Rynek mleka w latach 2004-2009
Hanna Rasz
Wstęp
Na początku lat 90. opracowana została strategia rozwoju mleczarstwa. Za ło żyła ona dostosowanie standardów sanitar- no-weterynaryjnych w produkcji i przetwórstwie mleka do wymagań UE, przy zapewnieniu harmonijnego rozwoju mle- czarstwa, oraz wzrost konkurencyjności podmiotów mleczar- skich i poprawę efe ktyw ności funkcjonowania sektora mle- czarskiego. W wyniku realizacji tej strategii osią gnię to istotne efekty modernizacji branży mleczarskiej. Do efektów tych na- leży: zwiększenie koncentracji produkcji mleka, wzrost liczby gospodarstw specja lis ty cznych, poprawa wyposażenia zakła- dów, poprawa warunków produkcji i jakości produkowanego mleka, wzrost wydajności mlecznej krów, udoskonalenie sys- temu odbioru mleka. Czynnikiem dodatkowo stymulującym proces restrukturyzacji sektora mleczarskiego była integracja europejska. Akcesja Polski do Unii wymagała bowiem od pol- skiej branży mleczarskiej wzmożonych procesów dostoso- wawczych w sferze produkcji, przetwórstwa i handlu. Warun- kiem włączenia polskiego mle czar stwa do struktur unijnych było stworzenie efektywnego systemu limitowania produkcji
oraz wprowadzenie mechanizmów interwencji na rynku mle- ka oraz zapewnienie stan dar dów sanitarno-weterynaryjnych produkcji i przetwórstwa mleka. Restru ktu ry zacja se kto ra mle- czarskiego była kontynuowana po wstąpieniu Polski do UE.
Celem opracowania jest przeanalizowanie zmian zacho- dzących na rynku mleka w latach 2004–2009 w sferze produk- cji, przetwórstwa i marketingu oraz zna czenia stosowanych mechanizmów interwencji rynkowej i limitowania produkcji mleka dla sektora mleczarskiego.
Pogłowie krów i produkcja mleka
Produkcja mleka na obszarze całej Unii jest jedną z ważniej- szych gałęzi produkcji rolniczej. W Polsce stanowi ona 11,7%
wartości produkcji rolniczej ogółem i 24,5% wartości produk- cji zwierzęcej.
Największym producentem mleka wśród nowych członków Wspólnoty jest Polska, która z produkcją ok. 12 mln ton rocz- ne ma ok. 40% udziału w produkcji UE-12 i ponad 8% udziału
Abstract
Integration of Polish dairy sector into the common EU market resulted in a number of vital changes in functioning of the market
like implementation of the milk quotas and EU milk market regulations. Highly important for the improvement of milk producers
and processors’ profitability were the milk direct payments and export subsidies. Polish dairy sector benefited from the broader
access to the common market and expanded exports. Many important changes in milk production, manufacture and sales of
dairy products were implemented. Quality was improved and greater consolidation in milk production and dairy processing as
well as significant gains in milk efficiency were achieved. Polish famers introduced up-to-date forage harvesting and processing
techniques; milk storage conditions and its deliveries to dairies were also improved. All these modernization efforts allowed Polish
producers to compete successfully in the common EU dairy market. This article reviews the 2004–2009 changes which occurred
in the milk market with special reference to EU market regulation and the milk quota system.
produkcji UE-27. Zajmujemy czwarte miejsce pod względem produkcji mleka w UE-27.
Hodowla bydła jest znacząca w Polsce, Rumunii, Czechach oraz na Litwie, gdzie utrzymywane jest ponad ¾ pogłowia by- dła UE-12.
W latach 90. i 2000. poprzedzających wstąpienie Polski do UE pogłowie bydła w Polsce ulegało zmniejszeniu.
Ograniczenie ilościowe pogłowia zwierząt w gospodar- stwach chłopskich wywołuje szereg ujemnych skutków, w tym zmniejszenie masy produktów dostarczanych ma rynek oraz zmniejszone wpływy gotówkowe gospodarstw, niepełne wy- korzystanie zasobów siły roboczej, posiadanych pomieszczeń i ograniczenie nawożenia orga ni cznego, w istotnym stopniu wpływającego na żyzność gleb i zbierane plony.
Po wstąpieniu Polski do UE zahamowana została utrzy- mująca się od wielu lat w kraju spadowa tendencja pogłowia krów. Wynikało to ze zwiększenia opłacalności produkcji mle- ka i mięsa. W latach 2004–2009 krajowe pogłowie pozostało na stałym poziomie i wynosiło 2,8 mln sztuk. Zmniejszyła się liczba krów mlecznych z 2770 tys. szt. do 2606 tys. Zwiększy- ła się natomiast liczba krów pozostałych, w czym zna czną część stanowią krowy „mamki”. Za krowy „mamki” uważa się krowy, które ze względu na rasę lub odmianę lub szczególne właściwości utrzymywane są w gos po darstwie wyłącznie lub głównie do produkcji cieląt rzeźnych i których mleko wy ko- rzy sty wane jest do odchowu cieląt lub przeznaczane na paszę dla innych zwierząt. Wzrost liczebności krów mamek świad- czy o dużym zainteresowaniu hodowców pro dukcją mięsną.
Pogłowie pozostałych krów wynosi obecnie ok. 82 tys. sztuk (tabela 1).
Od 2004 roku produkcja mleka ograniczona jest przez sys- tem limitowania produkcji mleka. W 2005 r. produkcja mleka była większa niż przyznane limity i pro ducenci musieli zapła- cić kary. W latach 2006–2009 zwiększenie produkcji mleka na- stę powało tylko w ramach przyznanych dodatkowych limitów produkcji mleka. W 2008 produkcja przekroczyła 12 mld l (12,4 mln t). Szacuje się, również w 2009 r. pro dukcja mleka wynie- sie ponad 12 mld l.
Równolegle obserwuje się spadek liczby dostawców mle- ka. W 2006 r. było ich o ok. 30% mniej niż w 1995. W kolejnych latach proces zmniejszania się liczby dostawców mleka był jeszcze bardziej nasilony. W 2007 r. produkcją mleka zaj mo- wało się ponad 600 tys. gospodarstw z czego około 254 tys.
podmiotów produkowało mleko na sprzedaż do mleczarni lub do sprzedaży bezpośredniej. W 2008 r. liczba dostawców mle-
ka do mleczarni zmalała do poniżej 200 tys.
1. Nasilenie procesu zmniej szania się liczby dostawców mleka wynika z osłabienia koniunktury na rynku mleka oraz wprowadzenia rekompensat za zrzeczenie się indywidualnych ilości re fe rencyjnych mleka.
Rozdrobnienie produkcji mleka surowego jest wciąż bar- dzo duże i znacznie odbiega od sposobu produkcji w krajach UE-15. W UE w 2005 r. prawie 60% po gło wia krów znajdowało się w stadach liczących co najmniej 50 krów. Natomiast w Pol- sce w 2007 r. zaledwie 10% krów znajdowało się w takich sta- dach. W krajowym pogłowiu udział stad małych jest wysoki.
W Polsce w 2007 r. w stadach liczących do 9 krów znajdowało się prawie 45% pogłowia krów, podczas gdy w UE-15 tylko 2,8%
2. Przeciętne stado krów w Polsce jest ponad 8-krotnie, a produkcja i dostawy mleka z jednego gospodarstwa około 13-krotnie mniejsze niż średnio w UE-15.
Niska koncentracja chowu bydła jest bardzo niekorzystna.
Przy niskiej liczeb ności stada krów mlecznych pracochłonność produkcji jest wysoka, relatywnie duży jest również poziom kosztów stałych i nie ma możliwości wprowadzenia nowych technologii i postępu technicznego w produkcji. Natomiast produkcja mleka wysokiej jakości wymaga wysokiej higieny doju i stosowania technik umożliwiających otrzy ma nie pro- duktu wysokiej jakości. Kolejną niekorzystną cechą produkcję mleka w sta dach o niskiej liczebności krów jest wysokie zróżni- cowanie skali produkcji. Natomiast w gospodarstwach dużych sezonowe wahania produkcji są niewielkie. W tych gos po- darstwach rozmiar produkcji regulowany jest sposobem ży- wienia i okre sem wy cie leń krów. Przemysł spożywczy współ- pracuje najchętniej z gos po dar stwami wyso ko to wa rowymi, dostarczającymi stale duże ilości jednorodnego i do bre go ja koś ciowo su row ca. Kolejną niekorzystną cechą produkcji mleka w stadach o ma łej li czebności jest mała odporność na wzrost kosztów produkcji. Gospodarstwa takie bardziej od- czu wa ją wzrost kosztów zakupu pasz, usług zewnętrznych, elek trycz ności, paliw i rów no cześ nie występujący spadek cen skupu. Natomiast gos po darstwa większe mo gą wypracować
1
M. Sawicki, Perspektywy polskiego mleczarstwa w kontekście zmian Wspólnej Polityki Rolnej. Materiały konferencyjne, Warszawa dnia 10 lutego 2009 r., Kancelaria Senatu 2009.
