ZMIANY W SEZONOWOŒCI SKUPU MLEKA W POLSCE W LATACH

(1)

Anna Olszañska

Uniwersytet Ekonomiczny we Wroc³awiu

ZMIANY W SEZONOWOCI SKUPU MLEKA W POLSCE W LATACH 1991-2009

CHANGES IN THE SEASONALITY OF THE QUANTITIES OF MILK PURCHASE IN POLAND IN THE PERIOD 1991-2009

S³owa kluczowe: rynek mleka, skup mleka, sezonowoæ Key words: milk market, purchase of milk, seasonality

Synopsis: Celem opracowania jest analiza wahañ sezonowych wielkoci skupu mleka w latach 1991-2009 oraz wskazanie i ocena zmian w tym zakresie zachodz¹cych. Na podstawie przeprowadzonych analiz stwierdzono, ¿e sezonowoæ skupu mleka w okresie lat 1991-2009, a zw³aszcza od 2002 r., znacznie siê zmniejszy³a, co nale¿y oceniæ pozytywnie. Rynek ma szanse znacznie stabilniej funkcjonowaæ, obni¿a siê poziom napiêæ na linii producent zak³ad przetwórczy.

Wstêp

Produkcja mleka jest jednym z wa¿niejszych kierunków produkcji rolnej. Jest to tak¿e jedno z wa¿nych róde³ dochodów rolniczych uzyskiwanych wzglêdnie systematycznie w ci¹gu roku. Wraz ze zmian¹ systemu gospodarczego a nastêpnie wejciem Polski w struktury Unii Europejskiej i wprowadzeniem uregulowañ w postaci kwot mlecznych w sferze produkcji mleka zachodz¹ istotne zmiany.

Podstawowym problemem, obok wahañ cyklicznych na rynku mleka, jest sezonowoæ jego poda¿y. Jest ono spowodowane w du¿ym stopniu rocznym rytmem w produkcji rolinnej oraz produkcji zwierzêcej i zwi¹zanych z nimi czynników, jak np.: rytm wycieleñ, pojawienie siê obfitoci pasz zielonych. Wystêpowanie sezonowoci poda¿y mleka stanowi problem dla jego producen- tów (ni¿sze ceny skupu), ale przede wszystkim dla zak³adów przetwórczych.

Celem opracowania jest analiza wahañ sezonowych wielkoci skupu mleka w latach 1991-2009 oraz wskazanie i ocena zmian w tym zakresie zachodz¹cych. Podstawowym ród³em danych statystycznych by³y publikacje GUS i IERiG¯-PIB. W opracowaniu wykorzystano podstawowe metody z zakresu statystyki opisowej zwi¹zane z analiz¹ szeregów czasowych i ich sk³adników (trendów, cyklicznoci i sezonowoci). Sk³adnik sezonowy szeregu jest analizowany ³¹cznie ze sk³adnikiem przypadkowym.

