M A T E R I A Ł Y
EWA ŁUCZYCKA
T rzy d o k u m en ty książąt m azow ieckich z pierw szej połow y XIV w.
Przyczynek do n ajdaw n iejszych dziejów W arszawy
Nie jest rzeczą p rzy p a d k u , że p raw ie w szystkie m onografie pośw ięcone h isto rii M azow sza zam y k a ją się w określonych g ran icach chronologicz
nych — do p ierw szej połow y X III w ieku luib od sch y łk u w ieku X IV 1, om ijając o kresy p a n o w a n ia po to m k ó w K o n ra d a I-aż do czasów J a n u sz a I S tarszego 2. O kres od połow y X III do po ło w y X IV w ieku, a n a w e t do lat sied em dziesiąty ch — osiem dziesiątych tego stulecia, jest bardzo skąpo obesłany źródłam i. Sądzono, że to słab e rozpoznanie zasobów a rc h iw a l
n y c h i b ra k now oczesnych w y d aw n ictw d y p lo m aty czny ch stw a rz a w raże
nie p u stk i źródłow ej. P rzep ro w ad zo ne w ostatn ich lata ch poszukiw ania doku m entów m azow ieckich w m in im a ln y m stop niu ro zszerzy ły z n an y już z p u b lik acji zestaw d ok u m entó w z d ru g iej połow y X III i pierw szej poło
w y X IV w. Nie w chodząc głębiej w p rzy czy n y takiego sta n u rzeczy, w olno stw ierdzić, że b y ły one d w o ja k ie : z jed n e j stro n y b ra k n a M azow szu w iel
kich in sty tu c ji kościeln y ch , p rzy c z y n ia ją cy c h się d o p ow staw an ia d o k u m en tó w przez zabiegi koło zabezpieczenia sw ych ty tu łó w p raw n y c h , a n a stęp n ie u łatw ia ją c y c h ich p rz e trw a n ie w dobrze zabezpieczonych sk a rb cach 3. Z d ru g iej stro n y zniszczenia w ojenne z pew nością p rz e trz e b iły
1 Tytułem przykładu w ym ieniam kilfca pozycji z powojennej literatury: B. W ł o d a r s k i , Polityczne plany Konrada I księcia mazow ieckiego, „Roczniki Towarzystwa N aukowego w Toruniu” r. 76, z. 1, 1971; Cz. D e p t u ł a , Krąg kościelny płocki w po
łowie X II w., „Roczniki H um anistyczne” t. VIII, z. 2, 1959; St. R u s s о с к i, Formy władania ziemią w praw ie zie m sk im M azowsza (koniec X I V — połowa X V I w.), W arszawa 1961; por. tegoż liczne artykuły w „Przeglądzie H istorycznym ” i „Czaso
piśm ie Praw no-H istorycznym ” ; J. S e n k o w s k i , Skarbowość Mazowsza od końca X I V w iek u do 1526 roku, W arszawa 1965; B. S o b o l, S ejm i se jm iki ziem skie na Ma
zow szu książęcym, Warszawa 1968; A. W o l f f , Studia nad u rzędn ikam i m azow iec ki
m i 1370—1526, W rocław 1962.
2 W yjątek stanowią artykuły A. G i e y s z t o r a , Działania wojenne L itw y w roku 1262 i zdobycie Jazdowa, [w:] Studia historyczne Stanisław ow i H erbstow i na sześć- dziesięciolecie urodzin, W arszawa 1967, s. 5—*14; J azdów — p oprzednik Warszawy, [w:]
Liber Josepho K o s trze w sk i octogenario a veneratoribus dicatus, W rocław 1968, s. 502—
516; Początki życia miejskiego nad środkow ą Wisłą i geneza W arszaw y, „Rocznik W arszawski” t. VII, 1966, s. 45—57; oraz B. W ł o d a r s k i e g o , Alians ru sko-m a- zo w iec k i z drugiej p o ło w y XIII wieku, Iw:] Studia ku czci Stanisława K u tr z e b y t. II, Kraków 1938, s. 611—629; M ię dzy Polską, L itw ą a Zakąnem K rzyżackim . (S y lw e tka Wacława Płoskiego), „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu” t. XVI, 1950, z. 1—4, s. 5—21 ; Ryw alizacja o ziem ie pru skie w połowie XIII wieku, „Roczniki T o
w arzystw a Naukowego w Toruniu” r. 61, z. 1, 1958, s. 5—76; Udział Rusi halicko-wło- d zim ierskiej w walce książąt na Mazowszu, [w:] W ie ki średnie. Medium Aevum . Prace ofiarowane Tadeuszow i M anteufflow i w 60 rocznicę urodzin, Warszawa 1962, s. 171— 183.
3 W yjątek stanow i archiwum biskupstw a płockiego, gdzie zachowała się w iększość oryginałów, zaginął natom iast kopiarz katedry płockiej.
PRZEGLĄD HISTORYCZNY, TOM LXIV, 1973, zesz. 2
zasób źródeł n a M azow szu m ocniej niż n a in n y ch obszarach Polski. W tej s y tu a c ji n a b ie ra znaczen ia k a żd y d o k u m en t d o starczający n o w y ch in fo rm a cji o dziejach M azow sza w ty m okresie.
W M etryce K o ro n nej i k sięg ach sąd o w y ch błońskich zachow ały się trz y niep u b lik o w an e d oty ch czas d o k u m en ty dotyczące wsi R adzikow a koło B łonia 4. Z asłu g u ją orne na szczególną uw agę ze w zględu n a ty tu la - tu rę w y staw có w ty ch d o k u m en tó w , w k tó ry c h książę m azow iecki n a z y w an y je s t parnem w iskim i w arszaw sk im lu b ty lk o w arszaw skim .
D rug i z p u b lik o w an y c h w aneksie d o k u m en tó w posłużył J. W. G o - m u l i c k i e m u do w y su n ię cia h ip o tezy o d zielnicy w arszaw skiej, jak o p ie rw o tn y m dziale S iem o w ita II, k tó rą p o tem te n książę o dstąpił sw em u b ra tu T rojd eno w i I. S taw ian ie jak ich k o lw iek hipotez na te m a t podziałów politycznych M azowsza na początku X IV w. w ym aga uprzednio do kład
nego zbadania auten ty czno ści w szystkich trzech dokum entów ze w zględu na późną X V i X V I-w ieczną form ę ich przekazu, ja k rów nież z uw agi na pew ne sprzeczności zachodzące m iędzy ich treścią.
O m aw iane d o k u m en ty w raz z trzem a p rzy w ile ja m i Jan u sza I S ta rsz e go sta n o w iły pod koniec X V I w. p rzed m iot spo ru m iędzy w łaścicielam i R adzikow a. O b la tu ją cy je w księgach ziem skich u rzę d n ik stw ierdził, że by ły to o ry g in ały pergam ino w e o p atrzo n e pieczęciam i k sią ż ą t m azow iec
kich 5. K ry ty k a au ten ty czn o ści p rzy w ile jó w w sądzie ziem skim b ło ń sk im w XV I w. m ogła jed n a k przeoczyć późniejszy falsy fik a t.
D o k u m en t oznaczony n r 1 (por. aneks) oprócz kopii w księgach ziem skich błońskich z 1582 r . 6, zachow ał się w postaci w pisu do M etry k i M a
zow ieckiej z 1519 г., dokonanego nie z O ry g in a łu 7. W ielo krotne kopiow a
nie te k s tu spow odow ało sporo 'zniekształceń w yrazów , n ie m a je d n a k ró ż nic w treści ob y dw u p rzekazów , poza d atą, k tó ra w ed łu g K 2 b rzm i 1431, n a to m ia st w p rzekazie K 3 — 1301. P rzy jęcie lek cji K 2 zm uszałoby do p rzy p isa n ia d o k u m en tu Siem ow itow i V, p a n u ją c e m u w la ta c h 1426— 1434 w niedziale z braćm i, a dopiero od 1434 do 1442 r. sam odzielnie w Raw ie, G ostyninie i Sochaczew ie. Niezgodność danych o osobie w y staw cy z sy
tu a c ją p o lity czn ą n a M azow szu około 1431 r. będzie jed n y m z ele m en tó w 8 u n iem ożliw iających przyjęci«; d a ty z n a jd u ją c e j się w przekazie K2. Mimo że w e rsja K 3 (rok 1301) je s t o w iele b a rd z iej praw dop o dob n a, tru d n o ją p rzy ją ć bez zastrzeżeń, poniew aż żył jeszcze B olesław II i nie jest m ożli
we, a b y 18-letni w ów czas S iem ow it m iał w łasn ą dzielnicę złożoną z Płoc
4 Por. niżej A neks nr 1, 2, 3. Dokument nr 2 z 1313 r. w zm iankow ał na podstaw ie Ki J. W. G o m u l i c k i w artykule Początki W arszaw y, „Rocznik W arszaw ski” t. VII, 1966, s. 58—74, gdzie błędny odczyt niektorých świadków i niesłuszne przypisanie im urzędów warszawskich. Dokument nr 1 w oparciu o K2 w ykorzystał J. S e n k o w - s к i, op. .cit., s. 108, poprawiając bez bliższego uzasadnienia datę 1431 na 1331; tamże, s. 124 błędny odczyt i interpretacja czynszu książęcego; w zm iankow any również w S łownik u historyczno-geograficznym zie m i w y szogrodzkiej w średniowieczu, opr. A.