2
J. Seremak-Bulge, Liberalizacja WPR oraz likwidacja kwot mlecz- nych po 2014 r. to szansa dla polskiego mleczarstwa czy zagrożenie?,
„VI Forum Polska spółdzielczość mleczarska w Unii Europejskiej – szanse i zagrożenia”, Augustów, 25–27 września 2008
Tabela1. Pogłowie krów i produkcja mleka Lata
Krowy
tys. sztuk Produkcja
mleka w mln l
ogółem mleczne pozostałe utrzymywane gospodarstwach
indywidualnych osób prawnych
2004 2797 2770 26,5 2656 140 11477
2005 2795 2751 43,5 2648 147 11566
2006 2824 2775 48,9 2677 147 11633
2007 2787 2727 59,7 2644 143 11744
2008 2807 2733 73,7 2665 142 12064
2009 2688 2606 82,0 2552 136 *12019
* prognoza IERiGŻ.
Źródło: „Rynek mleka” 2009, nr 37.
pewną rezerwę pozwalającą na przetrwanie trud niej szego okresu przez pe wien czas.
A zatem wzrost koncentracji chowu bydła mlecznego jest niezbędny dla poprawy konkurencyjności polskiego mleczar- stwa.
Wydajność mleczna krów
Wydajność mleczna krów w Polsce należy do jednych z naj- niższych w Unii Europejskiej. Niższą wydajność krów uzyskuje się jedynie w Bułgarii i Rumunii, a podobną na Łotwie i w Ir- landii (rysunek 1). W 2007 r. wydajność mleczna krów w Pol- sce była o 48,4% niższa od średniej w UE-15 i o 27% niższa od średniej w UE-27
3.
Rysunek 1. Mleczność krów w wybranych państwach UR-12 (w tys. ton, średnio w latach 2003–2005)
0 1 2 3 4 5 6 7
UE-12 UE-15 Węgry Słowacja Rumunia Polska Litwa Estonia Czechy Bułgaria
Źródło: IERiGŻ-PIB, seria „Program Wieloletni 2005–2009”, nr 90, 2008 r.
W ostatnich latach uzyskano znaczny wzrost mleczności krów w Polsce. W latach 2004–2007 przekroczył on 200 l/szt.
Osiągnięto go w dużej mierze dzięki poprawie produkcji pasz i żywienia zwierząt. Zasoby pasz gospodarskich są większe, a ich jakość i struktura znacznie lepsza. Upowszechnia się produkcja sianokiszonek, zwiększa powierzchnia upraw kukurydzy, zarów- no na kiszonkę jak i na ziarno, poprawia nawożenie i pielęgna-
3
J. Seremak-Bulge, Produkcja mleka. Rynek Mleka – stan i perspek- tywy, Analizy Rynkowe. IERiGŻ-PIB, ARR, MRiRW kwiecień 2009
cja pastwisk, wzrasta zużycie pasz treściwych (włas nych zbóż i mieszanek przemysłowych). Tworzy to sprzyjające warunki do wzrostu mleczności krów. Natomiast czynnikiem ogranicza- jącym poprawę wydaj ności mlecznej krów jest rozdrobnienie produkcji surowego mleka. W stadach małych po stęp genetycz- ny jest niewielki. W latach 2004–2007 wydajność mleczna krów zwiększyła się o 521 l/szt. w gospodarstwach utrzymujących obory pod kontrolą użytkowości, a tylko o 211 l/szt. w gospo- darstwach indywidualnych, w których znaczna część utrzymuje zwierzęta w stadach małych. Gospodarstwa małe nie inwestują w nowe techniki zbioru i konserwacji pasz.
Wydajność mleczna krów w stadach pod kontrolą użytko- wości jest dużo wyż sza niż średnia wydajność krów w kraju.
W stadach tych postęp hodowlany jest szybszy. Liczba krów objętych kontrolą użytkowości systematyczne zwiększa się.
W końcu 2008 r. liczba krów objętych kontrolą użytkowości mlecznej zwiększyła się o 6,5% do ponad 571 tys. sztuk, a ich udział w pogłowiu krów mlecznych wzrósł do ponad 21%.
Kontrola użytkowości prowadzona była w 19,1 tysięcy gospo- darstw, a przeciętne stado poddane ocenie liczyło prawie 30 krów. Nadal jednak jest to kilkakrotnie mniej niż w krajach UE- 15, gdzie kontrolą użytkowości objętych jest 60–80% pogło- wia. Ważnym zadaniem restrukturyzacji mleczarstwa jest za- tem zwię ksze nie udziału krów objętych oceną użytkowości.
Kwotowanie produkcji mleka
System kwotowania produkcji mleka określa, jaką ilość mleka dany kraj UE może wprowadzić do obrotu w roku kwo- towym bez ponoszenia konsekwencji finan so wych. Rok kwo- towy na rynku mleka obejmuje okres od 1 kwietnia danego roku ka lendarzowego do 31 marca następnego roku kalen- darzowego. Krajowa kwota mlecz na dzielona jest na część hurtową (dla dostawców przekazujących swoją produkcję do skupu) oraz kwotę sprzedaży bezpośredniej przeznaczo- ną dla gos po darstw sprze dających mleko bezpośrednio kon- sumentom.
Dla Polski określony w traktacie akcesyjnym limit sprze- daży hurtowej wynosił 8 500 000 ton, a limit sprzedaży bez- pośredniej 464 017 ton (łącznie 8 964 017 ton). W pierwszym roku kwotowym 2004/2005 limity te nie zostały przekroczone.
Kwota mleczna dla dostawców hurtowych została wykorzy- stana w 98,2%, natomiast kwota mleczna dla dostawców bez- pośrednich w 66,6%. Jednak w roku kwotowym 2005/2006 li- Tabela 2. Średnia wydajność mleka od krowy (l) w Polsce i w krajach UE-15
Lata
Polska* UE- 15 Holandia
Krowy ogółem Krowy mleczne Gospodarstwa
indywidualne Gospodarstwa osób prawnych
Obory pod kontrolą
użytkowości Krowy ogółem
2004 4083 4141 3975 5942 5977 6200 7379
2005 4147 4213 4027 6324 6323
2006 4200 4274 4074 6498 6474
2007 4292 4375 4186 6252 6498 6370 7650
2008 4351 4465 4235
2009* 4446 4580
* prognoza IERiGŻ-PIB
Źródło: Rynek Mleka nr 37/2009, Przegląd Hodowlany nr 8/2008.
mit wykorzystania kwoty hurtowej został przekroczony przez krajowych producentów mleka o 3,2% i dostawcy musieli za- płacić kary w wysokości prawie 250 mln zł. Od tamtego czasu towarowa produkcja mleka mieściła się w ramach ustalonych limitów. W latach kwotowych 2006/2007 i 2007/2008 krajowa kwota mleczna została zwiększona do 9 380 143 tys. kg w wy- niku uruchomienia przez Komisję rezerwy restrukturyzacyjnej.
W roku kwotowym 2008/2009 zwiększono państwom człon- kowskim krajowe kwoty mleczne o 2% i dla naszego kraju li- mit ten wynosił 9 567 746 tys. kg. W wymienionym roku kwo- towym Polska prawie całkowicie wykorzystała zwiększoną kwotę krajową. W roku kwotowym 2008/2009 wykorzystano 99,08% kwot indywidualnych przysługujących dostawcom hurtowym i 66,26% krajowej kwoty sprzedaży bezpośredniej.
Stopień wykorzystania kwoty krajowej w roku kwotowym 2008/2009 wyniósł 98,51%.
W kolejnych latach kwotowych zwiększono limity krajowe w państwach Wspólnoty o 1%, w wyniku czego w roku kwoto- wym 2009/2010 krajowa kwota mleczna przysługująca Polsce wynosi 9 663 423 tys. kg (rysunek 2). Limity produkcji mleka będą zwiększane o 1% aż do roku 2013/2014.
Od roku kwotowego 2009 zmieniono współczynnik korekty tłuszczowej, służący do przeliczania ilości mleka o naturalnej zawartości tłuszczu na mleko o refe ren cyjnej zawartości tłusz- czu
4. Podobnie jak dotychczas każde państwo człon kow skie otrzyma określoną zawartość bazową tłuszczu w mleku, a do indywidualnej iloś ci referencyjnej dla dostawcy hurtowego przypisana będzie referencyjna zawar tość tłuszczu. W przy- padku przekroczenia krajowego poziomu bazowego tłuszczu po szcze gólne wielkości dostaw od producentów dostarczają- cych mleko o poziomie tłusz czu wyższym niż przypisany im poziom referencyjny będą korygowane. Ilość dostarczanego mleka traktowana będzie jako wyższa według przelicznika 0,09 (zamiast obecnego przelicznika 0,18) na każdy 0,01%
wzrostu zawartości tłuszczu. Wprowadzona zmiana pozwoli na zwiększenie ilości dostar cza nego mleka
5.
W latach kwotowych 2009 i 2010 podwyższone będą opłaty z tytułu nadwyżek dostarczanego mleka. W przypad- ku dostaw przekraczających 106% kwoty krajowej przyzna- nej na 2008 r. stawka opłat wynosić będzie 150%. Zmiana ta jest nie ko rzystna dla polskiego mleczarstwa, bowiem w razie przekroczenia kwoty krajowej pro ducenci musieliby zapłacić wyższe kary.
Od 1 kwietnia 2009 r. wykorzystanie narodowych kwot mlecznych w krajach UE może poprawić się w wyniku wpro- wadzenia nowych przepisów dotyczących wykorzystania indywidualnych kwot mlecznych
6. Dotychczas państwa
4
Rozporządzenie Komisji (WE) nr 258/2009 z dnia 26 marca 2009 r. zmieniające rozporządzenie Komisji (WE) nr 595/2004 ustana- wiające szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1788/2003 ustanawiającego opłatę wyrównawczą w sektorze mle- ka i przetworów mlecznych.
