim nazjum książęce (na prawo od bram y w rocław skiej, oznaczo nej num erem 16), k tó r e fak tyczn ie znajdow ało się za zam kiem . N ow ym czło nem zabudow ań zam kow ych, który w ystęp u je na om aw ianej rycinie jest b u dynek szkoły, w zn iesion y w czasach pruskich, na m iejscu w schodniej części północnego skrzydła zamku. B udow la ta (obecnie zresztą nie istniejąca) przy czyniła się zapew ne do rozbiórki jednej z baszt okrągłych (por. ryc. 2), podczas gdy druga, o której była w yżej m ow a, stała jeszcze przez czas pew ien; w k a ż dym razie widoczna jest na rycin ie z trzydziestych lat X IX w ieku. Rozbiórce uległa dopiero w okresie bu d ow y dom ku m ieszkalnego w zachodniej części b y łego skrzydła północnego.
Jednym z najdokładniejszych w idoków zamku jest rycina z około roku 1800, n ie zachow ana, n iestety, w oryginale i znana tylk o z fotografii (Muz. Brzeg, archiw um fot., nr inw . 414). Pokazano na niej zam ek od strony po łudniow ej (ryc. 5). Szczególnie interesująca jest tu w ieża przy kaplicy św. Ja dw igi, w praw dzie bez hełm u, ale pokazana z jej podziałam i na kondygnacje, z oknam i bliźnim i i zw ieńczeniem za pomocą fryzu arkadkowego.
Następna rycina z około 1807 roku przedstaw ia zam ek od zachodu (ryc. 6). Jest to rów nież fragm ent m iedziorytu, przedstaw iającego ogólny w idok B rze
gu, sygnow anego: „Lowe d el.” oraz „T. Endler sculps.” (Muz. Brzeg, nr inw. 1/61, w ym iary — bez m arginesu — 17,7X22,2 cm). R ycina ta jest o ty le in te resująca, że potw ierdza istn ien ie jeszcze w tym czasie ow ej baszty w północ no-w schodnim narożniku skrzydła zachodniego i, w tym w ypadku, naryso wanej na w ła ściw y m m iejscu. Brak już natom iast w ieży lw ów (zwalonej w 1802 roku na skutek pożaru, który w ybuchł w „knajpie” w ojskow ej, m ieszczącej się w skrzydle zachodnim ), nastąpiły rów nież zm iany w elew acji zachod niej (okna) i w ym ian a dachów , co w ynika także z innych przekazów. Z p io now ych elem entów architektonicznych oprócz baszty (obniżonej), pozostała jeszcze w ieża kaplicy zam kow ej.
O statni z przedstaw ionych w tym m iejscu ogólnych w idoków zamku (ryc. 7) jest rów nież w ycin k iem zaginionego oryginału z roku około 1825, który może być zaprezentow any dzięki zachowanej fotografii (Muz. Brzeg, archiwum fot., nr inw . 416). Spośród przedstaw ionych w yżej rycin, ta chyba najlepiej uw idacznia basztę przy północno-w schodnim narożniku skrzydła zachodniego. N ależy podkreślić, że jest ona usytuow ana styczn ie do naroż nika a nie do w schodniej i północnej ściany skrzydła. N akrycie baszty, niższe w porów naniu z ryc. 4 każe się dom yślać, że zm iana jego nastąpiła rów no cześnie z dacham i skrzydła zachodniego po pożarze w 1802 roku (por. ryc. 6). Dalszą zm ianę w stosunku do tej ryciny dostrzegam y w braku w ieży kaplicy, która jak b y w y n ik ało z porów nania obu rycin, została zburzona lub też zaw aliła się w okresie m iędzy rokiem 1807 a 1825. W idoczny w dachu ka p licy trójkątny szczyt (zachow any do naszych czasów) pow stał, jak się w y
-Ryc. 5. Brzeg, zamek, widok od strony południowej, rycina z pierwszej połowy X IX w ieku (Fot. J. Przała) •
Кус. ö. Brzeg, zamek, widok od strony zachodniej z ryciny z połow y X IX w ieka (Fot. J. Przała)
daje, w m iejscu dawnej w ieży i zapew ne jego ściana jest fragm entem w schod niej ściany w ieży.
Oprócz w idoków całego zamku, zachow ały się m ateriały do jednego z je go fragm entów , m ianow icie do kraty w bram ie zam kow ej. N ajlepszy jej w i dok znajduje się na w ieku kasety z kości słoniow ej, w ykonanej w roku 1846 przez Em ila H anke (Muz. Brzeg, nr inw . 1/236, w ym iary całej kasety: 11,5X9 X 4,7 cm). W yrzeźbił on dolną część fasady bram y (do w ysokości parapetów okien I p.) wraz z kratam i w łukach bram y w jazdow ej i furtki (ryc. 8). Spra wa krat może być w ięc rozwiązana w trakcie rekonstrukcji zam ku, (częściowo tylko, nie znam y bow iem dotychczas dolnej części kraty). Jak w ynika z tej płaskorzeźby, górna część kraty była złożona z pionow ych i poziom ych prę tów m etalow ych, które przecinając się pod kątem prostym tw orzyły sto sunkow o gęstą kratkę, urozm aiconą jeszcze szeregiem kółek. Ten sam frag m ent jest w idoczny na ryc. 5, a także na jednym z rysunków p rzechow yw a nych w w ym ienionej kasecie.
P rzedstaw ione w yżej m ateriały pozw alają nie tylko zorientow ać się w fa zach niszczenia zamku brzeskiego, ale rów nież na rekonstrukcję jego akcen tów pionow ych jak w ieże, baszty oraz szczyty w dachach. Jedna z rycin (ryc. 5) może mieć rów nież pew ne znaczenie dla najdaw niejszych dziejów zamku. Pokazana na niej w ieża kaplicy zam kowej posiada, ogólnie m ówiąc form ę późnorom ańską, co w ym agałoby przesunięcia daty pow stan;a pierw szej budow li m urowanej na czasy H enryka Brodatego, a w każdym razie na pier w szą połow ę X III w ieku.
Ryc. 7. Brzeg, zamek, widok od strony zachodniej, wg ryciny z pierwszej połowy X IX wieku. (Fot. J. Przała)