W o l f f i A. B o r k i e w i c z - C e l i ń s k a , W rocław 1971, s. 49, 61. Dokument nr 3 dotychczas nie był znany. Informacja o w pisie itych dokumentów z 1582 r. do Ksiąg błońskich ziem skich pochodzi od mgr Kazim ierza P a c u s k i e g o , za co składam mu na tym m iejscu podziękowanie.
5 Sex priuilegia sub sigillis illustrissimorum olim ducum Masovie ас titulu m eorundem em anatta in pargameno scripto. AGAD, Błońskie ziem skie nr 2 (1580—
1585), k. 280.
0 Por. Aneks nr 1, K3.
7 Tamże, Kt i K2.
8 Obok dyktatu dokumentu i listy świadków z pierwszej połowy X IV w., o czym niżej.
D O K U M E N T Y K S IĄ Ż Ą T M A Z O W I E C K IC H Z P I E R W S Z E J P O Ł O W Y X IV W . 347 ka (m iejsce w y staw ien ia i ty tu ł M azoviensis), W arszaw y i -ziemi wiski-ej 9.
Ja k o 'najprostsze n a su w a się przypuszczenie, że kop ista K 2 dopisał p o m y ł
kowo jeszcze jedno· C, zw iększając w ten sposób liczbę stu leci do 'czterech, n a to m ia st w K 3 opuszczono d ziesiątk i — najpraw dopodofoniej liczbę tr z y dzieści. O trzy m alib y śm y w ów czas d a tę 1331 m ieszczącą się w okresie p a n o w an ia S iem ow ita II. P ozostaje ona jed n a k w sprzeczności z ty tu la tu r ą księcia, poniew aż W arszaw ę, co n a jm n ie j od dziesięciu lat, posiadał już Tro j den I.
Z id en ty fik o w an i św iadkow ie z d o k u m en tu n r 1 pochodzą raczej z po czątk u X IV w ., a n a w e t istn ie ją p rze słan k i un iem o żliw iające obecność n ie k tó ry c h n a p od an y ch stan o w isk ach w 1331 r . Do n ic h n a le ż y oisoba wo
jew ody płockiego Ziem aka, w y stęp u jąceg o w otoczeniu B olesław a II w 1298 r. jeszcze n a stan o w isk u k asztelan a, być może płockiego 10, a n a stę p nie w lata ch 1303— 1305 w ojew ody m azow ieckiego n . P rz y jm u ją c ro k 1331 za d atę w ystaw ien ia d o k u m en tu trz e b a b y założyć, że Z iem ak pozostaw ał n a stan ow isk u , k tó re m ógł o b jąć dopiero jako człow iek do jrzały , co n a j
m n iej p rzez 28 lat. W d o k u m en tach k sięcia W acław a sędzia płocki H e n r y k dobrze pośw iadczony je s t dopiero w lata ch 1319— 1322 12, co je d n a k nie w yłącza jego obecności n a ty m sta n o w isk u już w 1301 r., p o n iew aż jak o podsędek płocki po raz o sta tn i w y stę p u je w 1300 r. 13. D rugi w ko
lejności na liście św iadek po Ziemaiku —■ k a szte la n c zersk i L eo n ard Boleś- cic nie został pośw iadczony n a ty m stan o w isk u przez inne źródła. Je śli n a to m ia st p rzy jm ie m y , że je s t to L eo n ard , późniejszy k a sz te la n płocki, k tó ry u s tą p ił z tego stan o w isk a '-między 16 k w ie tn ia 1321 14 a 8 m a ja 1322 1S, otrzy m am y jeszcze jed en arg u m e n t .za au ten ty czn o ścią d a ty w y staw ien ia d o k u m en tu — 1301. U znanie L e o n a rd a k a sz te la n a czerskiego za w iarygodnego św iad k a w y łącza ro k 1331 ja ik o d a tę w y sta w ien ia d o k u m en tu -nr 1, pon iew aż w lata ch 1326— 1338 pośw iadczony je s t n a urzędzie k a szte la n a czersk ieg o -niejaki W ajsil pochodzeniia p ru sk ie g o ie.
D ok um en t n r 1 został sp o rządzony bez w ą tp ie n ia n a -dworze k siążę
cym w P łocku. W skazuje n a to n ie -tylko m iejsce w y sta w ien ia i obecność u rzędn ikó w płockich, al-e i d y k ta t pochodzący od k a n o n ik a płockiego M i
kołaja, odnotow anego zresztą w śró d św iad ków tego d o k u m en tu w form ie M icolaicone. M ikołaj, k a n o n ik p ło cki i p ro k u ra to r d ob rzy ński, dał się p rzede w szy stk im poznać jak o k a n c le rz S iem o w ita k sięcia d o b rzy ń sk ie
9 Poniew aż Bolesław II nazywany jest księciem w iskim w dokumencie rzekomo z 1295 r. Por. KDMaz. Lub. nr 41 (por. jednak przyp. 71) i w dokumencie Siem ow ita II z 1313 r. (Aneks nr 2).
10 Zemata castellano (KDWlkp. II, nr 791). Z późniejszym w ojewodą płockim utożsamia go również W. M ą k o w s k i [w:] A. J. N o w o w i e j s k i , Płock, m on o
grafia historyczna, Płock 1930, s. 26; m ożliwe, że b ył on przedtem kasztelanem cie
chanowskim: Zemacone castellano de Cechonow (KDMaz. Lub. nr 42).
11 1303: Zemace palatino nostro Plocensi (tamże, nr 47); 1304: Siemakone Ma- zoviensi [palatino] (Metryka Koronna mr 23, s. 866); 1305: Zyem aco palatino Mazo- viensi (Dok. kuj. m-az., s. 300, nar 16).
12 1319: Henrici iudicis Masouie (KDMaz. Lub. nr 54); 1321: Henrico iudice Mazo- v i e (Pr. Ub. II, 335); 1322: Henrice iudice (KDMa-z. Lub. mr 57). Gdyby ten sam Henryk był w latach 1299—1300 ipodsędkiem w Płocku (Dok. -kuj. maz. s. 166, nr 23 i s. 167, n-r 24) byłoby m ało prawdopodobne, aby żył jeszcze w 133il r.
13 Doik. kuj. maz., s. 1Θ7, nr 24.
‘‘s Wówczas w ystępuje po raz ostatni. Por. Pr. Ub. II, nr 335; poprzednio dwu
krotnie w dokumentach z 13.19 r. (KDMaz. Lub. nr 53, 54).
lä Wówczas kasztelanem płockim jest już Ja-kub (KDMaz, Lub. n-r 57).
16 Vazüone (1326) KDWlkp. II, nr 1067; Wasilo (1327) A. W o l f f , Mazowieckie za pis ki herbow e z X V —X V I wieku , Kraków 1937, nr 1070; Vaysalone, Vaysikone (1338) AGAD, Płockie grodzkie wie-czysite nr 26, s. 45, nr 91, k. 143.
g o 17. W śród zach ow anych d ok u m en tó w jego d y k ta tu , o sta tn i z 1300 r. 18 w y k a z u je u d e rz a ją c e p o d o b ień stw o fo rm u la rza z do k u m en tem m azow iec
k im z 1301 r. W obydw u d o k u m en tach zam ieszczono tę sam ą arengę:
A m a gn ified celsitu d ine p rin c ip ů m digne consolacionis stipen d ia [brauia]
p ro m eren tu r, ubi e n im sit [est] o b seq u iu m p ro m p tů m ibi d ebet esse [sit]
b ra v iu m [prem ium ] p a ra tů m , opuszczając jed y n ie w dokum encie m azo
w ieckim zdanie w trąc o n e : quos fid e i puritas re d d it gratos et acceptos.
P o n iew aż are n g a w tej farm ie nie w y stę p u je w in n y ch d o k u m en tach 19, m ożna ją uznać za pochodzącą z d y k ta tu M ikołaja. Z astosow anie jej w d o k u m en ta ch k sią ż ą t dobrzyńskiego i m azow ieckiego było b a rd z iej w y n ik iem p rzejęcia now oczesnych w zorów fo rm u larzo w y ch dostosow anych do treści p rzy w ile ju , niż 'propagow aniem określo ny ch idei p o lity cz n y c h 20.