5
E. Nitecka, Polskie mleczarstwo na progu 2009 r. – przewidywane zmiany uwarunkowań, „Przegląd mleczarski” 2009, nr 3.
6
Rozporządzenie Rady (WE) nr 72/2009 z dnia 19 stycznia 2009 r.
w sprawie zmian we wspólnej polityce rolnej poprzez zmianę rozpo- rządzeń (WE) nr 247/2006, (WE) nr 320/2006, (WE) nr 1405/2006, (WE) nr 1234/2007, (WE) nr 3/2008 oraz (WE) nr 479/2008 i uchylające roz- porządzenia (EWG) nr 1883/78, (EWG) nr 1254/89, (EWG) nr 2247/89, (EWG) nr 2055/93, (WE) nr 1868/94, (WE) nr 2596/97, (WE) nr 1182/2005 i (WE) nr 315/2007.
członkowskie mogły zdecydować o przekazywaniu niewyko- rzystanych kwot indywidualnych do rezerwy krajowej w przy- padku wprowadzania przez producenta do obrotu mniej niż 70% kwot indywidualnych. Pułap ten zwiększony został do 85% i państwa człon kow skie będą mogły przenosić niewy- korzystane kwoty mleczne do rezerwy krajowej, a następnie przydzielić je producentom rozszerzającym produkcję.
Polska narodowa kwota mleczna podzielona jest na poszcze- gólne Oddziały Terenowe Agencji Rynku Rolnego (OT ARR). Do końca 2008 r. obowiązywał zakaz transferów kwot mlecznych między OT ARR. Miał on uchronić określone wo je wódz twa przed znacznym zmniejszeniem produkcji mleka. Jednak re- gionalne zróż ni co wanie produkcji mleka następowało. Wzrost limitów mlecznych i wzrost produkcji mle ka następował naj- wyraźniej w Polsce północno-wschodniej i centralnej, po sia- da ją cej dobre warunki do rozwoju tego typu produkcji rolnej.
W 12 woje wódz twach kwoty mleczne były wyższe w 2009 r.
w porównaniu do 2006. W największym stop niu kwota mlecz- na wzrosła w woj. łódzkim o 29,2%, woj. podlaskim o 12,8%
i woj. mazowieckim o 12,4%. W wymienionym okresie uległa obniżeniu kwota mleczna w czterech województwach: lubel- skim o 18%, małopolskim o 3,9% i podkarpackim o 2,6% i świę- tokrzyskim o 0,8%. Dane te wskazują, że w Polsce południowo- wscho dniej ubywa kwot mlecznych. Są to rejony w których produkcja mleczna maleje (rysunek 3).
Stopień wykorzystania kwot mlecznych był największy w województwie mazowieckim, podlaskim i kujawsko-pomor- skim. W roku kwotowym 2007/2008 prze kroczono nawet limit mleczny w województwie mazowieckim o 0,55%, a w dwóch pozostałych województwie stopień wykorzystania kwot prze- kraczał 99,5%. W naj mniejszym stopniu wykorzystano kwotę mleczną w woj. zachodniopomorskim – 84,63%, małopol- skim – 86,54% i dolnośląskim – 86,85%.
W Polsce zwiększa się koncentracja produkcji i średni limit mleczny na jednego dostawcę mleka. W 2009 r. limit ten wy- niósł 47,8 tys. kg i był większy o 55,6% w porównaniu z 2006 r.
W latach 2004–2009 odnotowano w każdym województwie spadek liczby producentów mleka dostarczających mleko do przetwórstwa. Był on największy w wo jewództwie dolnoślą- skim (o 67,5%), podkarpackim (o 59,8%) i opolskim (o 58,0%).
Największy spadek liczby dostawców hurtowych odnotowa- no w latach 2004/2005 i 2007/2008. Wynikał on z rezygnacji dużej liczby rolników z produkcji mleka.
W najbliższych latach procesy regionalizacji i koncentracji produkcji mleka będą następowały. Zmniejszy się liczba pro-
Rysunek 2. Wielkość kwoty narodowej Polski (tys. t)
9380
9568 9663 9760 9858 9956
10056 10056
9000 9200 9400 9600 9800 10000 10200
2007/08 2008/09 2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15
Źródło: IERiGŻ, „Programy Wieloletnie 2005–2009”, nr 101, 2008 r.
ducentów mleka, zwiększy się kon centracja produkcji i zwięk- szy się regionalizacja produkcji mleka.
W ramach reformy Wspólnej Polityki Rolnej Komisja Euro- pejska proponuje zniesienie kwot mlecznych od 2015 r. Ko- misja Europejska rozważała argumenty za zniesieniem i utrzy- maniem kwot mlecznych. Według oceny Komisji raptowne zniesienie kwot mlecznych mogłoby prowadzić do wzrostu produkcji mleka o ok. 5–6% i spadku jego ceny. Stopniowe zwiększenie kwot mlecznych będzie natomiast najlepszym rozwiązaniem przygotowującym do możliwości wycofania limitowania produkcji mleka. Podczas toczącej się debaty zde- cydowana większość państw człon kowskich poparła opinię Komisji o potrzebie stopniowego odchodzenia od kwoto wania i jednoczesnego zapewnienia mechanizmów łagodzących ten proces, w tym zwiększenia kwot mlecznych do momen- tu ich uwolnienia
7. Państwa członkowskie zwróciły uwagę na poszczególne aspekty procesu odchodzenia od kwotowania, w tym możliwość wystąpienia zagrożenia produkcji mleka na terenach o niekorzystnych warunkach gospodarowania, oraz konieczność stworzenie alternatywy dla tych re gionów. Zda- niem Rządu Polski należy rozważyć przedłużenie funkcjono- wania systemu kwotowania produkcji mleka po roku 2015.
W listopadzie 2008 r. Rada ds. Rolnictwa i Rybołówstwa UE zobowiązała Komisję do przygotowania do 31 grudnia 2010 r.
i 31 grudnia 2012 r. raportów na temat sytuacji w sektorze mleczarskim wraz z propozycjami rozwiązań problemów. Ra- porty te będą przedmiotem dyskusji.
System kwotowania produkcji mleka w Unii Europejskiej został wprowadzony w 1984 r. Miał on na celu ograniczenie
7
A. Babuchowski, Stan aktualny oraz perspektywy kwotowania mle- ka w świetle legislacji i polityki UE, „VI Forum Polska spółdzielczość mle- czarska w Unii Europejskiej – szanse i zagrożenia”, 25–27 września 2008.
rosnących nadwyżek produkcyjnych oraz ustabilizowanie cen produktów mleczarskich. Miał on przyczynić się do zmniejsze- nia kosztów związanych z koniecznością prowadzenia rozbu- dowanej interwencji na rynku oraz kosztów związanych z ma- gazynowaniem powstających zapasów i za rzą dzaniem nimi.
Ponadto ograniczenie produkcji mleka miało skutkować wzro- stem cen mleka, a tym samym wspierać dochody producen- tów. W pierwszych latach wpro wa dzenie systemu kwotowa- nia spełniło pokładane w nim nadzieje w zakresie stabilizacji produkcji mleka, zwiększenia cen skupu mleka i zmniejszenia wydatków interwen cyjnych. Po pierwsze, roczna produkcja mleka w Unii pozostaje od 1995 r. na mniej więcej ustabilizo- wanym poziomie 120 mln ton. Po drugie ceny skupu mleka rosły aż do 1989 r., kiedy to zmieniono radykalnie system in- terwencji na rynku. Po trzecie wy datki ponoszone w związku z interwencją na wspólnotowym rynku mleka spadły.
Istotną wadą systemu kwot mlecznych jest wysokie ryzyko płacenia kar za przekroczenie produkcji mleka przez najwięk- szych producentów. Wynika to z faktu, że to właśnie ci pro- ducenci, na skutek inwestycji zwiększających wydajność krów, najbardziej narażeni są na przekroczenie przyznanych im li- mitów. W roku 2007/2008 siedem państw członkowskich (Au- stria, Cypr, Irlandia, Włochy, Niemcy, Luksemburg i Holandia) przekroczyło przyznane im kwoty na dostawy mleka. W tych państwach kwoty przekroczono ogółem o 1 217 tys. ton i pro- ducenci muszą zapłacić łącznie 338,7 mln euro opłat wyrów- nawczych. Najwyższe kary muszą zapłacić Włosi, którzy prze- kroczyli kwotę o 5,7% i oraz Niemcy
8. Jednocześnie, w roku tym nie wszystkie państwa członkowskie wykorzystały kwoty mleczne. Nie wykorzystano kwot mlecz nych w Rumunii, na Malcie, w Bułgarii, na Litwie, w Szwecji, na Węgrzech, w Grecji
8
Rynek mleka, „Agro Trendy” 2008, nr 22.
Rysunek 3. Zmiana wielkości kwot mlecznych dla dostawców hurtowych 2009 vs 2006r. w % i średni limit mleczny przypa- dający na dostawców w tys. kg
12,8 do 29,2 (2)
Zmiana wielkości kwot indywidualnych dla dostawców hurtowych 2009 vs 2006 r. (w %)
Średni limit mleczny przypadający na dostawcę wg stanu
na styczeń 2009 r. (w tys. kg) 11,6 do 12,8 (2) 9,2 do 11,6 (3) 5,8 do 9,2 (3) 0 do 5,8 (2) -18 do 0 (4)
186,9
96,2 82,0
66,5 42,5
73,9 151,7 93,9
114,1
128,3 24,0 33,9 21,3
28,2
17,3
47,8 17,9
Źródło: Przegląd Mleczarski nr 5, 2009
i na Łotwie. W tym czasie w Polsce prawie całkowicie wykorzy- stano kwoty mleczne.