Zmiany na rynku mleka w Polsce w latach 1991-2009

Zmiany systemu gospodarczego w Polsce by³y impulsem do znacznych zmian strukturalnych i organizacyjnych w produkcji mleka. Znacznie obni¿y³o siê pog³owie krów: w koñcu 1990 r. wynosi³o 4707,4 tys. szt., ale ju¿ pod koniec 1991 r. szacowano je tylko na 4362,7 tys. szt. W kolejnych latach nastêpowa³o ograniczanie pog³owia do 2680 tys. szt. w koñcu listopada 2009 r. Znacznie zmniejszy³a siê tak¿e liczba gospodarstw prowadz¹cych chów byd³a mlecznego. Wed³ug danych z Powszechnego Spisu Rolnego [Systematyka i charakterystyka 1998] w 1996 r. na ogóln¹ liczbê 2 035 664 gospodarstw powy¿ej 1 ha, krowy utrzymywano w 1 257 399 gospodarstwach (61,8%), w ok. 502 tys. gospodarstw po 1 sztuce, w kolejnych 359 tys. gospodarstw 2 szt. £¹cznie stanowi³o to 68,5% gospodarstw utrzymuj¹cych byd³o mleczne, a znajdowa³o siê w nich 37,39% ogólnej wielkoci pog³owia krów. Wed³ug spisu z 2002 r. na ogóln¹ liczbê 1 956 141 gospodarstw o po- wierzchni powy¿ej 1 ha, krowy utrzymywano w 875 354 gospodarstwach (44,7%), w tym 1-2 sztuki w 593 581 gospodarstwach. Stanowi³o to 67,8% gospodarstw prowadz¹cych chów byd³a mlecznego, a posiada³y one 27,3% ogólnego pog³owia krów mlecznych [Systematyka i charakterystyka 2003]. Wed³ug danych GUS [Rocznik Statystyczny 2006] w Polsce byd³o mleczne utrzymywa³o ju¿ tylko 783 489 gospodarstw. Przytoczone dane wiadcz¹ o rezygnacji czêci gospodarstw, szcze-

(2)

gólnie ma³ych, z utrzymywania tych zwierz¹t i o postêpuj¹cej koncentracji. Jako g³ówne powody podejmowania decyzji o rezygnacji z chowu byd³a mlecznego mo¿na wymieniæ: wysok¹ pracoch³onnoæ, ograniczon¹ dostêpnoæ do kwot mlecznych, a tak¿e zmiany organizacyjne w skupie mleka wymagaj¹ce sporych inwestycji w gospodarstwie, m.in. w sprzêt do ch³odzenia mleka.

Jako bardzo korzystne zjawisko nale¿y odnotowaæ wzrost wydajnoci mlecznej krów. W pierw- szym roku analizowanego okresu wynosi³a ona rednio w kraju 3102 l/szt., a w 2009 r. 4446 l/szt., co oznacza wzrost o ponad 43% [Rynek mleka 1996, 1999, 2002, 2009].

W analizowanym okresie ceny skupu mleka mia³y ogóln¹ tendencjê wzrostow¹. W poszczegól- nych latach wystêpowa³y okresy bardzo korzystnych wzrostów cen, ale tak¿e doæ znacznych ich spadków (rys. 1 i 2). Do pocz¹tku 1998 r. ceny te ros³y wzglêdnie systematycznie wraz z ogólnym wzrostem cen towarów i us³ug konsumpcyjnych. Mniej korzystny okres dla producentów mleka wyst¹pi³ w latach 1993-1994. W okresie tym wyst¹pi³a tak¿e spadkowa faza cyklu w skupie mleka.

W fazie wzrostowej skupu mleka jego ceny ros³y wzglêdnie stabilnie. Od pocz¹tku 1998 r. do sierpnia 1999 r. zmiany cen skupu mleka zaczê³y po raz pierwszy znacz¹co odbiegaæ od poziomu skumulowanej inflacji. By³ to jednoczenie okres fazy spadku w skupie mleka. W kolejnych latach nie wystêpowa³y ju¿ tak g³êbokie wahania cykliczne w skupie mleka, a dominowa³ trend wzrosto- wy, przy tym od pocz¹tku 2006 r. trend ten wyranie s³ab³, co by³o skutkiem kwotowania produkcji mleka. Jednak w okresie tym ceny skupu znacznie bardziej siê waha³y ni¿ w latach wczeniejszych.

Znaczny spadek cen skupu odnotowano od pocz¹tku 2002 r. do koñca 2003 r. i od pocz¹tku 2008 r.