P odobna w treści, choć nieco inaczej sform uło w ana, jest n a rra c ja obu d ok u m en tó w i dyspozycja. O bydw a m a ją też jed nak ow o sform uło w aną d atację. M imo że d a ta c ja w dokum encie z 1301 r. została przedzielona fo r
m u łą św iadków , w oby d w u tek sta ch d a ta roczna w y stę p u je n a końcu, w dokum encie Siem ow ita d o b rzyńskiego zw iązana z fo rm u łą sk ry p c y jn ą M ikołaja 21. B liskie analogie m iędzy fo rm u la rze m doku m en tów księcia do
brzyńskiego· i m azow ieckiego w y p ły w a ją z fa k tu , że obydw a dotyczą n a d a n ia p raw a ry cerskiego , s tą d np. stosow ana w tak ich okolicznościach a re n g a o n a g ra d z a n iu w ie rn e j słu żb y p rzez księcia. W y stęp ujące w d y k ta cie obu d okum entów pew ne różnice (odm ienna inw okacja, p u b lik acja, a czasem kolejność form uł) każą bezw zględnie odrzucić przypuszczenie, jak o b y d o k u m en t dla dziedziców W orow a i S k a rsz y n a by ł kopio w any z p rz y w ile ju dla M ieczysław a z T urzy. Pochodzenie d y k ta tu obu d o k u m en tó w od kan o n ik a płockiego M ikołaja tłum aczy związki m iędzy n i
m i, b ro n i au ten ty czn o ści p rz y w ile ju m azow ieckiego, a zarazem p rze m a w ia za pop raw n o ścią d a ty 1301 zn ajd u jącej się w K 3.
Obecność M ikołaja n a dw orze płockim w 1301 r. nie b yła p rzy pad ko w a i w iązała się p raw dopodobnie z zakończeniem służb y u księcia d o b rzy ń skiego 22. D ziałalność M ik o łaja w k a n c e la rii k siążąt m azow ieckich w P ło c
ku, m im o że n ie posiadał tam o ficjalnego u rzęd u, trw a ła dosyć długo.
Św iadczy o ty m fak t, że podobny d y k ta t o d n a jd u je m y w dw óch doku m en ta ch W acław a płockiego z 13І9 r. W szystkie trz y sp ra w ia ją w rażenie o pracow an ych przez tę sam ą osobę, p o słu g u ją c ą się z p am ięci p e w n y m
17 S. M. S z a c h e r s к a, Kancelaria Siem ow ita księcia dobrzyńskiego, „Studia Zródłoznawcze” t. XI, 1966, s. 87—97 przypisała kanclerzowi M ikołajowi trzy doku
m enty tego księcia (tamże, regest nr 1 — 1291 r. oraz regest nr 5 i 6 — 1300 r.).
18 Dek. kuj. maz., s. 299, nr 15.
19 Najbardziej zbliżona arenga w ystępuje tylko w dokumencie Leszka Czarnego z 1286 r. (CDPol. III, nr 63). Podobna treść, nieco inaczej sformułowania, przew ija się w dokumentach Przem yśla II (K. M a l e c z y ń s k i , O formularzach w Polsce w XIII wieku, [w:] Studia nad doku m en tem polskim, W rocław 1971, s. 21i6) i W ładysław a Ło
kietka (M. B i e l i ń s k a , Kancelaria W ładysław a Łokietk a w latach 1296—1299, „Stu
dia Zródłoznawcze” t. VI, 1961, s. 28) w arengach rozpoczynających się od słów: Quod magnifica principům decreuit auctoritas.
20 Arengę tę uważała za jeden z przejawów „rozbudzonych ambicji Siem ow ita”
(dobrzyńskiego) S. M. S z a c h e r s k a , op. cit., s. 83.
21 Poza 'tym jednym wypadkiem kanonik Mikołaj nie stosował form uł kancela
ryjnych w dokumentach Siem ow ita dobrzyńskiego (S. M. S z a c h e i s k a , op. cit., s. 86).
22 W 1300 r. urywają się w szelkie ślady działalności kanonika płockiego Mikołaja w kancelarii księcia dobrzyńskiego. Poniew aż w 1330 r. poświadczony jest w Dobrzy
niu Mikołaj kanclerz i prokurator (CDPol. II, nr 482) S. M. S z a c h e r s k a (op. ciit., s. 88 i 97) sądzi, że przerwa w działalności M ikołaja na dworze dobrzyńskim była przejściow a i że pełnił on obydwa urzędy jeszcze po śm ierci Siem owita.
D O K U M E N T Y K S IĄ Ż Ą T M A Z O W IE C K IC H Z P I E R W S Z E J P O Ł O W Y X IV W . 349
fo rm u la rze m o sta łe j kolejności fo rm u ł i ty m i sam ym i zw rotam i. Rozpo
c z y n ają się one od in w o k acji 23, p o k tó re j n a s tę p u je a re n g a połączona z in ty tu lą c ją zw rotem : hinc est, quod (dokum ent n r 1; KDM az. Luto. n r 54) lub inde est, quod (tam że, n r 53). Po in ty tu la c ji n a s tę p u je p raw ie id e n ty cz n a p u b lik a c ja (por. d o k u m en t n r 1; KD M az. Lub. n r 53 i 54). Podobne są też n a rra c je o konieczności godnego n ag ra d z a n ia stosow nie do w ie l
kości zasług (por. d o k u m en t n r 1 i KDM az. Lub. n r 53). A nalogicznie została sfo rm u ło w an a k lau z u la im m u n ite tu sądow ego (por. d o k u m en t n r 1 i KDM az. Lub. n r 54). W szystkie d o k u m e n ty m a ją też p raw ie jednakow e fo rm u ły sig illacyjn e. Z akończenie o m aw ian y ch doku m en tów (d a tu m et a ctu m , lis ta św iadków i data) zdaje się ró w n ież pochodzić od jednego p isarza 24.
O ty m , że je s t to d y k ta t k a n o n ik a płockiego M ikołaja, b y łeg o k a n c le rz a Siem o w ita dobrzyńskiego, św iadczy blisk ie p o k rew ień stw o jego fo rm u la rz a w d o k u m en ta ch d o b rzy ń sk ich , zw łaszcza z 1300 r. d la M ieczysław a z T urzy, z p rzy w ile ja m i k sią ż ą t m azow ieckich 25.
O ile je d n a k sporządzenie d o k u m en tu n r 1 w P łocku, p rzez ta m te jsz e go k an o n ik a, m ożna b y tłu m aczy ć czasow ym p o b y tem S iem ow ita II n a d w orze ojca, o ty le d a ty 1.301 n ie d a się pogodzić nie tylk o z ty tu la tu r ą , ale i z osobą w y sta w c y , p o n iew aż w szelkie dan e św iadczą, że n a w e t n a j
sta rszy , 18-letni w ów czas B olesław ow ie, n ie p o siad ał jeszcze w ła sn ej d ziel
nicy. Z a te rm in u s ante q u e m objęcia p rzez S iem ow ita II sam odzielnych rządó w uw aża się la ta 1310— 1311, k ie d y to jeg o m łodszy b r a t T ro jd e n o trz y m ał dzielnicę czersk ą 26. Cofanie p rze z B a l z e r a sam odzielnych rządów Siem ow ita II do 1306 r. na p o d staw ie w zm ianki u Długosza o w y staw io n y m w ów czas p rzez tego księcia d o kum en cie dla b en e d y k ty n ó w w Jeżow ie je s t nieu zasad n io n e, poniew aż k ro n ik a rz k o rz y s ta ł w rze c z y w i
stości z d o k u m en tu z 1336 r . 27. N iezn any je st ró w n ież d o k ład n y p rzeb ieg g ran ic m ięd zy dzieln icam i trz e c h b raci, zarów no za życia ojca, ja k i w p ierw szy ch lata ch po jego śm ierci. W brew te m u co sądził B alzer, w y d a je się o czyw iste, że dział S iem o w ita II n ie m ógł obejm ow ać od p o czątk u Wiziny, R aw y i Sochaczew a, poniew aż: 1° Sochaczew zn ajd o w ał się w p o siad an iu T ro jd e n a co n a jm n ie j w lata ch 1311— 1317 (ty tu la tu ra w d o k u m e n ta c h i n a pieczęci, św iadkow ie); 2° R aw a i W izna ja k o te ry to ria od
dzielone od siebie moigły się znaleźć p od je d n y m pano w aniem ty lk o w w y n ik u stopniow ego ich łączenia; 3° o d d a ją c Siem ow itow i II W iznę i R a
wę, a T rojd en o w i C zersk i Sochaczew , B olesław pozo stałby jed y n ie p rz y M azow szu pło ck im z p e rsp e k ty w ą w y d zielen ia części z o jcow skiej d ziel
nicy n a jm ło d szem u W acław ow i.
W 1301 r. Siemowiit II o siągnął ju ż stosow ny w ie k do sp raw ow an ia sam odzielnych rządów , ale z ziem w y m ien io n y ch w ty tu la tu rz e z całą pew nością n ie m ó g ł posiadać W izny, k tó rą trz y m a ł jego ojciec aż do
23 Por. niżej Aneks, dokument nr 1, przyp. 1. Dokumenty W acława mają: In n o m i
ne dom ini nostri Jesu Christi amen.
24 Tylko w dokumencie z 1301 r. data dzienna jest związana z m iejscem , a nie z datą roczną, jak w dokumentach Wacława, i oznaczona w edług kalendarza chrześ
cijańskiego, a nie rzymskiego.
25 W yszukane promulgacje, arengi i korroboracje uznała S. M. S z a c h e r s k a (op. cit., s. 95) za cechy charakterystyczne dyktatu Mikołaja.