Kolejną wadą systemu kwot jest wspieranie niewielkich producentów do pozostania na rynku. Limity wiążą bowiem niewielkich producentów z punktami skupu i zakładami prze- twórczymi i odsuwają termin podjęcia przez tych producen- tów decyzji o wyborze innych form zarobkowania
9.
Poza tym kwoty utrudniają regionalną integrację. Rolnik z jednego państwa nie może bowiem dostarczać mleka do mleczarni w innym państwie.
Ponadto system kwotowania jest źródłem dodatkowych kosztów dla przet wór ców i administracji zajmującej się zarzą- dzaniem limitami.
Przetwórstwo mleka
W sektorze mleczarskim występuje pożądana tendencja uprzemysłowienia przerobu mleka. Obniża się udział domo- wego przerobu mleka. Przemysłowy przerób mleka w sto- sunku do produkcji zwiększył się z 67,7% w 2004 r do 72%
w 2009 r. Rośnie towarowość produkcji mleka. Tendencja ta występuje od 1995 r. Dynamika tej zmiany na przestrzeni lat była różna. Największy wzrost towarowości produkcji mleka nastąpił w 2004 i 2005 r. (rysunek 4). W tym okresie producenci mleka surowego byli bardzo zainteresowani dostawami mleka do mleczarni z powodu wdrożenia systemu kwot mlecznych oraz przydzielania dodatkowych kwot mlecznych na podsta- wie udokumentowanej sprzedaży. Ubiegali się oni o pozyska- nie jak najwyższych kwot hurtowych, upatrując w tym możli- wość zwiększenia produkcji mleka w przyszłości. Towarowość produkcji mleka zwiększyła się także w wyniku modernizacji gos po darstw.
Rysunek 4. Produkcja mleka i jego rozdysponowanie w Pol- sce (tys. ton) w latach 1990–2005 oraz projekcja do roku 2020
16 000 14 000 12 000 10 000 8000 6000 4000 2000
0 1990 1995 2000 2005 Lata
Produkcja mleka
Mleko dostarczane do mleczarni Zużycie w gospodarstwach
2010 2015 2020
Źródło: Biuletyn Informacyjny ARR nr 4, 2009
9
System kwot mlecznych i jego wpływ na przemiany zachodzące w Polskim sektorze mleczarskim, Fundacja Programów Pomocy dla Rol- nictwa, SAEPR wrzesień 2006
W latach 2002–2006 obserwowano w przemyśle mle- czarskim znaczne oży wie nie inwestycyjne. Wynikało ono z przebiegających w zakładach procesów dosto so wawczych.
Zakłady podejmowały działania, które były konieczne w celu spełnienia warunków sanitarnych i weterynaryjnych, wy- maganych do funkcjonowania na wspól no towym rynku.
W latach 2002–2006 w firmach mleczarskich za trud nia- jących powyżej 9 osób zainwestowano 3,5 mld zł. Najwięk- sze nakłady poniesiono w roku przystąpienia Polski do UE.
Umożliwiły one znacznej liczbie przedsiębiorstw dzia łanie na rynku międzynarodowym. W styczniu 2003 r. na terenie Polski działało 47 zakładów spełniających unijne wymagania sanitarne i wete ry na ryjne. Kolejne 160 firm przygotowywa- ło się do ich osiągnięcia przed 1 maja 2004 r. Natomiast 113 przed siębiorstw miało szansę na przeprowadzenie procesów dos to so wawczych do końca 2006 r. W pierwszym kwartale 2004 r. już ok. 100 przed się biorstw działało zgodnie z unij- nymi standardami, a we wrześniu już 215 zakładów speł niało wspól no towe normy.
Wiele zakładów mleczarskich unowocześniło systemy od- bioru mleka od pro du centa i poprawiło transport mleka do zakładów mleczarskich. Wzrastał udział mleka odbieranego przez mleczarnie bezpośrednio od producentów rolnych.
Dzia ła nia te w znacznym stopniu przyczyniły się do poprawy jakości produkowanego mleka.
Jednym ze źródeł finansowania inwestycji w przemyśle mleczarskim był, uruchomiony przed akcesją Polski do UE, program SAPARD. W latach 2002–2006 ponad 60% środków programu SAPARD przeznaczonych na wsparcie przemysłu mleczarskiego zainwestowano w trzech województwach:
mazowieckim, podlaskim i wielkopolskim. Wartość prze- ciętnych inwestycji była największa w woj. podlaskim (56,6 mln zł) i mazowieckim (30,5 mln zł). gdzie działały najsilniej- sze przed siębiorstwa. Najmniejsze nakłady poniosły przedsię- biorstwa z woj. święto krzyskiego, pomorskiego, małopolskie- go, śląskiego, dolnośląskiego i lubelskiego (w sumie ok. 7%).
W województwach tych znaczna część przedsiębiorstw nie dokonywała inwes tycji. W lata 2003–2006 w województwach:
podkarpackim, dolnośląskim, lubelskim i pomorskim przesta- ło funkcjonować co najmniej 40% firm.
Liczba podmiotów przemysłu mleczarskiego systema- tycznie maleje. Równo cześ nie następuje proces koncentracji przetwórstwa mleka. Obecnie działa w Polsce około 240 pod- miotów, w 2004 było ich 292, a w 1995 r. – około 400. W 1995 r.
prze ciętna mleczarnia przerabiała około 18 mln litrów mleka, w 2000 roku – już ponad 20 mln litrów, a w 2005 r. – blisko 37 mln litrów. W latach 2004–2008 zwiększył się przerób mle- ka przypadający na 1 mleczarnię o ponad 45%, do prawie 40 tys. ton. Stopień koncentracji krajowego sektora mleczar- skiego jest jednak nadal dużo niższy niż mleczarstwa holen- derskiego. Najwięksi krajowi „giganci” jak Mlekpol czy Mle- ko vita to przedsiębiorstwa około dziesięciokrotnie mniejsze od liderów mle czar stwa holenderskiego – Friesland Foods i Campiny
10.
10
M. Pietrzak, J. Baran, M. Chojnowska, Fuzje i przejęcia jako alter- natywa wzrostu organicznego zagadnienia teoretyczne i wyniki badań empirycznych w sektorze mleczarskim, „VI Forum Polska spółdzielczość mleczarska w Unii Europejskiej – szanse i zagrożenia”, Augustów, 25–
27 września 2008 r.
W mleczarstwie w Polsce zmniejszyło się zatrudnienie i na- stąpił duży wzrost ekonomicznej wydajności pracy
11. Był on prawie sześciokrotny w okresie 1995–2006. Jednak ekono- miczna wydajność pracy jest w dalszym ciągu dużo niższa niż w Niemczech, gdzie ekonomiczna wydajność pracy wynosi ok.
652 euro (w Polsce – 122 euro)
12. Krajowe badania prowadzo- ne w latach 1997–2005 wskazują, że większe spółdzielnie mają przewagę nad małymi w zakresie ekonomicznej wydajności pracy, oferowanych cen skupu mleka i rentowności spółdziel- ni. Natomiast nie mają one przewagi w zakresie wskaźników produktywności majątku. Prawdopodobnie ma to związek z tym, że duże mleczarnie częściej inwestują w bardziej kapi- tałochłonne technologie w porównaniu do mniejszych firm.
W najbliższych latach będzie następował dalszy proces kon- centracji produkcji w sektorze i wyróżniania się liderów w bran- ży. Jest to niezbędne w celu skutecznej konkurencji z dobrze zor- ganizowanym i sprawnie zarządzanym sektorem mle czar skim w Unii Europejskiej. Koncentracja umożliwi między innymi:
– pogłębienie specjalizacji i wydłużenie serii produkcji wysokiej jakości wy bra nych produktów,
– wygospodarowanie kapitału w obrębie zintegrowa- nego podmiotu na mo der nizację i rozwój poszczegól- nych zakładów,
– efektywne wykorzystanie ograniczonych środków po- mocowych prze zna czo nych na restrukturyzację sekto- ra mleczarskiego
– kreowanie korporacyjnych kanałów dystrybucji i tworze- nie sieci spół dziel czych placówek hurtowo-detalicznych, – poprawę koordynacji działań w zakresie produkcji,
marketingu i sprzedaży.
Według analiz Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej dokonanych w 2000 r., należy założyć utworze- nie około 80 silnych, zintegrowanych pod względem produk- cyjnym i rynkowym jednostek spółdzielczych
13.
Koncentracja przetwórstwa mleka najsilniej zaawansowana jest w woje wódz twie podlaskim, gdzie w 2004 r. funkcjonowa- ło 11 firm zajmujących się skupem i przerobem mleka. W tym województwie funkcjonują dwie największe firmy (Mlekpol i Mlekovita) będące liderami przekształceń strukturalnych i mające de cy du jący wpływ na stan przetwórstwa w tym wo- jewództwie i w województwach są sied nich. Naj mniej sze pod- mioty skupujące znajdują się w województwie dolno śląskim, lubelskim, podkarpackim, śląskim i małopolskim.