W 2007 r. obserwowano natomiast najszybszy wzrost cen skupu (od 0,96 w styczniu do 1,32 z³/l w grudniu). Porównuj¹c dynamikê ogólnego wzrostu cen towarów i us³ug do dynamiki cen skupu mleka mo¿na stwierdziæ, ¿e sytuacja cenowa na tym rynku by³a dla producentów mleka korzystna, poniewa¿ ceny mleka, generalnie nad¹¿a³y za wzrostem cen towarów i us³ug, czego nie stwierdza siê na przyk³ad na rynkach ¿ywca miêsnego [Urban, Olszañska 2008]. Wystêpowa³o te¿ kilka okresów, szczególnie w latach 2004-2008, kiedy wzrost cen mleka w skupie znacznie wyprzedza³ poziom inflacji. W latach 1991-2009 by³y w sumie cztery okresy znaczniejszych spadków cen.

Charakterystyczna dla rynku mleka, w d³u¿szym ni¿ rok okresie, wydaje siê tak¿e prawid³owoæ, ¿e ceny skupu mleka s¹ w niewielkim stopniu zwi¹zane z jego poda¿¹.

Zmiany zachodz¹ce w sferze produkcji mleka czêciowo wynikaj¹ ze zmian zachodz¹cych w samym rolnictwie, ale tak¿e zmian zachodz¹cych w sferze skupu i przetwórstwa. W analizowanym okresie nast¹pi³o znaczne unowoczenienie technik i technologii w zak³adach mleczarskich, które skupuj¹ surowiec bardzo dobrej jakoci i w wiêkszych ilociach, dostosowanych do odbioru przez specjalistyczne cysterny. Du¿e zmiany na rynku mleka nast¹pi³y po wejciu Polski do UE, wraz z wprowadzeniem kwot mlecznych, które z jednej strony limituj¹ produkcjê mleka, ale z drugiej organizuj¹ jego dostawy przez rozdzia³ tych kwot.

Rysunek 1. Miesiêczna wielkoæ skupu mleka w Polsce w latach 1991-2009

ród³o: opracowanie w³asne na podstawie Rynek mleka 1996, 1999, 2002, 2009.

;,,

POQO

Z LHONR üVNXSX

RNU UUXFKZ LHONR üVNXSX

(3)

Sezonowoæ w skupie mleka w latach 1991-2009

Analizuj¹c szeregi czasowe mo¿na z nich wyodrêbniæ: trend rozwojowy, wahania cykliczne, wahania sezonowe oraz wahania przypadkowe, w tym tak¿e katastroficzne (charakteryzuj¹ce siê wiêksz¹ g³êbokoci¹ i trwa³oci¹).

Wahania sezonowe s¹ zmianami nasilenia zjawisk, powtarzaj¹cymi siê co pewien sta³y okres, ze wzglêdn¹ regularnoci¹, np.: w okrelonych porach roku, w ci¹gu miesi¹ca, tygodnia, dnia. S¹ one w du¿ym stopniu niezale¿ne od podmiotów gospodarczych, a mog¹ byæ wynikiem dzia³ania czyn- ników przyrodniczych, technicznych lub spo³ecznych. Za wahania sezonowe przyjmuje siê wahania, których czas trwania nie przekracza jednego roku [Kowalewski 2005, Luszniewicz 1997]. Jedn¹ z metod analizy sezonowoci zjawiska jest analiza wspó³czynników sezonowoci.

W analizowanych latach sezonowoæ skupu mleka uleg³a znacznemu ograniczeniu, co nale¿y oceniæ pozytywnie (rys. 3). Wskaniki sezonowoci liczone dla kolejnych lat wykazywa³y najwy¿- sze wartoci do 1996 r. i kszta³towa³y siê od 20,7 w 1993 r. do 17,8% w 1992 r. W nastêpnych latach obserwuje siê ich systematyczny spadek do 9,1% w 2004 r. Po wejciu do UE i wprowadzeniu kwot mlecznych sezonowoæ skupu wzros³a do poziomu 9,8% w 2006 r. W kolejnych dwóch latach wskanik ten by³ relatywnie bardzo niski i wynosi³ odpowiednio: 7,1 i 6,9%. W 2009 r. nast¹pi³ prawdopodobnie niewielki wzrost sezonowoci skupu mleka.

