Agata Zawiszewska
O historii i literaturze w "internacie"
: XXXV Konferencja
Teoretycznoliteracka "Pisanie historii
jako czytanie literatury" (Darłowo,
20-23 września 2007)
Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 6 (108), 230-234
Kronika
Agata ZAWISZEWSKA
O historii i literaturze w „internacie”
X X X V Konferencja Teoretycznoliteracka
Pisanie o historii jako czytanie literatury
(D arłow o 20-23 września 2007)
K onfrontacja d yskursu historiograficznego z dyskursem literaturoznaw czym , w iedzy o h isto rii z w iedzą o lite ra tu rz e w kontekście zaw artości w spółczesnego archiw um , ożywienie in tu ic ji i pom ysłów tow arzyszących inicjatyw ie, której po kłosiem stała się książka Dzieło literackie jako źródło historyczne (1978) - ta k ie oto cele przyśw iecały organizatorom tegorocznej XXXV K onferencji T eoretycznolite- rackiej (Pracow nia P oetyki H istorycznej IB L PAN, Z ak ład T eorii i A ntropologii L ite ra tu ry In sty tu tu P olonistyki i K ulturoznaw stw a U niw ersytetu Szczecińskie go oraz In sty tu t P am ięci N arodow ej O ddział Szczecin). C zterodniow e spotkanie historyków i literaturoznaw ców pośw ięcone „ p isan iu o h isto rii jako czy tan iu lite ra tu ry ” odbyło się tym razem w „H o telu Ja n ” w D arłów ku W schodnim . W ybór m iejsca nie został podyktow any w yłącznie potrzeb ą zaczerpnięcia m orskiej bryzy w płuca na co dzień oswojone z pyłem b ib lio tek i archiwów, w ynikał raczej z po m ysłu pow iązania „m iejsca p am ięc i” z p rak ty k a m i opow iadania o h isto rii, h isto riografii i h istoriozofii - w szak w sąsiadujących z „H otelem Ja n ” b u d y n k ac h ko lonijnych „G niew ko” m ieścił się jeden z w ażniejszych ośrodków dla osób in te rn o w anych w okresie stan u w ojennego. D ziejom tych m iejsc, D arłow a oraz „ in te rn a tu ”, pośw ięcone zostały zresztą osobne w ykłady i p rezentacje przygotow ane dla celów m uzealnych i dydaktycznych, wygłoszone poza częścią oficjalną, referatow ą i połączone z w ieczorem poetyckim Bogusławy Lataw iec {Poeci w „internacie”) ■
N a pierw szy dzień kon feren cji organizatorzy przew idzieli w ystąpienia re p re zentantów różnych m etodologii, a w ykład w prow adzający w ygłosił W łodzim ierz
Zawiszewska
O historii i literaturze w „internacie”Bolecki. N a przykładzie m ateriałów archiw alnych, znajd u jący ch się w w arszaw skim oddziale IP N -u , a dokładniej - zapisów p rze słu ch a ń prow adzonych w latach czterdziestych XX w ieku przez Józefa Swiatłę, Bolecki omówił w yzwania, jakie w spółczesnym histo ry k o m i teoretykom lite ra tu ry staw iają teksty posiadające tak „specyficzne” odniesienie do rzeczyw istości. Z d an iem b adacza w łaśnie lite ra tu ro znaw stw o m oże i pow inno zm ierzyć się z tego ty p u p roblem atyką, poniew aż wy pracow ało ono język - w praw dzie dostosow any przede w szystkim do pojęć i te k stów literac k ich - w ystarczająco sprawny, by mówić n im rów nież o narrac jac h nie- literackich. Stworzył więc Bolecki katalog najp iln iejszy ch spraw, z któ ry m i lite ra turoznaw cy i lite ra tu ra m ierzą się n iech ętn ie, to np. autorstw o tekstów (człowiek konkretny, instytucja czy przesłuchujący, k tóry tę in stytucję reprezentow ał), źródło tekstów (sytuacja ich pow stania, in terak cja m iędzy p rzesłuchiw anym i p rze słu chującym ), zw iązek konw encji opow ieści snutych podczas p rze słu ch a ń i ich ko n sekw encji (dalsze aresztow ania na podstaw ie szczegółów b iograficznych, które p rzesłu ch iw an em u m ogły wydawać się n ie isto tn e, n eu tra ln e ). Tekst jako „ s tru m ie ń życia” służył SB do w yłuskiw ania owych m ało istotnych - jak b y się mogło na pierw szy rzu t oka wydawać - detali, by na ich podstaw ie preparow ać praw d zi we lub fałszywe oskarżenia, a w konsekw encji - represjonow ać, więzić, uśm iercać. Z apisy p rze słu ch a ń dom agaj ą się zatem u ru ch o m ien ia w iedzy pozatekstow ej, w ie dzy historyka, a podstaw owe kategorie literaturoznaw cze, takie jak pism o, głos, n arrac ja, o dsłaniają m ożliw ości innych użyć i innych konsekw encji: konsekw en cji ludzkich. O statecznie więc okazuje się, że konieczny jest pow rót do p ro b lem a tyki praw dy i fałszu, zm arginalizow anej przez w spółczesną teorię literatury, bo uznaw anej dotychczas za n ie isto tn ą dla in te rp re tac ji.