W ostatnich latach zmienia się asortyment produkowanych przez przemysł spożywczy artykułów. Asortyment produkowa- nych wyrobów dostosowany jest do zmieniającej się sytuacji rynkowej. Po akcesji do UE, w warunkach poszerzonych możli- wości eksportowych, zakłady przetwórcze znacznie zwiększy- ły produkcję serów, mleka spożywczego, napojów mlecznych i mleka w proszku (rysunek 5). Wzrostowa tendencja produk- cji serów utrzymuje się nadal, ale dynamika wzrostu jest już
11
Ekonomiczna wydajność pracy – przychód na jednego zatrud- nionego
12
K. Sałecki, Procesy konsolidacyjne w polskim sektorze mleczarskim i ich wpływ na rozwój innowacyjności firm, „VI Forum Polska spółdziel- czość mleczarska w Unii Europejskiej – szanse i zagrożenia”, Augustów, 25–27 września 2008 r.
13
A. Zalewski, Gospodarka mleczarska a rynek IERiGŻ, seria „Studia i Monografie”, nr 98, Warszawa 2000.
znacznie mniejsza. Produkcja dostosowana jest do przewidy- wanego za po trze bo wa nia. Asortyment produkowanych wyro- bów musi ulegać stałym zmianom by spros tać zapotrzebowa- niu konsumentów. Do 2020 roku przewiduje się zwiększenie spo życia serów, masła i śmietany i podobne tendencje wystę- pować będą w produkcji tych wyrobów (rysunek 6).
Rysunek 5. Produkcja podstawowych artykułów mleczar- skich
sery twarogowe
mleko w proszku odtłuszczone
sery podpuszczkowe dojrzewające masło
350 300 250 200 150 100
50
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 szacunek
tys. ton
Źródło: Rynek mleka nr 37, 2009
Rysunek 6. Spożycie mleka i produktów mleczarskich (kg/osobę) w Polsce w latach 1990–2005 oraz prognoza do 2020 roku (L – lewa oś, P – prawa oś)
12 10 16 14
8 6 4 2 0
60 50 70
40 30 20 10 1995 0
1990 2000 2005
Lata masło [L]
sery [L]
SMP [L]
śmietana [L]
mleko pitne [P]
2010 2015 2020
Źródło: Biuletyn Informacyjny ARR nr 4, 2009
Mechanizmy interwencji na rynku mleka w Polsce
Po wstąpieniu do UE Polska stosowała mechanizmy inter-
wencji rynkowej, przewidziane prawem wspólnotowym, oraz
interwencje krajowe. Z budżetu kra jo wego finansowano od
2007 r. rekompensaty za zrzeczenie się przez produ centów mle-
ka indywidualnych ilości referencyjnych oraz dopłaty do spoży-
cia mleka i przetworów mlecznych w szkołach podstawowych.
Rekompensaty za zrzeczenie się indywidualnych ilości referencyjnych
Z rekompensat mogli skorzystać producenci prowadzą- cy produkcję nisko to wa rową, którzy w roku kwotowym 2007/2008 mieli przyznaną kwotę mleczną nie większą niż 20 tys. kg. Zainteresowanie rekompensatami w 2007 r. było bardzo duże. Wnioski o ich przyznanie złożyło ponad 14 tys.
rolników. Producenci zrezy gno wali w sumie z ok. 90 mln kg mleka. Kwoty związane z wypłatami re kom pensat wy niosły ok. 114,1 mln zł i stanowiły 63% ogółu wydatków poniesio- nych przez ARR na rynku mleka w 2007 r. oraz 23% wszystkich wydatków na tym rynku od daty akce sji (rysunek 7). W 2008 r.
rolnicy również byli zainteresowani rekom pen sa tami za zrze- czenie się praw do kwot mlecznych. Rekompensaty przyznano 7,4 tys. pro du centom, którzy zrezygnowali z ponad 51 mln kg mleka. Agencja Rynku Rolnego wy pła ciła im 39,8 mln zł rekom- pensat za zrzeczenie się praw do kwot mlecznych w 2008 r.
14.
14
M. Trajer i in., Agencja Rynku Rolnego 2004–2009 – pięć lat w Unii Europejskiej, „Biuletyn Informacyjny ARR” 2009, nr 8.
Dopłaty do spożycia mleka w szkołach podstawowych
Od 2004 r. dopłaty do spożycia mleka w szkołach realizo- wane były ze środ ków budżetowych, środków Unii Europej- skiej oraz środków Funduszu Promocji Mle czarstwa. Środki krajowe i unijne przeznaczone na ten cel były wielokrotnie większe w 2008 r. niż w 2007 r. (rysunek 8). Udział środków bu- dżetowych w finansowaniu dopłat był znaczący. W roku 2007 wynosił on 36,7%, a w roku 2008 – 74,2%.
Istotne znaczenie dla rozwoju marketingu produktów miało utworzenie Fun du szu Promocji Mleczarstwa, który był jednym ze źródeł finansowania promocji mleka dla młodzie- ży. Fundusz ten powstał na mocy ustawy z 20 kwietnia 2004 r.
o orga ni zacji rynku mleka i przetworów mlecznych i tworzony był z obowiązkowych wpłat pod miotów skupujących mleko w wysokości 0,1 grosza od każdego skupionego przez nie ki- lograma mleka. Dochody Funduszu w 2007 r. z tytułu wpłat od podmiotów skupujących wynosiły ok. 8,6 mln. Fundusz Pro- mocji Mleczarstwa skierowany był również na inne działania marketingowe, poza promocją i dofinansowaniem spożycia mleka i przetworów mlecznych w placówkach oświatowych.
Były to następujące dzia ła nia:
Rysunek 7. Udział procentowy poszczególnych mechanizmów rynku mleka w wydatkach ARR (1 maja 2004–31 grudnia 2007) (w %)
Interwencyjny zakup masła (w tym: koszty przechowywania)
9,87
Refundacje wywozowe – masło i olej maślany
29,56
Refundacja wywozowa – OMP i PMP
24,40 Refundacje wywozowe – ser
5,75 Refundacje – inne produkty mleczarskie
0,13 Dopłaty do prywatnego przechowywania serów
0,03
Dopłaty do prywatnego przechowywania masła 0,02
Dopłaty do spożycia mleka i przetworów mlecznych w placówkach oświatowych
5,54
Dopłaty do zakupu masła przez instytucje i organizacje niedochodowe
0,17 Dopłaty do przetwórstwa masła, masła skoncentrowanego i śmietany
0,09
Dopłata krajowa do spożycia mleka w szkołach podstawowych
1,70
Rekompensaty za zrzekanie się IIR
22,75
IIR – indywidualne ilości referencyjne; OMP – odtłuszczone mleko w proszku; PMP – pełne mleko w proszku
Źródło: Biuletyn Informacyjny ARR nr 3, 2008 r.
– dofinansowanie organizacji akcji promocyjnych i in- formacyjnych, doty czą cych mleka lub przetworów mlecznych w kraju i za granicą,
– dofinansowanie organizacji wystaw i targów albo udział w wystawach i tar gach związanych z hodowlą bydła mlecznego, produkcją lub przetwórstwem mle- ka w kraju i za granicą,
– wspieranie prac badawczo-rozwojowych mających na celu poprawę jakości przetworów mlecznych oraz wzrost ich spożycia,
– wsparcie działalności krajowych mleczarskich organi- zacji branżowych biorących udział w pracach specja- listycznych stałych i roboczych komitetów orga ni zacji międzynarodowych, międzyrządowych i unijnych zaj- mujących się problemami mle czarstwa.
Od 1 lipca 2009 r. Fundusz Promocji Mleczarstwa został zastąpiony przez Fundusz Promocji Mleka na podstawie usta- wy z dnia 22 maja 2009 r. o funduszach promocji produktów rolno-spożywczych. Środkami gospodaruje Agencja Rynku Rolnego, według zasad ustalonych przez komisję zarządzają- cą Funduszu, złożoną z 9 członków, w tym 4 przedstawicieli dostawców hurtowych, 4 przedstawicieli pod mio tów skupu- jących i 1 przedstawiciel izb rolniczych.
Zakres działań Funduszu Promocji Mleka jest szerszy niż Funduszu Promocji Mleczarstwa. Od 1 lipca 2009 r. będzie on wspierał również:
– badania rynkowe dotyczące spożycia mleka i przetwo- rów mlecznych,
– działania mające na celu informowanie o korzyściach płynących z prze pro wadzania oceny wartości użyt- kowej bydła typu użytkowego mlecznego i mięsno- -mlecznego,
– szkolenia dostawców i podmiotów skupujących.
Rozszerzenie zakresu działania Funduszu jest potrzebne dla poprawy mlecz ności i mięsności bydła oraz usprawnienia marketingu produktów mlecznych.
Od roku szkolnego 2008/2009, zgodnie z rozporządzeniem Komisji (WE) nr 657/2008, rozszerzono listę produktów mlecz- nych będących przedmiotem dopłat oraz wprowadzono nowe stawki dopłat dla nowych kategorii produktów.
W roku szkolnym 2006/2007 Polska zajęła 7 miejsce w UE pod względem dostaw mleka i przetworów mlecznych do pla- cówek oświatowych. Większe niż w Polsce ilości mleka i prze- tworów mlecznych dostarczono do placówek oświatowych w Wielkiej Brytanii, Szwecji, Niemczech, Finlandii i Danii. Na- tomiast Polska była liderem wśród krajów UE-10 w dostawach mleka i przetworów mlecznych do placówek oświatowych
15.