26 O. B a l z e r , Genealogia Piastów, Kraków 1895, s. 437.
27 J. D ł u g o s z , Historiae Polonicae, ed. A. P r z e z d z.i e c k i t. III, Cracoviae 1876, s. 29 n. pisze, że książę prowadził nieuczciw y targ z benedyktynam i, zabierając im za udzielone p rzyw ileje w ieś Krosnową; zam iana ta została potwierdzona w do
kum encie z 1336 r. (KDWlkp. II, nr 1131). Przyw ilej Siem ow ita II z datą 1306 praw-t dopodobnie w ogóle n ie istniał.
Przegląd Historyczny — 9
śm ierci w 1313 r. Na przeło m ie X III i X IV w. udział synów B olesław a II ogran iczał się do uczestn iczen ia p rz y w ażniejszych n ad an iach , ja k to za- znaczono w p rz y w ile ju dla 'b en ed yk ty n ó w jeżow skich z 1298 r.: assiden- tib u s dilectis n o stris filiis S em o vito v id elicet et T ro yd in o ducibus 2S. W y
d aje się zatem , że S iem ow it II n ie m ógł w y staw ić w 1301 r. żadnego d o k u m en tu sam odzielnie, posługiw ać się ta k ą ty tu la tu r ą i czynić nad an ia p r a w a rycersk ieg o w ziem i w yszogrodzkiej. N asuw a się w niosek, że w y sta w cą 29 p rz y w ile ju b y ł w rzeczyw istości B olesław II, k tó re g o im ię pom ylono przy 'kopiowaniu. P rz y ję c ie takiego założenia u su w a w szystkie sprzeczno
ści m ięd zy w ystaw cą a d a tą i m iejscem sporządzen ia d o k u m en tu , p rz e d m iotem n a d a n ia i ty tu la tu r ą w iską (o ty tu la tu rz e w arszaw sk iej por. niżej).
D o k um en t n r 2 o b lato w an y b y ł w księgach b ło ńskich już w 1469 r., praw dopodobnie z te j sa m e j p o d staw y co i w 1582 r. 30, gdyż różnice m ię
dzy i K 2 p o leg ają ty lk o na zastąp ien iu o rto g rafii średniow iecznej przez hu m an istyczn ą.
F o rm u la rz tego d o k u m e n tu p o siad a pew ne, niezn aczn e zresztą od chy lenia od 'w spółczesnych n o rm . K o rro b o ra c ja ro zpoczyna się w praw d zie od typow ego w ty m czasie zw ro tu: in h u iu s rei testim o n iu m , po k tó ry m n a stę p u je in fo rm a c ja o w ręczen iu d o k u m en tu odbiorcy, nietypow e n a to m iast w y d a je się zastosow anie san k cji i b r a k fo rm u ły sig illacy jn ej 31, k tó re j w X IV w. n ie pow in n o za b ra k n ą ć, ze w zględ u n a u trw a le n ie się znaczenia pieczęci jako n ajw ażn iejszeg o śro d k a u w ie rz y teln ian ia d o k u m en tu . A ren g a nie m a analo g ii w śró d in n y c h d o ku m en tów 32 jeśli chodzi 0 form ę, n atom iast poszczególne zw roty, ja k i ogólna m yśl o konieczności 1 sposobach zapobiegania zły m sk u tk o m niepam ięci, m ieszczą się z p o w odzeniem w ra m a c h w zorów stoso w an ych w pierw szej połow ie X IV w ., czy n a w e t w cześniej. D ata d zien n a d o k u m e n tu — 23 k w ie tn ia w y d a je się a u te n ty c z n a ze w zględu n a sposób oznaczenia d n ia : w edług p rz y p a d a ją cego n a ń św ię ta św . W ojciecha a n ie kalend , k tó ry c h liczbę często m ylono przy kopiow aniu. P ew n e w ątp liw o ści może n asu w ać fakt, że a u to r do k u m en tu w ystaw ioneg o rzek o m o w trz y dni p o śm ierci B olesław a I I 33, w y d a je się nic nie w iedzieć o żałobie, jak a o k ry ła M azowsze — przeciw nie w szystkie z w ro ty o s ta ry m księciu św iadczą w y raźn ie, że jest on osobą żyjącą. E w entualność, że in fo rm acja o zgonie ojca nie do tarła jeszcze do W a rs z a w y 34, gdzie p rze b y w ał S iem ow it II, w y d a je się m ało praw do po -
28 CDPol. I, nr 58 z błędną datą 1278, którą poprawił B. U 1 a n o w s к i, O dacie p r z y w ile ju Bolesława mazowieckiego rzekomo z r. 1278 dla klasztoru w Jeżowie, RAU w hf t. XíVII, K raków 1884, s. 64—91.
29 Podobne w ypadki zdarzały się zwłaszcza ртгу kükakratnym kopiowaniu tekstu w traossumptach i oblatach. Np. w dokum encie Bolesław a II z 1304 r., którego w pis do M etryki Koronnej nr 23, s. 866, jest kopią 'trzeciego stopnia, im ię w ystaw cy brzmi Wladislaus.
30 Por. niżej Aneks nr 2, Kop. 1, 2.
31 Możliwe jednak, że rormuła siigillaicyjna w postaci nostri sigilli munimine ro- boratas, w ystępująca w dokum encie o analogicznym dyktacie (Pr. Ub. II, nr 655), była ‘zamieszczona w oryginale, >a została opuszczona przez kopistę.
32 Jest to zjawisko typowe dla dyplom atyki mazowieckiej XIII i pierwszej po
łow y XIV w. Widać w yraźne starania, aby arengi nie ,powtarzały się naw et w doku
m entach tego sam ego dyktatu.
33 O. В a 1 z e r, op. cit., s. 4Ш—4213.
34 St. L a g u n a , Rodowód Piastów, [w:] Pisma, W arszawa 1915, s. 314 przyjął w oparciu o nieznane źródło, że Biolesław II zmarł w Wiźnie, skąd podróż do War
szawy zająć m usiała parę dni. Z tego powodu Siem ow it w ystaw iając dokument w dniu, w którym nastąpił zgon nie m ógł o nim wiedzieć. Długosz jednak stwierdza, że książę zmarł w Wyszogrodzie, a dzień w ystaw ienia dokumentu — 23 kw ietnia — n ie pokrywa się z żadną wersją o śm ierci Bolesława, datowaną na 20 lub 24 kwietnia.
D O K U M E N T Y K S IĄ Ż Ą T M A Z O W I E C K IC H Z P I E R W S Z E J P O Ł O W Y X IV W . 351 do'bina, m o żna b y rac z e j przypuścić, że k o n c e p t d o k u m en tu został sp o rzą
dzony w cześniej, a p isa rz -w staw iając d a tę w yg oto w ania czystopisu nie zak tu alizow ał tek stu . Je d n a k d a ta śm ierci B olesław a II u sta lo n a iprzeiz B alzera n a 20 k w ie tn ia w o p arciu o n a jsta rsz ą i rzekom o a u te n ty cz n ą część N ekrologu L ubińskiego 3S nie je st całkow icie pew na. Podw aża ją św iadectw o D ługosza podającego, że dopiero octauo Calendas M aii, a w ięc 24 k w ie tn ia , Boleslaus M asovie d u x ... in W ischegrod m o ritu r 3ϋ. Różnicę czterech dni B alzer tłu m aczy ł om yłk ą D ługosza, jed n a k 'biorąc p od uw agę, że w e rs ja N ekrologu L ubińskiego nie -znalazła po tw ierd zen ia w in n y ch źródłach, należy stw ierdzić, że d ata 24 k w ie tn ia je s t rów nie p raw d o p o dobna. D ok um en t S iem ow ita z d a tą 23 k w ie tn ia dostarczając in fo rm acji o żyjący m B olesław ie, p o tw ierdza w iarygodność p rzekazu Długosza.
Za au ten tyczn o ścią d o k u m e n tu S iem ow ita II z 1313 r. przem aw ia sp oi
stość tek stu i obecność trzech św iadków znanych z in ny ch w spółczesnych źródeł. Są to: sędzia N iem ir 37, podłow czy F lo ria n 38 i A n drzej podkom o
rz y m azow iecki n a dw orze B olesław a I I 39. N iezn ani sk ą d in ą d są: Tom asz podsędek i p ro k u ra to r, J a n G a l l 40 oraz P io tr de Babicz i M rákota de Gora.
0 ile przypuszczenie J. W. G o m u l i c k i e g o o pochodzeniu ty ch dwóch o statn ich z Babic pod W arszaw ą i G óry (K alw arii) w połączeniu z m ie j
scem w y staw ien ia d o k u m en tu w y d aje się m ożliw e, o ty le odniesienie u rzę dów sędziego i podłowczego, a ch yba także i podsędka, do d w o ru w arszaw skiego je s t b e z p o d sta w n e 41. Z au fan ie b udzą ró w n ież tre ś ć p raw n a , tj.
n ad an ie w si w raz z częściow ym im m u n itetem , uzasadnione zasługam i o d biorcy n a rzecz księcia, sp o ty kan e we w spółczesnych d o k um en tach, ja k też okoliczności p rzep row ad zenia ak cji p raw n e j (zgoda B olesław a i p o śre d n ic tw o w tej spraw ie jego urzędnika), zbyt skom plikow ane, aby m ogły być w ym y ślo n e p rzez Hicz'ka i jego spadkobierców .