Na rysunku 4 przedstawiono wskaniki sezonowoci dla poszczególnych miesiêcy w ca³ym analizowanym okresie oraz zmian na rynku w podokresach: 1991-1996, 1997-2003 i 2004-2009. Okresy skupu ni¿szego od redniej, w ró¿nej skali, wystêpowa³y od listopada do kwietnia nastêpnego roku. Od maja do wrzenia skup by³ zawsze znacznie wy¿szy od redniej. W padzierniku, bior¹c pod uwagê ca³y analizowany okres, skup by³ tak¿e wy¿szy od redniej, ale w ostatnim analizowanym podokresie by³ ju¿

na poziomie nieznacznie ni¿szym od redniej. Wyniki przedstawionych na rysunku 4 obliczeñ wskazuj¹ tak¿e na stopniowe obni¿anie siê poziomu sezonowoci badanego zjawiska w kolejnych latach.

;,,

G\QDPLNDFHQVNXSX VNXPXORZ DQ\Z VND QLNLQIODFML

Rysunek 2. Dynamika rednich miesiêcznych cen skupu mleka w Polsce w latach 1991-2009 w porównaniu do poziomu skumulowanej inflacji (XII 1990=100%.)

ród³o: jak na rys. 1.

Rysunek 3. rednie roczne wskaniki sezonowoci skupu mleka w Polsce w latach 1991-2008

Rysunek 4. rednie wskaniki sezonowoci dla poszczególnych miesiêcy w latach 1991-2009

VW\F ]H OXW\

PDU ]HF

NZLH FLH PDM

F]HU ZLH F

OLSLH F

VLHU SLH

ZU]

HVLH SD G]LH UQLN

OLVWR SDG

JUXG ]LH

(4)

Na rysunku 5 przedstawiono wyniki obliczeñ miesiêcznych wskaników sezonowoci dla wszystkich analizowanych lat. Charakterystyczna obserwowana tu prawid³owoæ wskazuje na stopniowe zmniejsza- nie siê ró¿nic w skupie w kolejnych miesi¹cach. W pierwszych latach analizowanego okresu (1991-2001) przez szeæ kolejnych miesiêcy w ka¿dym z lat wielkoæ skupu kszta³towa³a siê poni¿ej redniej rocznej.

Minimaln¹ wielkoæ skupu zawsze odnotowywano w lutym, a skup w najmniejszym stopniu odbiegaj¹cy od redniej wystêpowa³ w kwietniu. Najwy¿szy skup obserwowano w tym okresie w czerwcu lub w lipcu.

Od 2002 r., a szczególnie od 2004 r., obserwuje siê znaczne zmiany w rozk³adzie skupu w skali roku. Miesi¹cami, w których skup by³ zawsze ni¿szy od redniej by³y: listopad, grudzieñ, styczeñ i luty. Ale ju¿ w marcu i kwietniu w niektórych latach, w miarê obni¿ania siê poziomu sezonowoci skupu, kszta³towa³ siê na poziomie nieznacznie wy¿szym od redniej. Tylko w padzierniku, ale za to w znacznie wiêkszej skali, skup pozostawa³ na poziomie poni¿ej redniej 12-miesiêcznej.

Podsumowanie

Na podstawie analizy danych wysuniêto kilka wniosków.

1. Wraz ze zmianami w systemie gospodarczym znacznym zmianom ulega³a zarówno wielkoæ produkcji mleka, jak i struktura jego producentów. Widoczne s¹ w tej sferze postêpuj¹ce proce- sy konsolidacji produkcji i specjalizacji gospodarstw rolnych oraz zwi¹zany z tymi procesami wzrost wydajnoci mlecznej krów.