Realizacja dopłat do spożycia mleka i przetworów mlecz- nych w placówkach oświatowych jest bardzo istotna dla kształtowania nawyków żywieniowych młodych ludzi.
Zakupy i sprzedaż interwencyjna masła i OMP
Po akcesji Polski do UE Agencja Rynku Rolnego prowadzi- ła zakupy interwencyjne na rynku mleka w 2005, 2006 i 2009 roku. W pozostałych latach nie stosowano tego mechani- zmu interwencji. W roku 2005 zakupiono 1,1 tys. ton masła, w 2006 – 3,6 ton masła, a w 2009 r. do 30 czerwca skupio- no 2,3 tys. ton masła i 10,1 tys. ton odtłuszczonego mleka w proszku. W 2009 r. limit skupu interwencyjnego masła został wyczerpany w dniu 14 kwietnia 2009 r. i dalej skup jest prowa- dzony w ramach procedury przetargowej.
W Polsce większość masła zakupionego w latach 2005–2006 (3,5 tys. ton) przeznaczono na pomoc żywnościową dla naj- uboższej ludności UE, a pozostałą ilość (1,2 tys. ton) sprzeda- no. Z tytułu zakupu oraz przechowywania masła skupionego w tym okresie ARR poniosła wydatki w wysokości 49,5 mln zł.
Do 2009 r. zgodnie z prawem wspólnotowym skup inter- wencyjny mógł być prowadzony w okresie od 1 marca do 31 sierpnia po ustalonej cenie w ramach określonych dla Wspól- noty limitów
16. Komisja mogła podjąć decyzję o kontynuowa- niu interwencji publicznej wykraczającej poza kwoty wskazane, jeżeli wymagała tego sytuacja na rynku oraz, w szczególności, zmiany cen rynkowych. W tym przypadku skup mógł być doko- nywany w ramach procedury przetargowej. W wyniku wpro wa- dzenia reformy Wspólnej Polityki Rolnej (uzgodnionej w Luk- semburgu w czerwcu 2003 r.) wielkość limitu interwencyjnego skupu masła była sukcesywnie zmniejszana z 70 tys. ton w roku kwotowym 2008/2009 do 30 tys. ton w roku 2008/2009. Rada ds. Rolnictwa i Rybołówstwa proponuje utrzymanie obecnego limitu interwencyjnego skupu masła (30 tys. ton) i odtłuszczo- nego mleka w proszku (109 tys. ton) po 2013 r.
W związku ze znacznym spadkiem cen mleka na rynku światowym Komisja Europejska w roku 2009 r. wprowadziła przedłużenie okresu interwencyjnego skupu masła i odtłusz- czonego mleka w proszku prowadzonego w drodze procedu- ry prze tar gowej do dnia 28 lutego 2010 r.
17. Ponadto Komisja
15
M. Pawłowska, Administrowanie projektem szklanka mleka – stan na wrzesień 2008, „VI Forum Polska spółdzielczość mleczarska w Unii Europejskiej – szanse i zagrożenia”, Augustów, 25–27 września 2008 r.
16
Rozporządzenie Rady (WE) nr 1234/2007 z dnia 22 października 2007 r. ustanawiające wspólną organizację rynków rolnych oraz prze- pisy szczegółowe dotyczące niektórych produktów rolnych (rozporzą- dzenie o jednolitej wspólnej organizacji rynku).
17
Rozporządzenie Komisji (WE) nr 733/2009 z dnia 11 sierpnia 2009 r. przyjmujące środki nadzwyczajne w odniesieniu do rynku mle- ka i przetworów mlecznych w formie otwarcia skupu masła i mleka odtłuszczonego w proszku w drodze procedury przetargowej w okre- sie od dnia 1 września 2009 r. do dnia 30 listopada 2009 r.
Rysunek 8. Wydatki na program „Szklanka mleka” (mln zł)
40 20
2007
10,8 8,5 3,8
121,5
38,3
3,9
dopłaty unijne dopłata krajowa Fundusz Promocji Mleczarstwa 2008
0 100 80 60 140 120
mln zł
Źródło: Biuletyn Informacyjny ARR nr 4, 2009
proponuje przedłużenie okresu inter wencyjnego skupu ma- sła i odtłuszczonego mleka w proszku w roku 2009 do dnia 28 lutego 2010 oraz wprowadzenie uprawnienia dla Komisji Europejskiej do podjęcia decyzji o kontynuowaniu interwencji prowadzonej w drodze procedury przetargowej. Interwencję tę Komisja będzie mogła przedłużyć na okres od 31 sierpnia 2010 r. do dnia 28 lutego 2011 r.
18. Wprowadzenie powyższych zmian rozszerzy inter wen cyjny skup. Interwencja będzie mo- gła być prowadzona w okresie występowania niskich cen również po przekroczeniu limitów skupu po ustalonej z góry cenie. Zastosowanie proponowanych mechanizmów może zwiększyć ilość odtłuszczonego mleka w proszku oraz masła trafiających do magazynów interwencyjnych po uru cho mie- niu procedury przetargowej. Podstawowym celem wprowa- dzenia ww. instru men tów jest powstrzymanie gwałtownego spadku unijnych cen skupu mleka oraz zbytu przetworów mlecznych.
Refundacje wywozowe
Celem refundacji wywozowych jest wsparcie pozycji eks- porterów z UE poprzez wypłatę środków pokrywających czę- ściowo lub całkowicie różnicę pomiędzy cenami produktów na rynkach światowych, a ich cenami na rynku wewnętrznym Wspólnoty.
Od dnia 15 czerwca 2007 r. do 22 stycznia 2009 r. Komi- sja zawiesiła wsparcie eksportu dla wszystkich produktów mlecznych. Refundacje eksportowe przywrócone zostały od 23 stycznia 2009 r.
Agencja Rynku Rolnego w ciągu pięciu lat funkcjonowania w strukturach Unii Europejskiej wypłaciła 304,8 mln zł refunda- cji wywozowych do 148,7 tys. ton masła, mleka w proszku, se- rów oraz innych produktów mleczarskich wywiezionych głów- nie do Algierii, Rosji i Maroka. Ponadto w okresie tym wypłaciła 120,4 mln zł do pro du któw przetworzonych non-aneks I (m.in.
jogurtów, ciastek, czekolady, lodów, pie czy wa cukierniczego), które były eksportowane głownie do Rosji, Turcji i Arabii Sau- dyj skiej.
Refundacje eksportowe są ważnym narzędziem wsparcia polskiego eksportu produktów mleczarskich, a zwłaszcza se- rów i odtłuszczonego mleka w proszku.
Dopłaty do prywatnego
przechowywania masła i serów
Dopłaty do prywatnego przechowywania masła i serów miały niewielki udział w wydatkach Agencji Rynku Rolnego na mechanizmy regulacji rynku mleka. W latach 2004–2007 udział ten wynosił 0,05%
19.
Podstawą stosowana mechanizmu do prywatnego prze- chowywania serów były przepisy wspólnotowe, określające
18
Wniosek dotyczącego rozporządzenia Rady wprowadzający odstępstwo od rozporządzenia (WE) nr 1234/2007 („rozporządzenie o jednolitej wspólnej organizacji rynku”) w odniesieniu do okresów interwencyjnego skupu masła i odtłuszczonego mleka w proszku w 2009 i 2010 r. (KOM(2009) 354 wersja ostateczna)
19
M. Dyngus, ARR – finansowanie mechanizmów na rynku mleka (1 maja 2004–31 grudnia 2007). „Biuletyn Informacyjny ARR” 2008, nr 3.
stawki dopłat, typy oraz kategorie serów, okres przechowy- wania oraz limity dla poszczególnych krajów członkowskich.
W Polsce mechanizmem dopłat mogły być objęte następujące typy serów: Podlaski, Piwny, Ementalski, Correggio, Bursztyn, Wielkopolski. W Polsce zainteresowanie przedsiębiorstw tym mechanizmem nie było duże. W 2005 r. wykorzystano tylko 5,6% limitu prywatnego przechowywania serów. Najwięcej dopłat do prywatnego przechowywania serów ARR wypłaciła w latach 2005 i 2006 (odpowiednio 74 i 51 tys. zł). W wyniku przeglądu funkcjonowania WPR, mechanizm ten został znie- siony rozporządzeniem 72/2009 z dniem 1 kwietnia 2009 r.
Podstawą stosowania dopłat do prywatnego przechowy- wania masła były przepisy wspólnotowe, które określały stawki dopłat i terminy przechowywania i warunki przechowywania.
Zgodnie tymi przepisami masło mogło być przechowywane w zakładzie, który uzyskał autoryzację. Pierwsze środki z tego tytułu Agencja wypłaciła w 2006 r. (91 tys. zł). Obecnie dopłaty przyznawane są do masła solonego i niesolonego, wyprodu- kowanego na terenie Wspólnoty, pod warunkiem, że okres przechowywania objętego umową wynosi od 90 do 227 dni.
Handel zagraniczny produktami mleczarskimi
Eksport
W latach 2004–2008 utrzymywała się wzrostowa tendencja w eksporcie produktami mleczarskimi (rysunek 9). W 2008 r.
wartość eksportu osiągnęła rekor do wy poziom ok. 1230 mln euro i była większa niż w roku 2007 o 5,5%.
Handel zagraniczny produktami mleczarskimi determino- wało wiele czynników. Jednak największy wpływ na wzrost wymiany miała akcesja do UE. Swobodny handel na Jednoli- tym Rynku Europejskim spowodował duży wzrost eksportu i importu.