Za au ten tyczn o ścią d o k u m en tu n r 2 przem aw ia ró w nież podobieństw o sty listy c zn e z ak tem ro ze jm u Siem ow ita II i T ro jd e n a zaw artego z K rz y żakam i w Sochaczew ie w lipcu 1329 r. 42. Zbieżność d y k ta tu jest tu w iele m ów iąca, poniew aż ze w zględu n a w ieczy sty w alor p ra w n y p rz y w ile ju 1 doczesny rozejm u, n ależało by się spodziew ać o d rębn y ch fo rm u larzy . Różni odbiorcy w obu p rzy p a d k a c h k a ż ą w yłączyć K rzyżaków jako ew en
tu a ln y c h a u to ró w d o k u m en tu z 1329 r. P ozostaje więc przyjąć, że oba d o k u m en ty pochodzą >z k a n c e la rii S iem ow ita II. Szczególnie w y ra ź n e a n a
35 O. B a l z e r , ap. cit., s. 423.
36 Długosz, Historiae Polonicae t. III, s. 73. B. W ł o d a r s k i , M iędzy Polską, L it
wą a Zakonem, s. 7, przyjm uje w ersję Długosza, jednak datę rozwiązuje błędnie na 25 kwietnia.
37 29 sierpnia 1313: Menerza judice (KDMaz. Lub., dodatek nr 4); 13 stycznia 1317:
Nemerza iudice (tamże, dodatek nr 5); 1334—1336: N y e m y e rza m iudicem nostrum Ravensem (KDWlkp. II, nr 1131).
38 1334—1336: Floriano de Grazeszino venatore magno (tamże).
39 W dokumentach Bolesław a II, (KDMaz. Lub., nr 41); 1303: Andrea succame- rario nostro (tamże, nr 47); 1305: Andrea succamerario Mazouiensi {Dok. kuj. maz., s. 300, nr 16), oraz rzekomo w 1295 r., por. jednak przypis 71.
40 Może.to jego krewny był w 1305 r. kasztelanem wiskim: T homa Galio castellano Wisznensi (itamże). Takie ustaw ienie godności dowodzi, że Gall n ie jest im ieniem , w przeciwnym razie Tomasz zostałby bez urzędu. Na pewno i w dokumencie z 1313 r.
mam y do czynienia z jedną osobą — Janem Gallem.
41 Por. przyp. 37, 38. W prawdzie jedynie Niemir w ystępuje jako urzędnik rawski, ale tylko w tekście w łaściw ym , ponieważ w form ule św iadków nazywany jest sędzią curie nostre. Zam ienne używanie tych pojęć dowodzi, że inni urzędnicy zw ani przez Siem ow ita II po prostu nostri pochodzą z dworu rawskiego.
42 Pr. Ub. II, nr 655.
logie wykaz-ują p u b lik acja, k o rro b o ra c ja i d a ta c ja . P o d o b n y je s t też u k ła d fo rm u la rza : po intyfculacji n a s tę p u je p u b lik acja, p o tem n a rra c ja , dyspo
zycja, k o rro b o ra cja i data. Różnica w dyktacie, po legająca na opuszczeniu w dokum encie z 1329 r. inw okacji, a re n g i i fo rm u ły św iadków tłu m aczy się odm iennością s ty lu ak tó w o c h a ra k te rz e doczesnym , k tó ry po m ijał te fo rm uły .
K ry ty k ę zew n ętrzn ą d o k u m en tu n r 3 u tru d n ia nie ty lko b ra k orygi
n ału , ale i to, że zachow ana kopia je s t stosunkow o późna 43. T ekst nie posiada m iejsca w y sta w ien ia , k tó re m ogło w szakże być opuszczone przez kopistę. B ra k a re n g i i listy św iadków , ro zb u d o w an a n a r r a c ja o b e jm u ją c a w y d a rz en ia sprzed około 'C z t e r d z ie s tu l a t (za życia B olesław a II), sp ra w ia ją w rażenie, że m am y do czy n ien ia z d o k u m en tem w y b itn ie poświadczeniom w ym , w y sta w io n y m n a żądanie stro n y z pow odu zag ro żen ia je j sta n u p o siadania, a nie w bezpo śred n im w y n ik u ak c ji p raw n e j. P rz y cz y n ą po
w sta n ia tego d o k u m en tu b y ła konieczność w y ja śn ie n ia zastan ej już sy tu a c ji przez zrelacjo n o w an ie k o lejn y ch ak c ji p raw n y ch , a nie u w ie rz y te l
n ian ie k tó re jk o lw ie k z nich. D latego szczegółow y opis w y d a rz eń w y d aje się au te n ty cz n y .
P oniew aż an aliza fo rm a ln a tek stó w n ie u ja w n iła fałszerstw a d o k um en tów , a w ręcz przeciw n ie, pozw oliła d o k u m en ty n r 1 i 2 określić jak o a u te n tyczne p ro d u k ty k a n c ela rii książęcej, konieczna je s t próba w y jaśn ien ia sprzeczności zachodzących w treści w łaściw ej trz e ch dokum entów .
Poniew aż połażenie w si R adzików , jak o leżącej koło B łonia n a d rze k ą M row ą zo stało o k reślo n e ty lk o w d o k u m en tach n r 2 i 3, n asu w a się p y ta nie, czy d o k u m e n t n r 1 nie d o ty czy R adzikow a koło Z akroezym ia 44. Za ta k ą hipotezą p rze m aw ia ją n a s tę p u ją c e fak ty : 1. D obra dziedziczne od
biorców d o k u m en tu n r 1, a m. in. S karszyn, w ieś n iezn an a n a p o łu d n io w y m M azowszu, zn ajd ow ały się w ziem i w yszogrodzkiej 45. 2. T ek stem do
k u m e n tu n r 1 posługiw ali się jak o ty tu łe m p raw n y m w 1519 r. w łaściciele W orow ic i S k arszy n a w ziem i w yszogrodzkiej, o b latu jąc go w M etryce M a
zow ieckiej, a uprzed n io w k sięg ach ziem sk ich w yszogrodzkich 46.
W yd aje się jed n ak , iż siln iejsze a rg u m e n ty p rze m aw ia ją za tym , że rów nież d o k u m en t n r 1 doty czy R adzikow a ko ło B łonia, poniew aż: 1°
około 1582 tr., w raz z pięciom a in n y m i d o k u m en ta m i dotyczącym i e w id e n t
n ie R adzikow a p o d Błoniem , 'znajdow ał się w ręk a c h jego w łaścicieli i s ta now ił przed m io t sp o ru z Ja n e m R adzikow skim , żąd ający m w y d ania do
k u m e n tó w 47, k tó re zo stały obiato warne w księgach ziem skich błońskich;
2° p osiada on w iele elem en tó w tre śc i w spólnych z d o k u m en tam i n r 2 i 3,
43 Z 1582 r. ■— por. Aneks nr 3, kop.
44 W 1576 r. Radzików, pow. Zakroczym, był własnością królewską. Por. A. P a- w i ń s k i , Polska X V I w iek u pod w z g lę d e m geografic zno-statystycznym t. V: Ma
zowsze, W arszawa 18S2, s. 309.
45 Słownik historyczno-geograficzny ziem i wyszogrodzkiej, s. 49.
46 M etryka Koronna nr 338, k. 101, nr 32, k. 47 v. Constituti personaliter nobiles Stanislaus, Vencëslaus, Joannes de Worouice, Sebastianus Jacobi de Skarschino tenen- tes et habentes suis in manibus rescriptum privilegii ex libro terrestrii V i i s e g r a - d i e n s i eisdem seruientes ■— — Jan i W ięcław z Worowic to prawdopodobnie Jan Skarszyńskij z W orowic poświadczony w 1521 r. i Jan z W orowic w 1522 r. oraz W ięcław syn Jana również w 1522 r. Por. Sło wnik historyczno-geograficzny ziem i wyszogrodzkiej, s. 61. Sebastian syn Jakuba ze Skarszyna w ystępuje w 1506 r. jako Sebastianus de Skarsino (A. W o l f f , Mazowieckie zapis ki herbowe, nr 848).
47 ·—■ — i m causis per nobilem Johannem patrem [?] olim Martini R adzikowski actorem heredibus bonorum Radzikowo pro extradicione priuilegiorum institutorum prolatta per eosdem heredes bon orum R adzikowo produ cta s u n t --- sex príuílegía
— — AGAD, Błońskie ziem skie nr 2 (1580—1585), k. 230.
D O K U M E N T Y K S IĄ Ż Ą T M A Z O W I E C K IC H Z P I E R W S Z E J P O Ł O W Y X IV W . 353 k tó re nie m ogą 'być p rzy p ad k o w e i w y d a ją się dotyczyć tego sam ego p rzed m io tu nad an ia, a n ie dw óch różn y ch wsi: a) R adzikow o zostało n a d a n e z 'częścią O sieka (d o k u m en ty n r 1 i 3), b) R adzikow o o trz y m u je w za
sadzie p ełn y im m u n ite t ekonom iczny z w y ją tk ie m corocznej d an in y szynki zastrzeżonej dla k u ch n i książęcej, zam iennej na czynsz w w ysokości trzech skojców 48 (do k u m en ty n r 1 i 2). O bow iązek d ostarczan ia szynki, n ie z n a n y poza ty m jed n y m w y p ad k iem n a M azow szu, w y g lą d a n a d aninę o sto sunkow o w czesnej m etry ce, k tó ra z czasem zanikła, poniew aż m iała rację b y tu ty lk o w w a ru n k a c h gospodarki n a tu ra ln e j lub fu n k cjo n u jąc e g o obok d w o ru książęcego.