K olejne w ystąpienia odsłaniały w ielość in sp iracji, za któ ry m i m ogą podążać badacze p ragnący przyjąć w yzwanie staw iane h u m a n isto m przez zaw artość w spół czesnych archiwów. D ariu sz Śnieżko p rzy p o m n iał zaplecze teoretyczne dawnej historiografii: H isto ria to dom ena prawdy, Poezja - gry z praw dą (Pismo i głos: hi
storia i literatura). K azim ierz W óycicki przeprow adził porów nanie p rak ty k b a d a
n ia h isto rii i o p o w iadania/w yjaśniania h isto rii, n a rra c ji literackiej i historycznej, prerogatyw y pisarza, szczególnie autora pow ieści historycznej, i historyka, by dojść do konk lu zji, że nie istnieje specyficzny dyskurs historyczny, a h isto ry k tym le piej opow iada/w yjaśnia h isto rię, im b ardziej zbliża się do pow ieści historycznej, w której łączy się faktografia ze sztuką opow iadania (Narracja historyczna a literac
ka). K oncepcja „m iejsc p am ięc i” P ierra N o ry w m ów ieniu o przeszłości pojawiła
się w dwóch wypow iedziach: M arcina K uli i E lżbiety R ybickiej. M arcin Kula, który ostrzegał p rze d łączeniem dwóch dziedzin, języków lite ra tu ry i h isto rii, rozw inął n iek tó re tezy w yłożone wcześniej w książce Nośniki pamięci historycznej (2002) i m ó w ił o sto su n k u lokalnych społeczności po 1989 ro k u do „nośników p am ięci h isto rycznej’’/„ re lik tó w przeszłości” na p rzykładzie pom ników (Wobec świadectw prze
szłości). E lżbieta Rybicka, na przykładzie polskiej lite ra tu ry w spółczesnej, m .in.
tekstów A ndrzeja S tasiuka, Olgi T okarczuk i Pawła H uellego, pokazała, jak lite ra tu ra staje się „m iejscem p am ięc i”, stając się topografią h isto rii i form ą przeszłości
dzięki p am ięci o tym , co w yparte (Topografie historii. Pamięć zapisana w miejscach). E razm K uźm a z kolei zaprezentow ał konstruktyw istyczne ujęcie przeszłości, k tó re uchyla trad y cy jn ą klasyfikację n au k , opozycję id io g rafizm u i n om otetyzm u, zapytując raczej, jaką funkcję p ełn ią w system ie k u ltu ry takie podziały i k im jest w tym u jęciu historyk. K onkluzja konstruktyw istyczna brzm i: h istoryk jest obser w atorem drugiego stopnia, czyli obserw uje siebie jako obserw atora obserw acji in nych ludzi, celem badacza zaś jest bycie obserw ow anym w środow isku ak adem ic kim (Nomotetyzm idiografizm we współczesnych ujęciach przeszłości).
K ieru n ek w cześniejszych rozw ażań odw róciła Ewa D om ańska, która zap ro p o now ała nam ysł n a d m ech an izm am i w pływ ania n a u k i na politykę, n a d tw orzeniem teo rii jako n arzędzia w alki politycznej, np. dekolonizacji. B adaczka skupiła się na jednej z najnow szych teo rii w h um anistyce zachodniej, określanej m ia n em „uprzy wilejowanego poznawczo statusu ofiary”, która sankcjonuje w ypow iadanie się ofiary jako p o d m io tu aktyw nego i w alczącego o w łasne praw a. Skoro sta tu s ofiary jest polityczny, D om ańska pyta, kto określa te n statu s, jakie dośw iadczenia ofiary są uprzyw ilejow ane przez w ładzę, kto decyduje o tym , że „ofiara d o b ra” stając się aktyw ną, np. n ie to le ra n cy jn ą lub fu n d am e n talisty c zn ą , staje się „ofiarą złą”, np. b arbarzyńcą, terro ry stą, talibem , In n y m (.Preskryptywny wym iar metodologii uciska
nych). B artłom iej K rupa w ocenie w spółczesnej lite ra tu ry o H olocauście przyw o
łał spór Berela Langa i H aydena W h ite ’a o rep rezen tację Zagłady, w k tórym W h i te opow iada się jednoznacznie po stro n ie obrazow ania literackiego, zaznaczając niem ożność wyjścia poza tropiczność (N auka - literatura - etyka. Teoria historii wobec
Holocaustu).