2. Zmiany cen na rynku mleka zazwyczaj ³¹cz¹ siê w czasie ze zmianami w wielkoci skupu mleka, co mo¿e wskazywaæ na prawid³owoæ, ¿e ceny skupu mleka w mniejszym stopniu s¹ zwi¹zane z jego poda¿¹, a na ich poziom w du¿ym stopniu mo¿e wp³ywaæ sytuacja w przetwórstwie i mo¿liwoci sprzeda¿y produktów mlecznych.

3. Na podstawie przeprowadzonych analiz mo¿na zauwa¿yæ, ¿e sezonowoæ skupu mleka w latach 1991-2009, a zw³aszcza od 2002 r., znacznie siê zmniejszy³a, co nale¿y oceniæ pozytywnie.

Rynek ma szanse znacznie stabilniej funkcjonowaæ, gdy¿ obni¿a siê poziom napiêæ na linii producent zak³ad przetwórczy. Tak¿e zak³ady przetwórcze mog¹ bardziej racjonalnie progra- mowaæ dostawy surowca i jego zagospodarowanie. Istotnym problemem nadal pozostaj¹ wahania cen skupu mleka a tak¿e zbyt produktów mlecznych.

4. Wejcie Polski do UE i wprowadzenie nowych regulacji na rynku mleka spowodowa³o tylko czasowe (2005-2006 r.) zachwianie sta³ej tendencji spadku sezonowoci badanego zjawiska. Znacz- nie jednak powa¿niejsze wahania wyst¹pi³y w cenach skupu mleka. S¹ one na tyle istotne, ¿e mog¹ wywo³aæ dalsze zmniejszenie liczby rolników, chc¹cych prowadziæ t¹ pracoch³onn¹ produkcjê.

Rysunek 5. Wskaniki sezonowoci dla poszczególnych miesiêcy w latach 1991-2009

VW\F]H OXW\

PDU]HF NZ LHFLH

PDM F]HUZ LHF OLSLHF

VLHUSLH Z U]HVLH

SD G]LHUQLN

OLVWRSDG JUXG]LH

VW\F]H OXW\ PDU]HF NZ LHFLH

PDM F]HUZ LHF OLSLHF VLHUSLH

Z U]HVLH SD G]LHUQLN OLVWRSDG JUXG]LH

(5)

Literatura

Kowalewski G. 2005: Zarys metod badania koniunktury gospodarczej. AE we Wroc³awiu, Wroc³aw, s. 11-12.

Luszniewicz A. 1997: Statystyka ogólna. PWE, Warszawa.

Rocznik Statystyczny Rolnictwa i Obszarów Wiejskich. 2006: GUS, Warszawa.

Rynek mleka. Analizy Rynkowe. 1996, 1999, 2002, 2009: nr 10, 17, 22, 37.

Systematyka i charakterystyka gospodarstw rolnych. 1998: GUS, Warszawa, s. 198.

Systematyka i charakterystyka gospodarstw rolnych. 2003: GUS, Warszawa, s. 130.

Urban S., Olszañska A. 2008: Sprzeda¿ bezporednia gospodarstw rolnych i grup producentów z produkcj¹ byd³a. AD REM, Wroc³aw, s. 55-58.

Summary

The aim of the paper is to present the analysis of the seasonal changes in the quantities of milk purchase between 1991 and 2009 and to show and evaluate changes in this area. On the basis of the conducted analysis it can be stated that the seasonality in the quantities of milk purchase between the years 1991 and 2009, especially since 2002, has decreased which should be evaluated positively. The market has a chance of stable functioning and it decreases the level of tension between the producers and processing establishments management.

Adres do korespondencji:

dr in¿. Olszañska Anna Uniwersytet Ekonomiczny we Wroc³awiu Katedra Ekonomiki i Organizacji Gospodarki ¯ywnociowej ul. Komandorska 118/120 53-345 Wroc³aw tel. (71) 368 03 14 e-mail: anna.olszanska@ae.wroc.pl