T reść p ra w n a d o k u m entó w mr 2 i 3 m oże się pozornie w y d aw ać sprzecz
na. W 1313 r. S iem ow it II za zgodą ojca, księcia B olesław a, n a d a je R a
dzików pod B łoniem fficzkow i, a w 1342 r. tenże S iem ow it w spo m in a po
przed nio przepro w adzon ą zm ianę tej sam ej w si w raz z częścią O sieka, z Iczkiem m a w ieś n a d a n ą jem u i jego b ra tu M arcinow i przez B olesław a II.
Tożsam ość o d b io rcy o im ieniu fficzfco (łezko) nie ulega w ątpliw ości m im o różnej p.isowni. D ata d o k u m en tu n r 3 (1342) nie odnosi się do ak cji p ra w n e j, ale do w y sta w ien ia d o k u m en tu sp isującego w y d a rz en ia w cześniejsze, m iędzy in n y m i rów nież i te , k tó re zn alazły odbicie w d o k um encie z 1313 r.
In fo rm a c ja w dokum encie n r 3, że R adzików przeszedł w ręce łezki d ro gą zam iany a nie darow izny, m ogła być pom in ięta w dokum encie z 1313 r., gdyby książę chciał w yeksponow ać in te re s odbiorcy jako głów ny m otyw akcji. P raw dopodobnie zresztą R adzików b y ł a tra k c y jn ie jsz y od uprzednio p o siadan ej w si Buczicze, ta k że m ógł uchodzić n a w e t za darow iznę.
W y ja śn ien ia w y m aga ró w n ież f a k t w y sta w ien ia przez S iem ow ita II d o k u m en tu w sp ra w ie w si 'zn ajd u jącej się w ty m czasie p o d p a n o w a n iem in neg o 'księcia. Nie m a p o d staw , alby sądzić, że w 1342 r. B łonie z R adzi- kow em w chodziło w s k ła d d z ie ln ic y raw siko-w iskiej Siem ow ita II. Nie ulega n ato m iast w ątpliw ości, że n ajp ó źn iej od 1334 r. Błonie należało do T ro jdena 49, a poniew aż S iem ow it III T rojdenow ic po śm ierci ojca w 1341 r.
o trzy m ał całą dzielnicę c z e r s k ą 30 m ożna sądzić, że w 1342 r. posiadał rów n ież R adzików pod Błoniem . Z atem S iem ow it T rojdenow ic ja k o p an ziem i b y ł n a jb a rd z ie j pow ołany do transsum ow am ia d o k u m en tu s try ja . Nie w y d a je się ijednak k o nieczne k w estio n o w an ie d a ty d o k u m e n tu n r 3 i cofanie je j Ido d ru g ie g o dziesięciolecia X IV w ., k ie d y to S iem ow it II maj- prawdoípodoíhmej n ie pozbył się jeszcze B łonia z okolicam i. A naliza s ty
48 Wprawdzie tylk-o dokument z 13il>3 r. m ów i o tym, że szynka jest w ym ienna na pieniądze: pernam a u t très scotos, natom iast dokument nr 1 podaje: pernam e t très scotos, co jest oczyw istą pom yłką kopisty dającego et zam iast aut. D aninę szynki zam ienną na trzy skojce z Radzikowa błońskiego potwierdza autentyczny dokument Janusza I Starszego z 1402 r., oblatow any rów nież w księdze Błońskiej ziem skiej nr 2, pod 1582 r., k. 231v—232, w dwóch praw ie jednobrzmiątych egzemplarzach: nisi unam pernam carnium cerophe v e l tres scotos monete usualis. Nie można natom iast uznać owych trzech skojców za czynsz pieniężny obok daniny szynki, jak chce J. S e n- k o w s k i (op. Ä , s. 124, przyp. 153) wykorzystując jedynie przekaz dokumentu nr 1 и Meitryki Koironej nr 32. W ysokość rzekomego czynszu równa 6 groszom byłaby zbyt niska w stosunku do całej w si i mogła odnosić się tylk o do jednego łanu, co i tak stanow iłoby średniej w ysokości opłatę, która sięgała 12 i 18 groszy (op. cit., s. IM, 136). W ystępow anie podatku w tej w ysokości w ybieranego od łana, oznaczałoby lokację Radzikowa już w 1313 r. n a prawie niem ieckim , na co w ym ieniony dokument nie daje żadnych diowodów.
49 2 7 grudnia Ί334 Trojden w ystaw ia dokument w Błoniu (KDMaz. Lub. nir 60).
Prawdopodobnie jednak Błonie przeszło w ręce Trojdena już wcześniej.
50 O . B a l z e r , op. cit., s. 457 nn., nie podaje jednak, jakie ziem ie w chodziły w skład dzielnicy Siem ow ita III w latach czterdziestych.
listy czn a d o k u m e n tu w sk a z u je bow iem , że jego odbiorcą m e jest Hiczko lu b jego dzieci, ale 'komes P ie tra sz , pon iew aż ty lk o p rzy om aw ian iu d a row izny w si Buczicze uży to czasu teraźniejszeg o obok przeszłego (dona- u im u s atque dam us), n a to m ia st w szy stk ie iinne operacje łącznie z d a ro w izn ą R adzikow a, k tó re zo stały p rze p ro w ad zan e około 1313 r. określono czasem przeszłym .
■Nadanie w si Buczicze przez S-iemowita II n ie k o lid u je z daltą 1342, jeśli m iejscow ość t a leżała w ziem i w iskiej 51. P rzy p u szczen ie to potw ierd za u d z ia ł B olesław a II w n a d a n ia c h dla H iczki, k tó ry p o d k re śla ją o b a d o k u m en ty , zarów no n r 2 ja k i 3, m im o że w 1313 r. S iem ow it m ów i tylko 0 zgodzie o jca n a daro w izn ę R a d z ik o w a 52, a w 1342 r. w spo m ina o n a d a n iu wsi Buczicze. D o k u m en t n r 3 w y ja śn ia 'zatem, że zgoda B olesław a udzielona synow i przez specjalnego p o sła n a odstąp ienie R adzikow a b yła konieczna, poniew aż rów nocześnie zab ie ra n o fficzkow i n a d a n e przez Bo
lesław a i leżące w jego dzielnicy Buczicze.
Wynii'ki p rzep ro w ad zo n ej w yżej 'k ry ty k i fo rm a ln e j i an alizy treści w e
w n ę trz n e j trzech dok u m en tó w dotyczących R adzikow a, p o zw alają p rz y puszczać, że żaden z n ic h n ie słu ży ł bezpo średn io jak o w zór p rz y spo
rz ą d z a n iu pozostałych. N ależy zatem pertraktow ać id en ty czn e w iadom ości z a w a rte w trz e ch d o k u m en ta ch jako in fo rm a c je w iam godne, z r a c ji po
chodzenia z niezależn y ch od siebie źródeł.
W św ietle p ow yższych ro zw ażań w y p a d n ie uznać za a u te n ty cz n e i w ia- rogodme do'kümeinty n r 2 i n r 3. F ra g m e n ty d o k u m en tu mr 1 w y ra ź n ie z n im i sprzeczne lub n ie p otw ierdzone p rze z dofeum ent z 1342 r., w y m a
g ają bliższego w y jaśn ien ia. Do nich będzie n ależeć przede w szystkim p rzy w ilej p ra w a ry cerskieg o dla w łaścicieli W orow a i S k arszyn a, udzielo
n y p rzy ok azji n a d a n ia im R adzikow a, o k tó ry m m ilczą d o k u m en ty z 1313 1 1342 r. N adanie p ra w a ry ce rsk ie g o m ogło mieć m iejsce w p ierw szej po
łow ie X IV w., poniew aż n a js ta rs z e p rzy w ile je tego ro d zaju zo stały w y dane w 1244 r. p rzez B olesław a 1 53. N ie ibyło to w Polsce z jaw isk o p rz e m ija ją c e ani odosobnione, gdyż w d ru g iej połowie X III w. w y stę p u je z a rów no pojęcie ius m ilita re, ja k i n a d a n ia 'u p ra w n ie ń dla niego w łaściw ych, a więc w yłączenie ry cerza od sądow nictw a urzędn ikó w książęcych i p rz y znanie m u k a r sądow ych, p rze d e w sz y stk im głów szczyzny od p o d d a n y c h 54. Pow yższe spostrzeżen ia Wł. S e m k o w i c z a odnoszą się jed n a k do in n y c h dzielnic. Na M azow szu po d ok u m en tach K o n ra d a I i B olesław a I z la t c zterd ziesty ch , dop iero B olesław II w 1295 r . 55 n a d a je k a rę głów szczyzny W aw rzyńcow i, k asztelan o w i z B iałej. T en sa m a try b u t praw a
51 Wieś o nazwie Buczicze nie zastała zidentyfikowania. Nie udało się jej odszu
kać u P a w i ń s k i e g o , w S łow n iku Geograficznym K ró lestw a Polskiego i w karto
tece prof. A. W o l f f a , którem u składam podziękowanie za jej udostępnienie. Bardzo m ożliwe, że leżąc na pograniczu zaginęła -na skutek całkowitego zniszczenia. Rów
nież ucieczka jej w łaścicieli n a L itw ę przed І'ЗФЗ α\ w ydaje siię bardziej prawdopo
dobna z m iejscow ości położonej w ziem i w iskiej, niż z innej części Mazowsza.