W pierwszym półroczu 2009 r. nastąpiło zmniejszenie eks- portu produktów mleczarskich. Eksport wyrażony w ekwiwa- lencie mleka surowego wyniósł ok. 980 mln l i był o ok. 13%
mniejszy niż w 2008 r. Wpływy z eksportu były znacznie mniej- sze. Wartość eksportu zmniejszyła się o 36%. Znaczny wpływ na wyniki eksportu miały niskie ceny światowe produktów mleczarskich.
Rysunek 9. Handel zagraniczny produktami mleczarskimi
400 200
2007
2006
2005
2004 2009*2008
2003
2002
2001
2000
eksport import
0 1000 800 600 1400 1200
mln zł
saldo
* Prognoza
Źródło: VII Forum Polska Spółdzielczość Mleczarska, wrzesień 2009 r.
Eksport produktów mleczarskich charakteryzuje się taką samą sezonowością jak produkcja i skup mleka. Wzrost wartości obrotów do ok. 160 mln euro mie się cznie występuje w okresie letnim, a spadek w miesiącach zimowych do ok. 100 mln euro.
Eksport produktów mleczarskich ukierunkowany jest głów- nie na rynek unijny. Udział krajów UE-27 w strukturze warto- ści eksportu wynosi ok. 80%, w tym państw UE-15 – ok. 57%.
Duże ilości produktów mleczarskich eksportowane są też do krajów rozwijających się Afryki Płn. i Azji, których udział w eksporcie wynosi ok. 13%. Mniejsze znaczenie ma eksport na rynki pozostałych krajów uprzemysłowionych oraz państw WNP. Zawieszone refundacje wywozowe oraz obowiązujące na rynkach wschodnich certyfikaty weterynaryjne utrudniały eksport produktów mleczarskich.
Na rynki zagraniczne eksportowane jest przeciętnie 60–80%
produkcji odtłusz czonego mleka w proszku. Ceny krajowe de- terminowane są koniunkturą na rynkach światowych i kursami złotego. W 2008 r. przez większą część roku nega tyw ny wpływ na opłacalność transakcji eksportowych miał niski kurs euro (3,52 zł) i dolara ame ry kańskiego (2,41 zł). W drugiej połowie roku złotówka zaczęła tracić na wartości i w grudniu kurs euro przekroczył 4 zł, a dolara amerykańskiego wzrósł do prawie 3 zł. Poprawiło to opłacalność eksportu i w czwartym kwartale eksport przetworów wzrósł znacząco.
Stymulatorem eksportu mogą być refundacje wywozowe, które zostały przy wró cone przez UE w styczniu 2009 r. Ko- rzystny wpływ na eksport będzie miało występujące w 2009 r.
osłabienie waluty krajowej względem euro.
W 2008 r. głównym artykułem eksportowym polskiego mleczarstwa były sery i twarogi. W eksporcie przeważały sery dojrzewające, które stanowiły ok. 80% wolumenu wywozu.
Większość serów sprzedano na rynku UE-27 (127 tys. ton), w tym do starych krajów członkowskich (73 tys. ton).
Import
Artykuły mleczarskie importowane są głównie z krajów UE-27, których udział w przywozie wynosi ok. 79%. Spośród krajów członkowskich głównymi partnerami wymiany są państwa UE-15. Istotny udział w imporcie mają też kraje WNP (14%), z których sprowadzano kazeinę i mleko w proszku.
W imporcie przeważają produkty surowcowe. Łączny udział mleka i serwatki w proszku, kazeiny oraz mleka płynnego i śmietany w wartości importu wynosi 52%. Duży udział w im- porcie produktów mleczarskich mają też sery i twarogi – 27%.
Wartość importu w latach 1990–1997 nie przekraczała 100 mln USD rocznie, a jej znaczący wzrost nastąpił po akcesji do UE. W 2006 r. wartość importu zwiększyła się do 200 mln USD, a w 2007 r. w wyniku wzrostu cen światowych osiągnęła poziom 400 mln USD (300 mln euro).
20. W 2008 r. wartość im- portu wzrosła jeszcze o 11,7% i osiągnęła rekordowy poziom 335 mln euro. W 2009 roku przewiduje się zmniejszenie warto- ści importu o ok. 20% w porównaniu z 2008 r.
21.
20
P. Szajner, Perspektywy eksportu polskich produktów mleczarskich w zmieniających się uwarunkowaniach, IERiGZ-PIB, „Studia i Monogra- fie” 2009, nr 146.
21
P. Szajner, Z. Smoleński, Handel zagraniczny mlekiem i jego prze- tworami. Rynek Mleka – stan i perspektywy, „Analizy Rynkowe. IERiGŻ- -PIB, ARR, MRiRW” 2009, nr 37.
Saldo
W roku 2004, akcesji Polski do UE, saldo obrotów handlu za- granicznego produktami mleczarskimi wzrosło w porównaniu z 2003 r. o 82%. W latach 2004–2008 saldo handlu zagranicz- nego produktami mleczarskimi było dodatnie i jego wartość wzrastała z 506 mln euro do 889 mln euro. Wysokie dodatnie saldo jest niewątpliwie zjawiskiem pozytywnym w handlu zagranicznym sektora. Osiągnięty wynik był możliwy dzięki wykorzystaniu możliwości eksportowych polskiego mle czar- stwa i realizacji niewielkiego importu, głównie surowców do dalszego przerobu.
Ceny
W 2004 r. po wstąpieniu do Unii ceny skupu mleka w Polsce wyraźnie wzrosły (rysunek 10). W pozostałych nowych krajach członkowskich również odnotowano wzrost cen skupu mleka.
Wyraźny wzrostom cen skupu mleka w Polsce i w innych no- wych krajach członkowskich następował do 2005 r., na co de- cydujący wpływ miały duże różnice cen między starymi i no- wymi krajami członkowskimi w momencie integracji. W 2006 i w pierwszej połowie 2007 r. ceny skupu wykazywały niewiel- ką tendencję wzrostową.
Rysunek 10. Ceny skupu mleka w Unii Europejskiej
UE-9 UE-15
Polska 40
45
35 30 25 20 15 10
2005
2004 2006 2007
euro/100 kg
2008 IV
I VII X I IV VII X I IV VII X I IV VII X I IV VII
Źródło: Rynek Mleka nr 35, 2008
Rysunek 11. Ceny skupu mleka
GUS
prognoza
110
115
105 100 95 90 135 130 125 120
85 80
110 115
105 100 95 90 135 130 125 120
85 80
VI 2007 IX 2007 XII 2007 III 2007 VI 2008 IX 2008 VI 2009 IX 2009 XII 2008 III 2008
zł/hl zł/hl
Źródło: Biuletyn informacyjny ARR nr 4, 2009
W drugiej połowie 2007 r. nastąpił dynamiczny wzrost cen skupu mleka w Polsce i w innych krajach członkowskich (ry- sunki 10,11). Wystąpił on pod wpływem znacznego wzrostu cen przetworów mlecznych na świecie. Od początku 2008 r.
ceny skupu zaczęły maleć. W ciągu 12 miesięcy, w porównaniu z grudniem 2007 r. nastąpił prawie 33 procentowy ich spadek.
Tendencje spadkowe utrzymywały się także w pierwszych miesiącach 2009 r. Wynikały one z utrzymujących się niskich cen światowych mleka.
Rysunek 12 . Ceny płacone producentom za mleko w lip- cu 2008 r.
20 15
Niemcy
Węgry
Słowacja
Bułgaria WłochyFrancja
Estonia SzwecjaIrlandiaSłoweniaPolska LuksemburgPortugalia
Stany Zjednoczone DaniaCzechyHolandia
Wielka Brytania Grecja Hiszpania Cypr FinlandiaAustria
Belgia
ŁotwaNowa ZelandiaLitwa 33,6033,0932,32
29,78 38,19
36,17
28,13 35,80
33,34
32,42
31,18 42,67
36,80
28,63 36,08
33,41
32,68
31,61 42,95 43,67 47,82 47,96
38,19
29,74
25,6925,4922,96
10 35 30 25 45 40 50 55
euro/100 kg
Źródło: Rynek Mleka nr 35, 2008
Ceny światowe przetworów mlecznych spadały od paź- dziernika 2007 r. Od tego czasu utrzymywał się bardzo niski popyt na chude mleko w proszku. W pierwszym kwartale 2009 r. zahamowane zostały spadkowe tendencje cen zbytu produktów mleczarskich. Ceny większości produktów wzrosły, z wyjątkiem masła.
Ceny skupu mleka w Polsce należą do jednych z niższych cen skupu w kra jach UE (rysunek 12). Ceny płacone producen- towi mleka oraz ceny uzyskiwane w hurcie przez przetwórcę były bardzo podatne na wahania cen światowych. Gdy ceny światowe spadały, ceny płacone producentowi mleka oraz
ceny przetworów w hurcie zmniejszyły się w podobnym stopniu. Natomiast ceny detaliczne przy spadku ko niun ktury światowej pozostały na uprzednim wysokim poziomie. Przed- siębiorstwa handlu zastosowały szereg instrumentów umożli- wiających kumulowanie zysku. Do instru men tów tych należą:
– marże handlowe stosowane w wysokości 5–10% przez hurtownie, 15–25% przez sklepy detaliczne, 20–30%
przez sieci handlowe.