K olejne d n i k o nferencji p rzyniosły w ystąpienia pośw ięcone w ażniejszym obec n ie m etodologiom , któ re w pływ ają na ch a rak te r i ry tm sp otkania h isto rii i lite ra tury, jak np. fem in izm (Inga Iwasiów, Kobieta w archiwum), postk o lo n ializm (D a riusz Skórzew ski, Pomiędzy antykolonializmem, neokolonializmem a eurocentryzmem.
Antynomie postkolonializmu), Nowy H istoryzm (Rom a Sendyka, Anegdota i poetyki New: Historicism; P aulina M ałochleb, Sztyletnicy powstania styczniowego; A nna Po-
chłódka, Zycie kulturalne mieszczan na przełomie w. X I X i X X w świetle zapisków au
tobiograficznych). N ata lia L em an n w ykorzystała k oncepty fra n cu sk ich A nn alist ów (.Fabularyzacja i re-narracja źródeł historycznych w powieści historycznej na przykładzie [utworów] H anny M alew skiej). W yjątkow a rola św iad ectw au to b io g ra fic z n y c h
w p rze d staw ia n iu przeszłości przyciągnęła uwagę M acieja U rbanow skiego (D o
świadczenie historii w dziennikach wojennych Andrzeja Bobkowskiego, Ernsta Jüngern i Pierre’a Drieu la Rochelle), A dam a F itasa (Biografizacja dziejów i dziejowość biogra fii w diarystyce) oraz Pawła R odaka, który argum entow ał za koniecznością wyjścia
poza sam ą le k tu rę dzien n ik a i uznania m aterialn o ści te k stu za elem ent jego zn a czenia (.Dziennik osobisty i historia). W ystąpienia praktyków dotyczyły m ożliw ości i ograniczeń n a rra c ji o ch arak terze autobiograficznym , np. Eryk K rasucki mówił na te m at okołopaździernikow ej p o lityki k u ltu ra ln e j (.Kolejny krok do Październi
ka), Jerzy E isler pod d ał analizie zapisy rozm ów z dysydentam i i p ro m in e n ta m i
hi-Zawiszewska
O historii i literaturze w „internacie”sto riiP R L ), a M ałgorzata M achałek om ówiła ten d en cje w praktyce szkolnej, w tym
przybliżanie m łodzieży w arsztatu p racy historyka, om aw ianie życia codziennego w różnych okresach historycznych, uw zględnianie dziejów n a u k i i k u ltu ry (,Histo
ria prywatna. Opowieść o rodzinie w edukacji historycznej).
D ziew iętn asto w ieczn e k o rzen ie w spółczesnych d ylem atów histo ry k ó w i p i sarzy, krytyków h isto rio g ra fii i literatu ro z n aw có w o dsłoniły w y stąp ien ia m .in. M ich ała K uziaka (M ickiewiczowski projekt pisania (o) historii), D a n u ty Z aw adz kiej („Dziadów cz. I I P ’ Adam a M ickiew icza i „Nowosilcow w Wilnie” Joachim a Lele
wela - dwie reprezentacje procesu filom atów ), V ioletty Julkow skiej (.Historia jako opowieść. Literackie pow inow actw a pisarstwa historycznego Karola Szajnochy) oraz
W ojciecha T om asika, k tó ry zajął się m e tafo rą h isto ry k a jako budow niczego m o stów na p rzy k ła d zie zapisków M ic h eleta (Kolej w m ó w ien iu o przeszłości). S po śród autorów dw udziestow iecznych w ybrano do in te rp re ta c ji utw ory R yszarda K apuścińskiego (M ałgorzata C zerm iń sk a, Reporter jako historyk. Kapuścińskiego
dialogi z Herodotem), W ładysław a T erleckiego (Ewa N aw rocka, Powieść jako „apo k r y f” historii), W iesław a M yśliw skiego (Bogum iła K aniew ska, Wielka historia w m a łym świecie. Doświadczenie historyczne w twórczości W.M.), lite ra c k ą sp u ścizn ę L esz
ka K ołakow skiego, k tó ra u z u p e łn ia i k o m p lik u je obraz h is to rii z jego prac filo zoficznych (M aciej M ic h alsk i, F ilozof i jego lektura przeszłości). O sobno om ów io ne zostały ta k ie zag ad n ien ia jak k o n ce p tu a liz acja w ydarzeń m in io n y ch w lite ra tu rz e so crealizm u (M onika B rzóstow icz-K lajn, Historia w świecie socrealistycznej
literatury), liryce (P iotr M ichałow ski, Historia opowiadana p rzez poezję) i d ra m a
cie p o lsk im po 1989 ro k u (K rystyna R uta-R utkow ska, Reinterpretacje przeszłości
w dramacie najnow szym ).