52 Informacja z dokum entu nr 3, że Radzików otrzymał Hiczko od Siem ow ita już po śm ierci Bolesława, może być dodatkowym argum entem za 20 k w ietnia jako datą zgonu ftego księcia. Poniew aż nie ma dostatecznych podstaw, aby odrzucać w ersję Długosza — 25 kwietnia, n ieścisłość m ożna tłum aczyć zatarciem kolejności wydarzeń w pam ięci świadków, tym bardziej, że dokument nr 3 sporządzony jest wyraźnie na podstaw ie jakiejś relacji ustnej, a nie w oparciu o akt prawny.
53 Teksty opublikował i ich autentyczność udowodnił W. S e m k o w i c z , P r z y czyn ki d yplom aty czn e z w ie k ó w średnich, [w:] Księga P a m ią tk o w a ku uczczeniu 250 rocznicy założenia U n iw e r sy te tu Lwowskiego, Kraków 1911 (odbitka), s. 24—43.
54 Tamże, s. 32 nn,
55 KDMaz. Lub. nr 41, por. przypis 71.
D O K U M E N T Y K S IĄ Ż Ą T M A Z O W I E C K IC H Z P I E R W S Z E J P O Ł O W Y X IV W .
ry ce rsk ie g o o trz y m ali o d B olesław a ry cerze: P aw lec w 1298 r. 58 oraz J a n S ów ka w 12 9 9 57 i w 1304 r . 58, a od T r o jd e m w 1313 r. K ry s ty n 59, w o je w oda czerski, i fco'mes S ta n k o 60, 'natom iast o d W acław a — M ikołaj, k a sztelan w yszogrodzki w 1319 r . 61.
P rz y w ile j B olesław a II w y p a d n ie zaliczyć do tzw . p rzy w ilejó w jedno
stkow ych, przeznaczonych dla ry ce rz a i jego potom ków , a nie dla całego rodu. J e d n a k hipoteza o starszeń stw ie pierw szego ty p u n a d ań rodow ych p ra w a ry ce rsk ie g o 82 została p od w ażo na przez M. H a n d e 1 s m a n a 83.
Badacz tein w skazał, że w iększość p rzy w ile jó w p ra w a nieodpow iedniego i w olności od k a r, k tó ry c h od biorcą je s t ró d (nieo k reślan y jeszcze p rz y należno ścią herbow ą) pochodzi z czasów S iem ow ita IV, n a to m ia st n a d a n ia n a rzecz je d n o stk i ,,sp o ty k a ją się stale obok siebie nie ty lk o w X IV lecz i później w połow ie w. XV, nie m oże z atem być m ow y o chronologicznym p ierw szeń stw ie jednego z n ic h ” ®4. D odatkow ym a rg u m e n te m za poglądem H am delsm ana jest, o p u b lik o w an y ju ż po u k a z an iu się jego a rty k u łu , p rz y w ilej rodow y z 1327 r. 65. O drzucenie hipotezy Sem kow icza o sta rsze ń stw ie p rzy w ilejó w dla p ojedynczych rycerzy, nie pozw ala na ok reśle
nie czasu p o w stan ia d o k u m en tu z d a tą 1301 w o p arciu o jego , J e d n o stk o w y ” ch a ra k te r.
Za pochodzeniem p rz y w ile ju n r 1 z początku X IV w. p rzem aw ia zw ię
zły sposób sfo rm u ło w an ia zakresu u p ra w n ie ń w y p ły w a ją cy c h z p o siad a
n ia p raw a rycersk iego , sp ro w ad zający się do: 1° w y łą c ze n ia odbiorców i ich p o d d a n y c h spod są d o w n ictw a w ojew odzińskiego i grodow ego; 2°
ok reślen ia części głów szczyzny p o b ieran ej przez p ana feu daln ego w w y p a d k u zab ó jstw a km iecia. W 'analogiczny sposób ok reśla praw o ry ce rsk ie B olesław I w d ok u m en tach z 1244 r . 66 oraz S iem ow it III i K azim ierz I p o tw ierd z ają c y w 1345 r. n a d a n e przez ách ojca i dziada p ra w a P ru só w ®7.
W szystkie p rz y w ile j-e z p rzeło m u XIV i XV w ie k u zmacanie się ró żn ią od poprzednich poniew aż: 1° p o d a ją d okładny spis urzędników , k tó ry m nie podlega odbiorca; 2° p o siadają k lauzu lę p rzy z n a ją c ą sędziem u ziem skiem u k om p eten cje k sięcia w raz ie jego nieobecności; 3° z a w iera ją pełtny re je s tr sp ra w w ie lk ic h i m ały ch , od k tó ry c h u p rzy w ile jo w an i ry c e rz e n ie m uszą płacić k a r urzędnikom . Nie m a zatem podstaw , ab y kw estionow ać n a d a nie p ra w a ry cersk ieg o przez B olesław a II, n a to m ia s t jest m ożliw e, że n ie obejm ow ało ono od p o czątk u S karszy n a.
N ajpow ażniejsza sprzeczność zachodząca m iędzy d o k u m en tem z 1301 r.
a późniejszym i, dotyczy p ro b lem u k to w rzeczyw istości by ł odbiorcą R adzikow a. W tekście d o k u m en tu n r 1 'zn ajd u jem y in fo rm ację, że wieś
58 Tamże, nr 43.
57 Tamże, nr 44.
68 Metryka Koronna nr 23, s. 866.
59 KDMaz. Lub. nsr 50.
00 M etryka K sięstw a Mazowieckiego t. I, W arszawa 1918, nr 795.
61 KDMaiz. Lub. nr 54.
62 W. S e m k o w i c z , M azowieckie p rzy w ileje rodowe z X I V i X V w., K ra
ków 1912, s. 6 nn.
83 M. H a n d e 1 s m a n, P rzy w ile je rodowe mazowieckie. K ilka u w ag k r y ty c z nych, „M iesięcznik Heraldyczny” r. VII, 1914, nr 3—4, s. 41—51 i nr 5—6, s. 89—95.
64 Tamże, s. 94.
65 A. W o l f f, Mazowieckie zapiski herbowe, nr 1070.
66 W. S e m k o w i c z , P rz y czy n k i dyplomatyczne, s. 25—28 oraz KDMaz. Ko’ch.
nr 448, 450.
67 KDMaz. Lub. nr 66. Por. analizę tego dokumentu: J. C h w a l i b i ń s k a , Ród Prusów w wiekach średnich, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu” a:. 52, z. 2, Toruń 1948, s. 18 n.
o trz y m ali Śm ieszko i S te fa n z W orow a, n a to m ia st w edług doku m entów n r 2 i 3 R adzików d o sta ł H iczko (łezko). N adanie tej sam ej w si ró żn y m osobom w odstępie d w u n a stu la t teo rety czn ie je s t m ożliw e po pow rocie m a ją tk u do r ą k księcia, po śm ierci poprzedniego w łaściciela. S y tu a c ja t a k a nie m ogła zaistnieć w R adzikow ie, 'k tóry b y ł n a d a n y dziedzicznie (im p e r p e tu u m possidendas) a n ie dożyw otnio. W y daje się, że zgodnie z p rzek azem d o k u m e n tu n r 3 B olesław II n a d a ł M arcinow i S trzeszkow ico- w i (Stresco n is) ty lk o w ieś Buczicze, n a to m ia s t R adzików Hiczko o trzy m ał dopiero od Siem ow ita II. N ad an ie R adzikow a przez B olesław a II w 1301 r.
nie m ogło m ieć m iejsca, poniew aż zaprzeczają tem u dw a d o k u m e n ty (z 1313 i 1342 r.). W y d aje się n a to m ia st, że za zn iek ształcon y m im ieniem S m esconis, 'k ryje się starsizy b ra t H iczki — M a rtinu s Scresconis. Takie p rzek ręcen ie fo rm y im ien ia ojcow skiego w y d a je się z paleograficznego p u n k tu w id zen ia bardzo praw dopodobne.