– opłaty i rabaty handlowe (m. in. opłata za usługi pro- mocyjne i reklamowe, upust promocyjny, opłata za usługi marketingowe, opłata z tytułu otwarcia nowej hali, bonus bezwarunkowy, opłata za wprowadzenie do sprzedaży nowego asortymentu, bonus warunko- wy, rabat potransakcyjny, premie pieniężne, opłata za urodziny sieci, opłata za umieszczenie towaru na pół- ce, opłata z tytułu optymalizacji zamówień i dostaw).
Wysokość dodatkowych opłat i rabatów poza marżami handlowymi jest zna czą ca i stanowi istotne obciążenie dla zakładów przetwórstwa. Jedną z propozycji rozwiązania tego problemu jest stworzenie monitoringu marż i opłat handlo- wych. Wy daje się, że monitoring ten mógłby przyczynić się do dokładnego określenia skali marż i opłat stosowanych w han- dlu artykułami mleczarskimi oraz zapobiegać sto so wa niu ich w nadmiernej wysokości.
Wsparcie finansowe rynku mleka
W Polsce wydatki na wsparcie rynku mleka wraz z jedno- litymi płatnościami powierzchniowymi przypadającymi na powierzchnię paszową niezbędną dla żywienia krajowego pogłowia krów wzrosły z prawie 450 mln zł w 2003 r. do około 1,2 mld zł rocznie w latach 2007–2008. Wsparcie rynkowe było największe w 2005 r. i wynosiło 156 mln zł, natomiast w kolej- nych latach było stopniowo zmniejszane. Tendencja ograni- czenia wsparcia rynkowego była wynikiem realizacji polityki wspólnotowej, dążącej do zmniejszenia wsparcia rynkowego i zwiększenia wsparcia bez poś red niego.
Tabela 3. Wydatki bezpośrednie na wsparcie rynku mleka w Polsce (mln zł)
Wyszczególnienie 2003 2004 2005 2006 2007 2008
1Subwencje eksportowe 14,6 31,8 136,0 85,6 50,0 1,1
Dopłaty do przetwórstwa masła 0,0 0,0 0,0 0,1 0,3 0,0
Dopłaty do produkcji OMP 37,7 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Zakupy interwencyjne i przechowywanie 30,5 0,0 12,3 36,8 0,5 0,0
Szklanka mleka 0,0 0,0 7,5 7,9 9,0 28,8
Razem wsparcie rynkowe 83,6 31,9 156,2 131,8 59,7 30,1
Dopłaty bezpośrednie
2366
31139
4990 1160 1180 1192
Opłaty sanacyjne (superlevy) 0,0 0,0 - 243,4 0,0 0,0 0,0
Ogółem wydatki netto
5449 1171 903 1292 1240 1210
Udział wsparcia rynkowego w wydatkach
netto ogółem % 18,6 2,7 17,3 10,2 4,8 2,5
1
I–VIII 2008,
2przyjęto, że powierzchnia paszowa niezbędna do wyżywienia 1 krowy w ciągu roku wynosi w Polsce 0,7 ha,
3dopłaty do mleka klasy ekstra,
4dopłaty do pow. paszowej powiększone o dopłaty do mleka klasy ekstra,
5wydatki pomniejszone o wypłaty sanacyjne wpłacone przez rolników z tytułu przekroczenia kwot.
Źródło: IERiGŻ-PIB, Program Wieloletni 2005–2009 nr 101/2008
W 2004 r. wraz z rozszerzeniem Unii Europejskiej o 10 kra- jów, rozpoczęto reformę na rynku mleka. Ma ona na celu po- prawę konkurencyjności mleczarstwa wspólnotowego po- przez obniżkę cen produktów mlecznych na jednolitym rynku europejskim. W ramach reformy obniżono ceny interwencyj- ne masła i odtłusz czo nego mleka w proszku, obniżono limit zakupu masła po cenie interwencyjnej, zli kwi dowano dopłaty do przechowywania odtłuszczonego mleka w proszku, obni- żono stawki subwencji do przerobu tłuszczu mlecznego przez przemysł spożywczy oraz do wykorzystania białka mlecznego do produkcji pasz i kazeiny, zawieszono stawki sub wencji do przerobu tłuszczu oraz białka mlecznego, zawieszono sub- wen cje eks por towe do produktów mlecznych. Zgodnie z za- łożeniami reformy stopniowo zmniej sza no wsparcie rynkowe, które zastępowano dopłatami bezpośrednimi. W Unii Euro- pejskiej ograniczono wydatki funduszu Europejskiego Fundu- szu Orientacji i Gwa rancji Rolnej na wsparcie rynkowe z ponad 3 mld euro w 2003 r. do około 900 tys. euro w 2007 r. Jedno- cześnie wzrosły wydatki na dopłaty bezpośrednie do ponad 4,4 mld euro w 2007 r. W sumie wydatki brutto z budżetu Unii na realizację WPR na ryn ku mleka wzrosły z około 3,2 mld euro w latach 2003–2004 do 5,3 mld euro w 2007 r.
Do połowy 2008 r. wdrażanie reformy przebiegało spraw- nie, bez nie za do wo lenia i protestów producentów. Sytuacja zaczęła zmieniać się w drugiej połowie 2008 r., kiedy równo- cześnie osłabła koniunktura na światowych rynkach i ceny uzyskiwane w eksporcie zaczęły szybko spadać, a pogarszają- ca się sytuacja przet wór ców zmu szała ich do obniżenia cen skupu. W pierwszej połowie 2009 r. ceny uzyskiwane przez rol- ników za mleko spadły do poziomu z połowy lat 80 XX wieku
22. Niskie ceny skupu mleka wzbudzały zaniepokojenie i protesty rolników. Również przetwórcy domagali się wsparcia nie mo- gąc sprostać konkurencji między na rodowej.
W 2009 r. wobec narastających trudności rynkowych Komi- sja przywróciła subwencje eksportowe i uruchomiła o 2 mie- siące wcześniej niż zazwyczaj dopłaty do prywatnego prze- chowywania masła oraz przedłużyła interwencyjny zakup masła i odtłuszczonego mleka w proszku prowadzony w dro-
22
J. Seremak-Bulge, Kryzys gospodarczy, a perspektywy polskiego mleczarstwa, „VII Forum Polska spółdzielczość mleczarska w Unii Euro- pejskiej – szanse i zagrożenia”, Augustów, 24–26 września 2009 r.
dze procedury przetargowej. Ponadto w październiku 2009 r.
Parlament Europejski wraz z Komisją Europejską zapropono- wał utworzenie Funduszu mleczarskiego przeznaczonego na specjalną pomoc dla sektora mleczarskiego. Środki Funduszu byłyby skierowane na finansowe wsparcie obszarów najbar- dziej dotkniętych kryzysem, pomoc rolnikom poszukującym nowych źródeł przychodu, a także na zwiększenie sprzedaży produktów mle czar skich
23.
Podsumowanie
W latach 2004–2009 osiągnięto znaczny postęp w zakresie zwiększenia mleczności krów, zwiększenia koncentracji pro- dukcji i poprawy jakości produkcji mle ka surowego. Popra- wę mleczności krów osiągnięto w wyniku stosowania no wo- czesnych technik żywienia krów i metod hodowlanych.
Integracja z Unią Europejską i wprowadzenie Wspólnej Polityki Rolnej sty mulowało restrukturyzację sektora mleczar- skiego. Działania restrukturyzacyjne były wymuszane przez konieczność przestrzegania wysokich standardów sani tar- nych i weterynaryjnych produkcji. Ponadto znaczna poprawa opłacalności produkcji mleka po akcesji spowodowała wzrost zainteresowania chowem bydła i ułatwiała restru ktu ry zację gospodarstw produkujących mleko.
Wprowadzone rekompensaty za zrzeczenie się indywidu- alnych ilości refe ren cyjnych ułatwiały restrukturyzację sekto- ra mleczarskiego. Cieszyły się one dużym zainteresowaniem producentów. Z tej formy wsparcia skorzystało wielu rolników rezygnujących z produkcji. Inni natomiast mogli rozszerzyć produkcję.
W latach 2004–2009 wielkość produkcji mleka była ograni- czona przez jej limitowanie. Wprowadzony system limitowania produkcji mleka nie pozwalał na jej zwiększenie. System ten, w sposób administracyjny określa wielkość sprzedaży i utrud- nia płynne dostosowanie się do zmieniającego się rynku.
Ogranicza możliwość wykorzystania okresów dobrej koniunk- tury na wyroby mleczarskie na rynkach świa to wych. Jest źró- dłem dodatkowych kosztów dla producentów w momencie
23
E. Ploplis-Olczak, Wspólnotowa mleczna droga, czyli jak UE wspie- ra sektor mleczarski, „Agro Trendy” 2009, nr 22.
Tabela 4. Wydatki Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej
Wyszczególnienie 2003 2004 2005 2006 2007
Subwencje eksportowe 1595 1495 1141 841 711
Dopłaty do przetwórstwa masła 444 402 283 229 131
Dopłaty do przetwórstwa OMP 584 594 283 0 0
Zakupy interwencyjne i przechowywanie 220 -30 -85 -75 -28
Szklanka mleka 76 68 85 85 85
Razem wsparcie rynkowe 3158 3244 1893 1080 899
Dopłaty bezpośrednie 0 447 1905 3389 4438
Opłaty sanacyjne (superlevy) -92 -490 -447 -389 -221
Ogółem wydatki netto
13066 3201 3351 4080 5116
Udział wsparcia rynkowego w wydatkach netto ogółem % 103,0 101,3 56,5 26,5 17,6
1