O ficjalna część k o nferencji została uzu p ełn io n a o p an el dyskusyjny, pośw ię cony Tabu w badaniach historycznych i literaturoznawczych, podsum ow ujący pierw szy dzień refleksji n a d „p isan iem h isto rii jako czytaniem lite ra tu ry ” . Pojaw iły się w n im ponow nie najw ażniejsze w ątki z dyskusji m iędzyreferatow ych, a m ianow i cie: sposoby, w jakie obrazy przeszłości p ro jek tu ją przyszłość, różnice m iędzy p o lityką historyczną u p raw ianą przez w ładze państw a to ta litarn eg o i dem okratycz nego, pam ięć jako fenom en ahistoryczny i nie poddający się etyzacji, dyskurs h i storyczny jako dyskurs przestrzeni. Głosy uczestników p an elu , historyków - Je rzego E islera, M arcina K uli i K azim ierza W ójcickiego, oraz literaturoznaw ców - E dw arda B alcerzana, R yszarda N ycza oraz, prow adzącego d yskusję, A n d rzeja Skrendy, ujaw niły p rzede w szystkim różnice w ro zu m ien iu pojęcia ta b u (używa nego z a m ie n n ie z p o ję cia m i g rzech u , niestosow ności, d yskom fortu) w ram a ch dyscyplin, które wyżej w ym ienieni reprezen tu ją. L iteraturoznaw cy m ów ili bow iem o ograniczeniach w pisanych w paradygm at k u ltu ry polskiej - k u ltu ry w stydu, który uform ow ał się w „ n ien o rm aln ej” sytuacji X IX w ieku, czy też o ta b u w ytw arzanych przez każdy p ro jek t lite ra tu ry (lite ra tu ra jako n arzędzie k o n tro li społecznej, k tó re m a rg in aliz u je ta k ie dziedziny, jak w ładza, religia, erotyka; ta b u w olności sztuki w ro m antycznym m odelu literatu ry ) - N ycz, oraz o ograniczeniach obecnych na różnych poziom ach p rak ty k i literaturoznaw czej (ograniczanie w iedzy o tekstach
i p isarzach, u n ik a n ie się w ulgaryzm ów i innych działań na języku oraz zacieranie śladów podm iotow ości w n a rra c ji literaturoznaw czej) - B alcerzan.
H istorycy n ato m ia st sk u p ili się na problem atyce w ypełniania „białych p la m ” oraz p rak ty k a c h in sty tu cjo n aln y c h i rela cja ch środow iskow ych. D ośw iadczenie niew ygody in te le k tu aln ej historyków generow ane jest więc przez poziom debaty p ublicznej w k ra ju czy rodzaj p o lity k i politycznej podzielanej przez społeczeń stwo, przez p o stu laty w ykorzystania w szystkich dostępnych źródeł (dotyczących np. m a te rii obyczajowej), niechęć do b ad a ń interd y scy p lin arn y ch , dopuszczanie do obrony prac o w artości w ątpliw ej, atm osferę w okół m ateriałów zgrom adzonych w IP N i zasady u d o stę p n ia n ia tych źródeł - Kula. In n e źródła dyskom fortu to n ie p otrzebne skom plikow anie d y skursu akadem ickiego, niechęć do „rew izji” życio rysów w ybitnych h u m an istó w oraz n iech lu b n y c h elem entów przeszłości naro d u , np. antysem ityzm u - W óycicki, a także: zakłam ujące rzeczyw istość językowe n o w otw ory ty p u „kłam ca lu stra c y jn y ” lub „status pokrzyw dzonego”, w spółczesne p rak ty k i „odgryw ania h is to rii” i p rzekuw ania klęsk na zwycięstwa, np. w in scen i zacji Pow stania W arszawskiego czy grzechów opozycji (rywalizacja o w ładzę, de fraudacje, alkoholizm , stosunek do religii, zachow ania erotyczne) - Eisler.
Abstract
Agata Z A W IS Z E W S K A U n iversity of Gdańsk
On history and theory of ‘internment’ literature
Report on 35th All-Polish Literary-Theoretical Conference ‘Writing history as reading literature) held by Historical Poetics Laboratory, Institute for Literary Research, Polish Acade my of Sciences, Warsaw, the Theory of Literature Department, Institute of Polish Studies, University of Gdańsk, and the Szczecin branch of the Institute of National Remembrance (Dartowo, 20th-23nd Septem ber 2007). The event was devoted to links between historio graphy and literary studies in the context of contemporary archives.
M гч