D o k u m en t n r 1 w o becnej postaci m a te k s t interp o lo w an y . P o d staw ę stan o w i je d n a k a u te n ty c z n y p rzy w ilej B olesław a II z 1301 r. w y staw io n y w P ło ck u dla (M arcina) S trzeszkow ica (?), będącego p raw do po d obn ie w ła ś
cicielem W orow ic w ziem i w yszogrodzkiej. W tekście ty m przez p o m y łk ę u leg ły zm ianie im iona księcia i odbiorcy, św iadom ie zastąpiono nazw ę wsi B uczicze przez Radzików . Było to je d n a k tylk o fałszerstw o fo rm alne, bo w ieś p o d B łoniem isto tn ie zn alazła się w rę k a c h potom ków (rodziny?) S trzeszkow ica. N ato m iast n a d a n ie p ra w a ry ce rsk ie g o przez B olesław a II obejm ow ało ty lk o n ie k tó re z w y m ien io n y ch w obecnym tekście w si (może n a w e t ty lk o jed n ą w ieś dziedziczną odbiorcy?), a jego rozszerzen ie sta n o w iło m o ty w dokonanego później fałszerstw a. W yd aje się, że n a stą p iło to dopiero z ch w ilą k ie d y W orow ice i S k a rsz y n zn alazły się w rę k a c h jed n e j ro d zin y 68. P rz y tej o k azji u zu p ełn io no treść p rz y w ile ju w zm ian k ą o n a d a n iu połow y w si Osiek, k tó rą w rzeczyw istości H iczko o trz y m a ł od Sie
m ow ita II w k ró tce po 1313, a p rze d 1342 r.
R adzików pod B łoniem b ęd ący w p ierw szej połow ie X V w . w łasno ś
cią Ninoity, podisędka w arszaw skiego, przeszedł w d ru g ie j połow ie X V w.
w ręce P om ianów w lin ii m ac ierz y ste j ®9. W 1469 r. w łaściciele R adzikow a b yli w p o siad aniu ty lk o jednego z trz e ch X IV -w ieczn ych d o k u m en tó w do tyczących nadainia te j wsi, poniew aż o b lato w a li w k sięg ach błońskich jed y n ie p rzy w ile j S iem ow ita II z 1313 r. P raw do po do bn ie już w te d y do
k u m e n t B olesław a II znajdow ał· się u S k arszy ń sk ich z ziem i w yszog rod z
kiej, k tó rz y u zu p ełn ili go p rz y w ile je m dla S k arszy na. F a k ty p o tw ie r
dzone źródłowo, ja k oblatow anie in terp o lo w aneg o d o k u m en tu w księgach
68 W orowice nabyli w łaściciele Skarszyna w latach 1414— 1425 (S łownik histo
ryczno-geograficzny zie m i w y szogrodzkiej, s. 49, 61). Prawdopodobnie była to rodzina herbu Pomian, która posiadała dowodnie W orowice w 1429 r. (tamże, s. 60; Metryka Koronnai nr 334, k. 15). Jednocześnie b yli oni w łaścicielam i Skarszyna przez cały X V i początek XVI w. (A. W o l f f , M azowieckie zapis ki herbowe, nr 636, 637, 675, 943, 945). Sebastian ze Skarszyna, syn Jakuba, który w 1519 r. przedstaw ił do otolato- w ania kopię rzekom ego dokumentu z 1301 r. — to Sebastian Deczka herbu Pomian, a w ystępujący razem z nim Jan z W orowic używał nazwiska Skarszyński i należał do tej sam ej rodziny. Por. też wy-żej przyp. 46.
69 W 1402 r. Nicolaus Ninotha et Stephanus heredes de Radzikowo uzyskali od Janusza I Starszego przyw ilej przenoszący na prawo niem ieckie villam ipsorum Ra
d zikow o in districtu Warssoviensis prope Błonie iacentem (Błońskie ziem skie nr 2 (1580-—1585), k. 231v—232). Ostatni raz Ninota w ystępuje jako w łaściciel Radzikowa w 1458 r. W 1505 r. w ystępują duo de armis m a t e m i s dictis Pomyany: nob. Andreas de Radzykovo, nob. Lucas de eadem R a d z yk o vo (A. W o l f f , M azowieckie zapiski herbowe, nr 839). Praw dopodobnie ten sam nobilis Andre as de R a d z yk o w o (Metryka Koronna nr 32, k. 96) żył jeszcze w 1521 r.
D O K U M E N T Y K S I Ą Ż Ą T M A Z O W I E C K IC H Z P I E R W S Z E J P O Ł O W Y X IV W .
ziem skich w yszogrodzkich, a n a stę p n ie w 1519 r. w M etry ce M azow ieckiej, już w o p arciu o u w ierzy teln io n ą kopię, w reszcie podjęcie z k a n c e la rii książęcej w ypisu, o czym św iadczy n o ta tk a E x iv it n a m arg in esie księgi 32, m ożna b y uznać za końcow e za'biegi o p e ra c ji zm ierzającej do o p a trz en ia a k tu o zm ienionej tre śc i cecham i w iarogodności publicznej.
P rz y w ile je d la R adzikow a w ró c iły raa p o łud nio w e M azowsze w X V I w ., poniew aż w 1582 r. w łaściciele w si dysponow ali sześciom a d o k u m en tam i z X IV i p o c z ątk u X V w., m. in. ta k ż e p rz y w ile je m z'1301 r. T ekst k tó ry p osiadali nie b y ł oryginałem ; św iadczy o ty m zm ieniona treść w łaściw a i im ię w y staw cy , b y ł on je d n a k n a p ew n o bliższy te k s tu au ten ty czn eg o , poniew aż po siad ał p o p raw n ą datę.
D o k u m en ty z 1301 i 1313 r. obok w sp ó ln y ch elem en tów treści posia
d a ją w in ty tu la c ji określenie d o m inu s W arssouiensis. Za au te n ty cz n o śc ią ta k ie j ty tu la tu r y p rzem aw ia jej sposób sfo rm u łow an ia, k tó ry odpow iada stylo w i z początku X IV w . 70. W dokum encie z 1301 r. fig u ru je o n a p o n ad to obok uży w an ej czasam i p rzez B olesław a II ty tu la tu r y w isk iej 71. J e d n a k p ow iązan ia m iędzy tre śc ią o b y d w u p rzy w ile jó w oiraz fak t, że przez dłuższy czas zn ajd o w ały się one w rę k u ty c h sam y ch osób i b y ły w ielo
k ro tn ie razem p rzep isy w an e p o zw alają p rzypuszczać, że o)bie ty tu la tu r y m a ją w spólne źródło, ty m b ard ziej że w dokum encie n r 1 W arszaw a w y stę p u je n ie ty lk o -w treści w łaściw ej, ale ró w n ież w dacie i im ien iu w y staw cy. Poniew aż ty tu la tu r a w arszaw sk a B olesław a II n ie została po- twierdzoina przez in n e d o k u m e n ty i p rz y dzisiejszym sta n ie b a d a ń n a d po
czątk am i W arszaw y n ie w y d a je się m ożliw a, m o żn a przypuszczać, że zo
sta ła ona w pro w ad zo n a później. A nalogiczna, tró j członow a ty tu la tu r a tego księcia, m ająca jed n a k ty tu ł C irnensis zam iast Varsouiensis, w y stę p u je tylk o w dokum encie rzekom o z 1295 r . 72.
N ato m iast inaczej w y g ląd a au ten ty czn o ść in ty tu la c ji w d o k um encie Siem ow ita II z 1313 r., k ie d y istn ia ł już p od ział M azow sza n a d zielnice i ty tu la tu r a m u sia ła oddaw ać sta n fak ty czny .
S am a fo rm a in ty tu la c ji: d u x M azouie ac W arssouiensis dom inus, ja k w skazano w y żej, w y d a je się a u ten ty czn a. B rak in n y c h d o k u m en tó w S ie
m o w ita II w y sta w io n y ch p rz e d śm iercią o jca nie po zw ala z c a łą pew nością u stalić b rzm ien ia ty tu la tu r y tego księcia. W y d aje się, że d o k u m en t Sie
m o w ita II ,z 1313 r. p rzy n o si a u te n ty c z n ą w zm iankę o W arszaw ie, będącej je d n a k ty lk o jed n y m z grodów , w k tó ry m książę re z y d u je i w y sta w ia do
k u m en ty . J e s t b a rd z o p raw dopodobne, że W arszaw a z okolicam i w chodziła w sk ład dzielnicy S iem ow ita II, ale od stw ie rd z en ia tego fa k tu daleko
70 Tytulatura w om awianych dokumentach jest krótka, słowo dominus związane z nazw ą jednego, a najw yżej dwóch grodów. Należy w yłączyć .zapożyczenie tytulatury z dokumentów Janusza I Starszego dla Radzikowa transsum owanych wispólnie z om a
wianym i, w których książę tytułuje się dux Mazouie et Russie terrarum dominus et heres Czernensis. Poczynając od połowy X IV w. W arszawa była używana w tytula- turze książęcej, nigdy jednak sam odzielnie lub 'tylko w związku z Wizną, jak w do
kum entach z 1313 i 1301 r.
71 Już po oddaniu artykułu do druku Autorka stwierdziła, że dokument rzekomo z 1295 r. (KDMaz. Lub nr 41) jest podfałszowany, prawdopodobnie w oparciu o auten
tyczną podstawę z początku X IV w., dlatego tytulaturę w nim zawartą należy trak
tow ać z dużą ostrożnością. Tytułu księcia w iskiego używ ał jednak Bolesław II z p ew nością w r. 1313, por. Aneks, nr 2.
72 Por. przypis poprzedni.
